De Belgische kolonisatie, zo’n twee jaar geleden weer ten volle onder de aandacht gebracht door de vijftig jaar onafhankelijkheid van Congo, staat nog vers in ons geheugen gegrift. Hierbij denken we meestal aan de meest sensationele delen van de kolonisatie; de overname van België omwille van de gruwelen die Leopold II aanrichtte in zijn Kongo-Vrijstaat en de plotse onafhankelijkheid die het land in ravage achterliet. Er zijn echter een heel aantal aspecten tussen deze twee uitersten in die zich minder vanzelfsprekend laten ontcijferen. Zo stelden we vast dat er wat betreft personen met een handicap nauwelijks iets geweten is. Dit is merkwaardig, omdat handicap een zekere rol heeft gespeeld in de totstandkoming van Belgisch-Congo.
Wanneer we teruggaan in de geschiedenis betreffende handicap, kunnen we de Amerikaanse dokter David Livingstone als pionier beschouwen. Hij beschreef de gruwelijke omstandigheden waarin de slavernij en verminking plaatsvond op het zwarte continent. Een van de lezers van Livingstone’s verhalen was Leopold II. De verhalen inspireerden de koning de taak op zich te nemen een einde te maken aan de slavernij en tegelijkertijd België een kolonie aan te bieden. Leopold’s Kongo-Vrijstaat kwam echter op gelijkaardige gronden tot een einde; De verspreiding van foto’s van Congolezen met afgekapte ledematen veroorzaakte een schok in de buitenwereld. Ondermeer omwille van de verminkingen die de lokale bevolking werden aangedaan onder Leopold II, en die dus handicap tot gevolg hadden, werd Kongo-Vrijstaat geannexeerd en ontstond Belgisch-Congo. Handicap vormt in feite dus een soort leidmotief in de totstandkoming van Belgisch-Congo. Het is dan ook erg merkwaardig dat we hierover zo weinig terugvinden in de literatuur. Als we de boeken mogen geloven bestonden er geen personen met een handicap in Belgisch-Congo.
Deze merkwaardige paradox trachtten we in ons onderzoek te ontrafelen. In Europa en Amerika is handicap ook lang een verdoken fenomeen geweest, hoewel het uiteraard niet afwezig was. Desgelijks kunnen we veronderstellen dat handicap in Belgisch-Congo dus wel aanwezig was, maar eerder onzichtbaar. De geschreven bronnen zijn er alleszins erg zwijgzaam over. Voor de periode 1908-1950 konden we slechts een zeer beperkt aantal activiteiten van zorg voor personen met een handicap terugvinden. We kunnen bijvoorbeeld verwijzen naar de behandeling van rivierblindheid. In 1930 ontdekte een Belgische oftalmoloog, Jean Hissette, deze ziekte bij een groot aantal Congolezen die langs de kant van de rivier ‘de Sankuru’ leefden. Hissette voerde vele chirurgische operaties uit, ondermeer bij de Bwana Nkoto, die aan de linkerkant van de Sankuru verbleven. Bij de Bwana Nkoto leefden 177 patiënten met oogziekten waarvan er reeds 35 blind waren. In 1936 werd Hissette’s werk gepresenteerd op de koloniale tentoonstelling in Brussel, waar het naast andere koloniale vondsten, een pronkstukje was om uit te kunnen pakken met wetenschappelijke openbaringen.
Het voorbeeld Hissette toont aan dat er, ondanks de gelimiteerde geschreven bronnen, wel degelijk personen met een handicap aanwezig waren in Belgisch-Congo. Desondanks hebben we voor het grootste gedeelte van de koloniale periode te maken met een blinde vlek in de geschiedschrijving, en bieden de bronnen ons bitter weinig informatie. De voornaamste verklaring voor deze stilte vinden we in One difference is enough. Met deze uitdrukking duiden we op het feit dat tijdens het grootste gedeelte van de koloniale periode dé zwarte al dermate bevreemdend was voor de blanke koloniaal dat verdere onderscheidingen er niet meer toe deden. Binnen het zwarte ras leken er voor de kolonialen geen verschillen te zijn. Of deze zwarte dus wel of geen handicap had, viel in deze context niet zo sterk op; er gold enkel dé zwarte. We kwamen tot deze analyse vanuit de specifieke representaties die de blanke gebruikte om de zwarte te beschrijven.
Diverse mondelinge en schriftelijke bronnen die we consulteerden maakten duidelijk dat de zwarte meer dan eens vergeleken werd met een primitieveling, een wilde, een zieke, etc. Het ging in feite om een onderscheid tussen natuur en cultuur, waarbij de Congolees aan het eerste en de koloniaal aan het tweede werd gelijkgesteld. Dit ene onderscheid, ras, leek voor de koloniaal voldoende: One difference is enough. Europeanen schreven Afrikanen iets wild toe: het waren wilden of delinquenten, zieken die hulp nodig hadden. Nooit werden ze voorgesteld als sterk en intelligent, in tegenstelling tot de blanke. Wereldtentoonstellingen en koloniale films leken dienst te doen om deze sterke wij-zij tegenstelling in de verf te zetten. Ook de evangelisatie speelde hierop in. Een van de doelstellingen van de kolonie betrof het evangeliseren van de massa; hieronder vielen ook zieken en gehandicapten, die niet op een andere manier werden beschouwd als andere Congolezen, zonder een handicap. Allen waren ze hulpbehoevend. In die zin kunnen we ook vermoeden dat zorg voor personen met een handicap eerder neerkwam op christianiseren dan rehabiliteren. De zogenaamde oneffenheden tussen blank en zwart dienden in evenwicht gebracht te worden door de kolonisatie en het beschavingsoffensief dat hiermee gepaard ging. We vermoeden dus dat binnen dit sterke wij-zij onderscheid een Congolees met een handicap niet opgemerkt werd: het was een Congolees als een ander. Er gold enkel dé zwarte die hulp nodig had van zijn tegenpool, de blanke: one difference is enough.
Naar het einde van de kolonisatie toe konden we wel een plotse opkomst van zorginitiatieven onderscheiden. Dit valt te verklaren vanuit de toegenomen differentiaties tussen zwarten onderling. Na WOII begon er immers stilaan iets te wijzigen in de machtsverhoudingen tussen blank en zwart. Vele Congolezen hadden meegevochten in het koloniale leger en waren op plaatsen gekomen waar ze veel respectvoller behandeld werden dan binnen hun eigen kolonie. Ook was er een groep elite-Congolezen, de évolués, die er genoeg van hadden vergeleken te worden met een primitief ras en eindelijk op een gelijkwaardige manier behandeld wilden worden. Al deze aspecten zorgden ervoor dat de koloniale machtsverhoudingen geleidelijk aan begonnen te verschuiven. Deze ontwikkelingen zorgden ervoor dat er in deze periode grotere onderscheidingen werden gemaakt tussen zwarten onderling en dat binnen deze optiek de zwarte met een handicap ook meer opviel en meer aandacht kreeg.
De Jonghe, E. (1922, mei). Ons beschavingswerk in Belgisch Congo: Opvoeding en Onderwijs.
Verhandelingen van de Algemene Katholieke Vlaamsche Hoogeschooluitbreiding.
Dubois, A. (1955). La lèpre: Diagnostic et traitement. s.n. : Publié sous le patronage de la foperda et
du foreami.
Kivits, M. (1956). La lutte contre la lèpre au Congo belge en 1955. Bruxelles : Académie royale des sciences d'outre-mer. Classe des sciences naturelles et médicales, Mémoires in 8°, Nouvelle série, Tome IV, folio 4.
Ryckmans, P. (1931). Dominer pour servir. Bruxelles: Librairie Albert Dewit.
Van der Elst (1950). La prothèse des amputés du membre inférieur au Congo. Annales de la Société
Belge de Médecine Tropicale, 30, 615-617.
Vermeersch, A. (1906). La Question Congolaise. Bruxelles: Imprimerie Scientifique.
Verthe, A. (1958). Vlamingen in Kongo. Hun werkende aanwezigheid en hun innerlijke kultuurstrijd. Leuven: Davidsfonds.
Gesprek met zuster Walburgis van Quekelberghe en zuster Renildis Van Puyvelde, 20 oktober 2011.
Gesprek met zuster Marie-Therèse Hausman, 8 februari 2012.
Gesprek met Marie-Thérèse Knapen , 17 november 2011.
Telefonisch gesprek met Vaast Vanoverschelde, wetenschappelijk medewerker aan Dr. Museum Guislain in Gent, 30 augustus 2011.
Cauvin, A., De Boe, G., & Genval, E. (z.d.) Belgisch Congo Belge [Speelfilm]. Brussel: Koninklijk Belgisch Filmarchief.
De Boe, G. (1958). Tokende: Les troubadours du roi Boudain [speelfilm]. Consulteerbaar in het
Katholiek Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving
(KADOC).
Dr. Jean Hissette’s Research Expeditions to Elucidate River Blindness [Speelfilm]. Als bijlage in Kluxen, G. (2011). Dr. Jean Hissette’s Research Expeditions to Elucidate River Blindness. Heidelberg: Kaden.
Buse, J.C. (spreekstem)(1995). Homme comme toi: Les Villages Bondeko: Centres pour Handicapés Kinshasa [Speelfilm]. Behoort tot de persoonlijk collectie van zuster Marie-Thérèse Hausmann/ I.C.M. zusters, Zavelstraat 76, Kessel-lo.
Werken
Alaerts, T. (2001). Geneeskunde in het koloniale en postkoloniale discours: Reflecties en impact in
Afrika. Niet gepubliceerde Licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven,
Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen, Departement Sociale en Culturele
Antropologie.
Aziza, Z., & Vints, L. (1992). 100 jaar Zusters van liefde van Jezus en Maria in Zaïre 1891-1991.
Leuven: KADOC.
Barker, C., & Murray, S. (2010). Disabling Postcolonialism: Global Disability Cultures and
Democratic Criticism. Journal of Literary & Cultural Disability Studies, 4 (3), 219-236.
Barnes, C., Barton, L., & Oliver, M. (2002). Disability Studies Today. Cambridge: Polity Press.
Barnes, C., & Mercer, G. (2011). Exploring Disability: A sociological introduction ( 2nd ed.)
Cambridge: Polity Press.
Baynton, D. (1998). Defectives in the land: Disability and federal Immigration Policy, 1882-1924.Paper presented at American Historical Association Annual Meeting. Seattle.
Blanchard, P., Boëtsch, G., & Jacomijn-Snoep, N. (2011). Exhibitions: L’invention du sauvage. Paris:
ActesSud/Musée du quai Branly.
Blondeel, W. (1992). Tokende. Een missiebeeld voor expo ’58. In Verzameling studies: Congo 1955-
1960. Brussel: Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen.
Boardman, F.K., & Brown, L. (2011). Accessing the field: Disability and the research process. Social Science & Medicine, 72 (1), 23-30.
Briffaerts, J. (2005). Het missionaire beschavingswerk in Belgisch-Congo. In Depaepe, M., Simon, F.
& VanGorp, A. (Eds.), Paradoxen van pedagogisering: Handboek pedagogische
historiografie (pp. 177-191). Leuven: Acco.
Briffaerts, J. (2007). Als Kongo op de schoolbank wil: De onderwijspraktijk in het lager onderwijs in Belgisch-Congo (1925-1960). Leuven: Acco.
Buckingham, J. (2011, June). Writing histories of disability in India: strategies of inclusion. Disability
& Society, 26 (4), 419-431.
Ceuppens, B. (2003). Onze Congo? Congolezen over de Kolonisatie. Leuven: Davidsfonds.
Ceuppens, B., Van Reybrouck, D., & Viane, V. (2009). Koloniale cultuur in de Belgische metropool.
In B. Ceuppens, D. Van Reybrouck, & V. Viane (Eds.), Congo in België: Koloniale cultuur
in de metropool (pp. 11-29.)Leuven: Universitaire Pers Leuven.
Charlton, J.I. (1993). Development and Disability: Voices from the Periphery-Zimbabwe. In J.I.
Charlton, B.L. Kofi Marfo, Mallory, & R.W. Nicholls (Eds.), Traditional and Changing
Views of Disability in Developing Societies: Cautions, Consequences, Cautions. Durham,
NH: University of New Hampshire and World Rehabilitation Fund.
Christens, R. (2006). Terra Incognita: 75 jaar Annuntiaten in Afrika. Heverlee: Annuntiaten/ Print:Uitgeverij Lannoo.
Corker, M., & Thomas, C. (2002). A Journey around the social model. In M. Corker & T. Shakespeare
(Eds.),Disability/Postmodernity: Embodying disability theory (pp. 18-31). London:Continuum.
Depaepe, M. (1992). Tot glorie van God en tot de zaligheid der zielen: Brieven van Moeder Maria
Adonia Depaepe over haar leven en werk als zuster van Liefde van Jezus en Maria in Belgisch Congo (1909-1961). Leuven: Standaard Uitgeverij.
Depaepe, M., & Van Rompaey, L. (1995). In het teken van de bevoogding: De educatieve actie in Belgisch-Kongo (1908-1960). Leuven: Appeldoorn.
Depaepe, M. (2005). Geen ambacht zonder werktuigen. Reflecties over de conceptuele omgang met
het pedagogische verleden. In M. Depaepe, F. Simon, & A. Van Gorp (Eds.), Paradoxen van pedagogisering: Handboek pedagogische historiografie (pp. 23-71). Leuven: Acco.
Debaere, F., Depaepe, M., & Van Rompaey, L. (1991). Opvoeding en onderwijs in de Katholieke missies van Belgisch Kongo (1908- 1960). Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis- Revue belge d’histoire contemporaire, 22 (3-4), 691-719.
De Greve, A., & Devlieger, P. (1999). Handicap in intercultureel perspectief: Verkenning rond
classificatie, familieleven en discours. Schaarbeek: Platvorm Handicap en Ontwikkelingssamenwerking.
De Coster, J., & Devlieger, P. (2009). Disability in African films: A semiotic analysis. Semiotica, 174
(1-4), 145-164.
Desmet, E. (1969). De pedagogische bekommernis voor de doven in België in de periode 1820-1880.
Niet gepubliceerde licentiaatsverhandeling. Katholieke Universiteit Leuven. Faculteit
Psychologie en Pedagogische wetenschappen. Departement Pedagogische wetenschappen.
Devlieger, P. (1989). De sociaal- culturele betekenis van fysieke afwijking in Oost- Kasai (Zaïre). Medische Antropologie, 1(1), 49-61.
Devlieger, P. (1999). From handicap to disability: Language use and cultural meaning in the United
States. Disability and rehabilitation, 21 (7), 346-354.
Devlieger, P. (2001). ‘Handicap’ and Education in the United States of the 1930: Discursive
Formations in the NewYork Times, Paedagogica Historica, 37 (2), 279-289.
Devlieger, P. (2005). Generating a cultural model of disability. Paper presented at the 19th Congress of
the European Federation of Associations of Teachers of the Deaf (FEAPDA), October 14-
16 2005, Geneve (Switzerland).
Devlieger, P., Pfeiffer, D., & Rusch, F. (2003). Rethinking disability: The emergence of new
definitions, concepts and communities. Antwerpen: Appeldoorn.
Duren, A.(1951). Hygiène Coloniale. In Encyclopédie du Congo Belge. Bruxelles: Bieleveld.
Edgerton, R. (1987). Everyone Here Spoke Sign Language: Hereditary Deafness on Martha’s
Vineyard by Nora Ellen Groce. American Antropologist, 89 (2), 466-467.
Eynikel, H. (1983). Onze Kongo: Portret van een Koloniale Samenleving. Antwerpen: Standaard
Uitgeverij.
Fanon, F.(1971). Zwarte huid, Blanke maskers. Antwerpen: Bruna & Zoon.
Hayt, F., Grommen, J., Janssen, R., & Manet, A. (2003). Atlas van de Algemene en Belgische
Geschiedenis. Lier: Van In.
Hoerauf, A., & Kluxen, G.(2008). The significance of some observations on African Ocular
Onchocerciasis described by Jean Hissette (1888-1965). Bulletin Société belge d’
ophtalmologie, 307, 53-58.
Hunt, N. (1999). A colonial lexicon of Birth Ritual, Medicalization and Mobility in the Congo.
Durham (Verenigde Staten): Duke University Press.
Ingstad, B. & Whyte, S. (1995). Disability and Culture. Londen: University of California Press.
Ingstad, B., & Whyte, S. (2007). Disability in Local and Global worlds. Berkeley: University of
California Press.
Janssens, P., Kivits, M., & Vuylsteke, J. (1997). Health in Central Africa since 1885. Volume 1.
Bruxelles: Fondation roi Baudouin.
Kluxen, G. (2011). Dr. Jean Hissette’s Research Expeditions to Elucidate River Blindness. Heidelberg(Germany): Kaden.
Kudlick, C. (2003). Disability History: Why We Need Another “Other”. The American Historical
Review, 108 (3), 763-793.
Kusters, W. (2011). The presence-absence ambiguity of the Belgian migrant child in Northern France
(1870- 1914): A study of the role of education, citizenship, and oblivion in cultural identity
formation. Niet gepubliceerde doctoraatsverhandeling. Katholieke Universiteit Leuven:
Faculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen. Departement Pedagogische
wetenschappen.
Livingstone, J. (2006, Winter). Insights from an African History of Disability. Radical History
Review, 94, 111-126.
Longmore, P., & Umansky, L. (2001). The New Disability History: American Perspectives. New
York: New York University Press.
Lovern, L. (2008). Native American Worldview and the Discourse on Disability. Essays in
Philosophy, 9(1).
Meade, T., & Serlin, D. (2006, Winter). Editors’ Introduction. Radical History Review, 94, 1-8.
Miles, M. (2011). The ‘social model of disability’ met a narrative of (in)credulity: A review.
Disability, Community-based Rehabilitation and inclusive development (DCID), 22 (1), 5-
15.
Oriëntalisten en Afrikanisten in de Belgische kunst: 19e en 20e eeuw. [Tentoonstelling ASLK Galerij]).
(1984). Brussel: Algemene Spaar en lijfrentekas (ASLK).
Rikken, B. (1957). De eerste schoolconventie tussen staat en missie in Belgisch-Kongo: Onderzoek
naar de samenwerking op gebied van schoolorganisatie tussen de regering en de nationale
missies 1914-1925. Niet gepubliceerde Licentiaatverhandeling. Katholieke Universiteit
Leuven. Faculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen.
Ryon, F. (2005). De laatste kolonialen: Vlamingen in de Congo 1950-1960. Leuven: Van Halewyck.
Shaun, G. (2011). Disability and the Majority World: Challenging Dominant Epistemologies. Journal
of Literary & Cultural Disability Studies, 5 (2), 217-219.
Shekhar, R. (2009). Global perspectives on Disability. Chandigarh: Abhishek Publications.
Smith Kipp, R. (1994). The Evangelic uses of Leprosy. Social Science and Medicine, 39 (2), 165-178.
Stockman, R.Br.(broeder) (2008). 50 ans Centre de Rééducation pour Handicapés physiques de Kinshasa(CRHP). Brothers of Charity Publications.
Szymanski, C.F. (2009). The Globalization of Disability Rights Law-From the Americans with
Disabilities Act to the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities. Baltic
Journal of Law & Politics, 2 (1), 18-34.
Vangroenweghe, D. (1985). Rood rubber: Leopold II en zijn Kongo. Brussel-Amsterdam: Elsevier.
Van Istendael, G. (2001). Het Belgisch Labyrint: Wakker worden in een ander land. Amsterdam:
Arbeiderspers.
Van Reybrouck, D. (2002). Grote kinderen en zieke volwassenen: de ontmoeting met de niet-Westerse
ander in Belgische en Nederlandse koloniale contexten. In H. De Smaele, L. Nys, J.
Tollebeek, & K. Wils (Eds.). De zieke natie: over de medicalisering van de samenleving
1860-1914 (pp. 370-386) Groningen: Historische Uitgeverij.
Van Reybrouck, D. (2010). Congo een geschiedenis. Amsterdam: De Bezige Bij.
Vaughan, M. (1991). Curing their ills: Colonial power and African illness. Cambridge: Polity Press.
Viane, V. (2009). Reprise-Remise: De Congolese identiteitscrisis van België rond 1908. In B.
Ceuppens, D. Van Reybrouck, & V. Viane (Eds.), Congo in België: Koloniale cultuur in de
metropool (pp. 43-62.). Leuven: Universitaire Pers Leuven.
Whiteley, J.G. (z.d.). Belgian Congo at war. New York: Belgian Information Center.
http://cedresknust.org/pages/news.php?siteid=cedres&id=4