Ontwikkeling van een zorgpad heart-beating orgaandonatie in het A.Z. Sint-Lucas Gent
A.Z. Sint-Lucas Gent pionier in de ontwikkeling van een zorgpad orgaandonatie bij hersendode patiënten
De nood aan geschikte orgaandonoren blijft hoog, ook al had België in 2011 een recordaantal van 29,3 overleden orgaandonoren per miljoen inwoners. In 2011 stonden er nog steeds 1200 patiënten op de wachtlijst van Eurotransplant. De overheid nam reeds verschillende initiatieven om het aantal donaties te doen toenemen. Een nieuw initiatief is dat er sinds 2011 in performante Belgische ziekenhuizen medische en verpleegkundige donorcoördinatoren zijn aangesteld om de werking met betrekking tot orgaandonatie te optimaliseren. Het ontwikkelen van een zorgpad kan hierbij een methodiek vormen en zo werd in het A.Z. Sint-Lucas Gent, in het kader van de masterproef van Pieter Hoste, een zorgpad ontwikkeld voor orgaandonatie bij hersendode patiënten.
De donorcoördinatoren moeten er voor zorgen dat het personeel voldoende opgeleid is om een potentiële donor te identificeren en te behandelen. Alle informatie met betrekking tot de donor en organen moet zo snel mogelijk worden overgedragen aan een transplantatiecoördinator van een transplantatiecentrum. Op basis van deze informatie kan er een degelijke risico-batenanalyse voor donor en ontvanger worden uitgevoerd. Wanneer de donor in aanmerking komt, zorgt Eurotransplant ervoor dat de organen een bestemming krijgen. Orgaandonatie is zowel mogelijk bij overleden als levende donoren. De Belgische wet betreffende het wegnemen en transplanteren van organen stelt, dat organen mogen worden weggenomen bij een overleden donor als die in het bevolkingsregister of sedert meer dan 6 maanden in het vreemdelingenregister is ingeschreven. Behalve indien vaststaat dat tegen een dergelijke wegneming verzet is geuit. Dit verzet kan, naast expliciete toestemming, worden geregistreerd in het gemeentehuis. Volgens de wetgeving is verzet van de naaste familie niet meer mogelijk. De familie in eerste graad heeft wel het recht tegen de wegneming bezwaar te uiten als de overleden persoon niet uitdrukkelijk zijn/haar wens tot orgaandonatie kenbaar heeft gemaakt. De BELDONOR campagne van de overheid richt zich hierop. Het doel van deze sensibiliseringscampagne is dat meer inwoners hun toestemming tot orgaandonatie laten registeren, zodat de naaste familie hiertegen geen bezwaar meer kan uiten. Dit zal ook mogelijk zijn in heel wat gemeenten bij de komende gemeenteraadsverkiezingen in oktober.
De donorcoördinatoren vervullen bijgevolg een belangrijke organisatorische en coördinerende rol in heel de keten van donor tot ontvanger. Hierbij is de medewerking van heel wat zorgverstrekkers noodzakelijk die betrokken zijn bij het complexe zorgproces dat een potentiële donor doorloopt op de afdelingen intensieve zorg en operatiekwartier. Om het bestaande zorgproces rond orgaandonatie in het A.Z. Sint-Lucas Gent transparant te maken, te standaardiseren, te optimaliseren en continu op te volgen werd geopteerd om gedurende een negen tal maand een zorgpad te ontwikkelen. Dit zorgpad werd ontwikkeld door een kernteam van zeven zorgverleners, waarbij het werd ondersteund door een ruimere werkgroep van 18 zorgverleners. Aan dit zorgpad hebben artsen, verpleegkundigen, een psycholoog, een maatschappelijke werker, een medewerker van de pastorale dienst en een transplantatiecoördinator van het UZ Gent hun steentje bijgedragen. Het geeft weer wie, wat, wanneer, waarom en met welke middelen doet. Het moet een werkinstrument vormen om alle actoren in de complexe zorgverlening beter op elkaar af te stemmen. Het zorgpad wordt verder opgevolgd via verpleegkundige en medische checklisten en een aantal indicatoren. Enkele klemtonen zijn de identificatie & de behandeling van de donor, de communicatie met het transplantatiecentrum en de benadering & opvang van de naaste familie. Daarnaast wordt de huisarts als vertrouwenspersoon nog meer betrokken in het zorgproces. Het zorgpad moet ook bijdragen aan de samenwerking tussen donorziekenhuis en transplantatiecentrum.
Met het zorgpad is A.Z. Sint-Lucas pionier in België. Het is afgestemd op de organisatie in het ziekenhuis, maar kan een basis vormen voor andere donorcoördinatoren en, indien nodig, worden aangepast en verfijnd. Het zorgpad moet bijdragen aan de identificatie en behandeling van potentiële donoren en de kwaliteit van de organen. Zo kan het beantwoorden aan het “kader voor kwaliteit en veiligheid voor menselijke organen bestemd voor transplantatie”, dat heel recentelijk sinds augustus 2012 door de wet wordt opgelegd.
Bibliografie
AZ Sint-Lucas. (2007). Operatiekwartier - reglement inwendige orde. Niet gepubliceerd intern document. Gent, AZ Sint-Lucas.
AZ Sint-Lucas. (2012a). AZ Sint-Lucas jaarverslag 2011. Opgehaald 10 juli, 2012, van http://www.azstlucas.be/frontend/files/userfiles/files/Jaarverslagen/AZ_Sint-Lucas_Jaarverslag_2011.pdf
AZ Sint-Lucas. (2012b). Intensieve zorg. Opgehaald 12 juni, 2012, van http://www.azstlucas.be/zorgaanbod/medisch-aanbod/intensieve-zorg
AZ Sint-Lucas. (z.j.). Algemeen. Opgehaald 1 mei, 2012, van http://www.azstlucas.be/over-az-sint-lucas/organisatie/algemeen
Belgisch Staatsblad. (1997). 24 NOVEMBER 1997. - Koninklijk besluit betreffende wegnemen en toewijzen van organen van menselijke oorsprong. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/1997/12/23_1.pdf
Belgisch Staatsblad. (2003). 23 JUNI 2003. - Koninklijk besluit houdende vaststelling van de normen waaraan een transplantatiecentrum moet voldoen om te worden erkend als medische dienst zoals bedoeld in artikel 44 van de wet op de ziekenhuizen, gecoördineerd op 7 augustus 1987. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/2003/08/04_1.pdf
Belgisch Staatsblad. (2008a). 13 JUNI 1986. - Wet betreffende het wegnemen en transplanteren van organen. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/2008/12/30_1.pdf
Belgisch Staatsblad. (2008b). 19 DECEMBER 2008. - Wet inzake het verkrijgen en het gebruik van menselijk lichaamsmateriaal met het oog op de geneeskundige toepassing op de mens of het wetenschappelijk onderzoek. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/2008/12/30_1.pdf
Belgisch Staatsblad. (2009). 28 SEPTEMBER 2009. - Koninklijk besluit tot vaststelling van de algemene voorwaarden waaraan de banken voor menselijk lichaamsmateriaal, de intermediaire structuren en de productie-instellingen moeten voldoen om te worden erkend. Opgehaald 1 februari 1, 2012, van http://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/2009/10/23_1.pdf
Belgisch Staatsblad. (2012). 27 JANUARI 2012. - Koninklijk besluit tot erkenning van Eurotransplant als toewijzingsorganisme voor organen van menselijke oorsprong. Opgehaald op 1 februari, 2012, van http://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/2012/02/24_2.pdf
Benck, U., Hoeger, S., Brinkkoetter, P. T., Gottmann, U., Doenmez, D., Boesebeck, D., et al. (2011, 18 oktober). Effects of donor pre-treatment with dopamine on survival after heart transplantation: a cohort study of heart transplant recipients nested in a randomized controlled multicenter trial. Journal of the American College of Cardiology, 58(17), 1768-1777.
Brunkhorst, F. M., Engel, C., Bloos, F., Meier-Hellmann, A., Ragaller, M., Weiler, N., et al. (2008, 10 januari). Intensive insulin therapy and pentastarch resuscitation in severe sepsis. The New England journal of medicine, 358(2), 125-139.
Bryan Young, G. (2012, 10 april). Diagnosis of brain death. Opgehaald 1 mei, 2012, van http://www.uptodate.com/contents/diagnosis-of-brain-death?source=search_result&search=brain+death&selectedTitle=1%7E34
De Belgische Kamer van volksvertegenwoordigers. (2012a). DOC 53 2158/001 - Wetsontwerp. Opgehaald 1 augustus, 2012, van http://www.lachambre.be/FLWB/pdf/53/2158/53K2158001.pdf
De Belgische Kamer van volksvertegenwoordigers. (2012b). DOC 53 2158/002 - Wetsontwerp. Opgehaald 1 augustus, 2012, van http://www.lachambre.be/FLWB/pdf/53/2158/53K2158002.pdf
De Belgische Kamer van volksvertegenwoordigers. (2012c). DOC 53 2158/003 - Wetsontwerp. Opgehaald 1 augustus, 2012, van http://www.dekamer.be/FLWB/pdf/53/2158/53K2158003.pdf
De Belgische Kamer van volksvertegenwoordigers. (2012d). DOC 53 2158/004 - Wetsontwerp. Opgehaald 1 augustus, 2012, van http://www.lachambre.be/FLWB/pdf/53/2158/53K2158004.pdf
De Belgische Senaat. (2012a). 5-1641/2 - Wetsontwerp. Opgehaald 1 augustus, 2012, van http://www.senate.be/www/webdriver?MItabObj=pdf&MIcolObj=pdf&MInamObj=pdfid&MItypeObj=application/pdf&MIvalObj=83888689
De Belgische Senaat. (2012b). 5-1641/4 - Wetsontwerp. Opgehaald 1 augustus, 2012, van http://www.senate.be/www/webdriver?MItabObj=pdf&MIcolObj=pdf&MInamObj=pdfid&MItypeObj=application/pdf&MIvalObj=83888727
Desschans, B. (2012). Belgian Transplant Coordinators Section - donor and transplant statistics 2011. PowerPoint.
Dictus, C., Vienenkoetter, B., Esmaeilzadeh, M., Unterberg, A., & Ahmadi, R. (2009, december). Critical care management of potential organ donors: our current standard. Clinical Transplant, 23(21), 2-9.
Domínguez-Gil, B., Delmonico, F. L., Shaheen, F. A., Matesanz, R., O'Connor, K., Minina, M., et al. (2011, april). The critical pathway for deceased donation: reportable uniformity in the approach to deceased donation. Transplant International, 24(4), 373-378.
Donor Action. (z.j.a). Data Retrieval & Analysis. Opgehaald 1 februari, 2012, van https://da.donoraction.eu/da2/login
Donor Action. (z.j.b). Donor Action System Database - Handleiding. Opgehaald 22 mei, 2012, van https://da.donoraction.eu/da2/login
Donor Action. (z.j.c). Gegevensinvoer Onderzoek Medisch Dossier (OMD). Opgehaald 22 mei, 2012, van https://da.donoraction.eu/da2/login
Donor Action. (z.j.d). Ziekenhuisenquete (ZHE) data invoer. Opgehaald 22 mei, 2012, van https://da.donoraction.eu/da2/login
Europese Unie. (2010). Europese richtlijn 2010/53/EU van het Europees Parlement en de Raad van 7 juli 2010 inzake kwaliteits- en veiligheidsnormen voor menselijke organen, bestemd voor transplantatie. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2010:207:0014:0029:NL:PDF
Eurotransplant. (2005). Eurotransplant Donor Information Form. Opgehaald 1 oktober, 2011, van http://www.uzgenttransplant.be/
FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. (2006). Onderzoek Medisch Dossier. Opgehaald 10 mei, 2012, van https://da.donoraction.eu/da2/static/FL/nonhtm/MRR%20Form.doc
FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. (2009). Verklaring van de wilsuitdrukking inzake wegneming en transplantatie van organen en weefsels na overlijden. Opgehaald 1 augustus, 2012, van http://www.health.belgium.be/filestore/9246423/form_nl_9246423_nl.pdf
FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. (2011a). GIFT project - donor coordinator functie contract - N°2011 - 290 - 055. Niet gepubliceerd intern document. Gent, AZ Sint-Lucas.
FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. (2011). Registraties op het Rijksregister (Augustus 2011). Opgehaald 24 juni, 2012, van http://www.health.belgium.be/internet2Prd/groups/public/@public/@dg1/@acutecare/documents/ie2divers/18032731_fr.pdf
Guidet, B. (2011). Starch or saline in severe sepsis? Abstract ESICM. Berlijn, Duitsland.
Hoefman, H., & Lacoere, D. (2011). De confrontatie met orgaandonatie: beleving en betekenisverlening van familieleden. Ongepubliceerde masterproef. Ugent, België.
Huygens, C. (2011). Het GIFT-project. Onuitgegeven document. Brussel, FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu.
Kellum, J. A. (2005, 5 oktober). Clinical review: reunification of acid-base physiology. Critical care, 9(5), 500-507.
Kerremans, I. (2011). GIFT-Project. Onuitgegeven document. Brussel, FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu.
Khajavi, M. R., Etezadi, F., Moharari, R. S., Imani, F., Meysamie, A. P., Khashayar, P., et al. (2008). Effects of normal saline vs. lactated ringer's during renal transplantation. Renal Failure, 30(5), 535-539.
Map of Medicine. (2010a). Consent / Authorisation for Donation after Brain-stem Death. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.organdonation.nhs.uk/ukt/about_us/professional_development_programme/pdf/Consent_and_Authorisation.pdf
Map of Medicine. (2010b). Donor Identification in Emergency Medicine. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.organdonation.nhs.uk/ukt/about_us/professional_development_programme/pdf/Donor_Identification_Emergency_Medicine.pdf
Map of Medicine. (2010c). Management of brain-stem dead donor. Opgehaald 1 februari 1, 2012, van http://www.organdonation.nhs.uk/ukt/about_us/professional_development_programme/pdf/Management_of_brain_stem_dead_donor.pdf
Map of Medicine. (2010d). Neurological Determination of Death - Assessment and Planning, Adult. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.organdonation.nhs.uk/ukt/about_us/professional_development_programme/pdf/Neurological_Determination_of_Death_Assessment.pdf
Map of Medicine. (2010e). Neurological Determination of Death - Testing, Adult. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.organdonation.nhs.uk/ukt/about_us/professional_development_programme/pdf/Neurological_Determination_of_Death_Testing.pdf
Map of Medicine. (2010f). Supporting the Organ Donation Development Programme. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.mapofmedicine.com/newsandevents/news/2010/organdonation
Map of Medicine. (2011). Assessment for Donation after Brain-stem Death. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.organdonation.nhs.uk/ukt/about_us/professional_development_programme/pdf/Assessment_Donation_After_Brainstem_Death.pdf
Neyrinck, A. (2010). Donor Management. Opgehaald 22 mei, 2012, van http://www.sarb.be/nl/activiteiten/avu/avu1011/avuT_1011/2_okt/les4.pdf
NHS Blood and Transplant. (z.j.). About NHSBT. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.nhsbt.nhs.uk/about/
O'Malley, C. M., Frumento, R. J., Hardy, M. A., Benvenisty, A. I., Brentjens, T. E., Mercer, J. S., et al. (2005, mei). A randomized, double-blind comparison of lactated Ringer's solution and 0.9% NaCl during renal transplantation. Anesthesia and analgesia, 100(5), 1518-1524.
Oosterlee, A., & Rahmel, A. (2012). Eurotransplant international foundation: annual report 2011. Opgehaald 17 mei, 2012, van http://www.eurotransplant.org/cms/mediaobject.php?file=ar_2011.pdf
Organ Donation. (z.j.). Clinical Pathways for Organ Donation. Opgehaald 1 februari, 2012, van http://www.organdonation.nhs.uk/ukt/about_us/professional_development_programme/pathways.asp
Rijckaert, D. (2011). Activiteitenrapport GIFT-project: 01 januari 2010 - 31 december 2010. Gent. Niet gepubliceerd intern document. Gent, AZ Sint-Lucas.
Rijckaert, D. (2012). GIFT-project - Ziekenhuizen met een donor coördinatie functie contract - Activiteitenrapport - 01 januari 2011 - 31 december 2011. Niet gepubliceerd intern document. Gent, AZ Sint-Lucas.
RIZIV. (2006). Heelkunde (D) transplantaties. Opgehaald 1 maart, 2012, van http://www.riziv.be/care/nl/nomenclature/pdf/art14m.pdf
Roels, L., & Rahmel, A. (2011, april). The European exeperience. Transplant International, 24(4), 350-367.
Roels, L., Spaight, C., Smits, J., & Cohen, B. (2010, augustus). Critical Care staffs' attitudes, confidence levels and educational needs correlate with countries' donation rates: data from the Donor Action database. Transplant International, 23(8), 842-850.
Rosendale, J. D., Chabalewski, F. L., McBride, M. A., Garrity, E. R., Rosengard, B. R., Delmonico, F. L., et al. (2002). Increased transplanted organs from the use of a standardized donor management protocol. American Journal of Transplantation, 2(8), 761-768.
Schnuelle, P., Gottmann, U., Hoeger, S., Boesebeck, D., Lauchart, W., Weiss, C., et al. (2009, September 9). Effects of donor pretreatment with dopamine on graft function after kidney transplantation: a randomized controlled trial. the journal of the American Medical Association, 302(10), 1067-1075.
Sermeus, W. (1996). Klinische paden voor de verpleegkundige praktijk. In C. C. van Beek, T. C. van Dorsten, & M. G. Boekholdt, Handboek Verpleegkundige Innovatie. Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum.
Sermeus, W., & Vanhaecht, K. (2002). Wat zijn klinische paden? Acta Hospitalia, 3, 5-11.
Transplantatiecentrum UZ Gent. (2011). Flow-chart: Heart beating donor in huis. Niet gepubliceerd intern document. Gent, UZ Gent.
Transplantatiecentrum UZ Gent. (2012). Effectieve donor SLG. Niet gepubliceerd intern document. Gent, UZ Gent.
Transplantatiecentrum UZ Gent. (z.j.a). Checklist orgaanprocedure. Opgehaald 1 Oktober, 2011, van http://www.uzgenttransplant.be/
Transplantatiecentrum UZ Gent. (z.j.b). Donorprocedure. Opgehaald 1 oktober, 2011, van http://www.uzgenttransplant.be/
Transplantatiecentrum UZ Gent. (z.j.c). Vaststelling van overlijden. Opgehaald 1 mei, 2012, van http://www.uzgenttransplant.be/
United Network for Organ Sharing. (2002). Critical Pathway for the Organ Donor. Opgehaald 1 oktober, 2011, van http://www.unos.org/docs/Critical_Pathway.pdf
UZ Gent. (2011). Samenwerkingsovereenkomst inzake orgaandonatie bij overlijden m.h.o. transplantatie. Niet gepubliceerd intern document. Gent, UZ Gent.
UZ Leuven. (2010). Criteria vaststellen hersendood bij volwassenen (> 16 jaar). Opgehaald 1 oktober, 2011, van http://www.uzleuven.be/sites/default/files/Abdominale_transplantatiechirurgie_en_transplantcoordinator/protected/Criteria%20voor%20vaststellen%20hersendood%20bij%20volwassenen%2004-2010.pdf
UZ Leuven. (2011a). Donorfiche. Opgehaald 1 oktober, 2011, van http://www.uzleuven.be/sites/default/files/Abdominale_transplantatiechirurgie_en_transplantcoordinator/protected/donordossier%2005-2011.doc.pdf
UZ Leuven. (2011b). Heart-Beating donatie. Opgehaald 1 oktober 1, 2011, van http://www.uzleuven.be/sites/default/files/Abdominale_transplantatiechirurgie_en_transplantcoordinator/protected/protocol%20HBD%2001-2011.pdf
Van der Vennet, M. (2012). Uitnodiging workshop European Donor Hospital Education Program 03 05 12. Onuitgegeven document.
Van Gelder, F., de Roey, J., Desschans, B., Van Hees, D., Aerts, R., Monbaliu, D., et al. (2008, janauri - februari). What is the Limiting Factor for Organ Procurement in Belgium: Donation or Detection? What Can Be Done to Improve Organ Procurement Rates? Acta chirurgica Belgica, 108(1), 27-30.
Van Gelder, F., Delbouille, M. H., Van der Vennet, M., Van Beeumen, G., Van Deynse, D., Angenon, E., et al. (2009, maart). An 11-Year Overview of the Belgian Donor and Transplant Statistics Based on a Consecutive Yearly Data Follow-up and Comparing Two Periods: 1997 to 2005 Versus 2006 to 2007. Transplant Proceedings, 41(2), 569-571.
Vandewoude, K. (2012, Januari 17). Wetgeving inzake wegnemen en transplanteren van organen / Donorconditionering. Onuitgegeven document. Gent, UZ Gent.
Vanhaecht, K., De Witte, K., Depreitere, R., Van Zelm, R., De Bleser, L., Proost, K., et al. (2007). Development and validation of a Care Process Self Evaluation Tool (CPSET). Health Services Management Research, 20, 189-202.
Vanhaecht, K., Sermeus, W., Vleugels, A., & Peeters, G. (2002). Ontwikkeling en gebruik van klinische paden (clinical pathways) in de gezondheidszorg. Tijdschrift voor geneeskunde, 58(23), 1542-1551.
Vanhaecht, K., & Sermeus, W. (2002). Draaiboek voor de ontwikkeling, implementatie en evaluatie van een klinisch pad: 30 stappenplan van het Netwerk Klinische Paden. Acta Hospitalia, 3, 13-27.
Vanhaecht, K., & Sermeus, W. (2003). The Leuven Clinical Pathway Compass. Journal of Integrated Care Pathways, 7, 2-7.
Vanhaecht, K., De Witte, K., & Sermeus, W. (2007). The impact of clinical pathways on the organisation of care processes. Leuven: ACCO.
Vanhaecht, K., De Witte, K., Panella, M., & Sermeus, W. (2009). Do pathways lead to better organized care processes? Journal of Evaluation in Clinical Practise, 15(5), 782-788.
Vanhaecht, K., Panella, M., van Zelm, R., & Sermeus, W. (2010). An overview on the history and concept of care pathways as complex interventions. International Journal of Care Pathways, 14, 117-123.
Vanhaecht, K., Sermeus, W., & De Witte, K. (2007). ZorgProces Zelfevaluatie Tool (ZPZET). Leuven: KU Leuven.
Vanhaecht, K., Van Gerven, E., Deneckere, S., Lodewijckx, C., Panella, M., Vleugels, A., et al. (2011a). 7-fasenmodel voor de ontwikkeling, implementatie, evaluatie en continue opvolging van zorgpaden. Tijdschrift voor Geneeskunde, 67(10), 473-481.
Vanhaecht, K., Van Zelm, R., Van Gerven, E., Sermeus, W., Bower, K., Panella, M., et al. (2011b). The 3-blackboard method as consensus-development exercise for building care pathways. International Journal of Care Pathways, 15, 49-52.
Vansweevelt, T., Guldix, E., Balthazar, T., & Dewallens, F. (2009). Rechtspraak- en Wetgevingsbundel Gezondheidsrecht. Mechelen: Wolters Kluwer.
Venkateswaran, R. V., Steeds, R. P., Quinn, D. W., Nightingale, P., Wilson, I. C., Mascaro, J. G., et al. (2009). The haemodynamic effects of adjunctive hormone therapy in potential heart donors: a prospective randomized double-blind factorially designed controlled trial. European Heart Journal, 30, 1771-1780.
vzw NAVADO. (2010). Wat doen wij. Opgehaald 14 februari, 2012, van http://navado.be/new/?page_id=5
vzw NAVADO. (z.j.). Contact. Opgehaald 14 februari, 2012, van http://navado.be/new/wp-content/uploads/brochure1.pdf
Wood, K. E., & McCartney, J. (2007). Management of the potential organ donor. Transplantation Reviews, 204-218.
World Health Organisation. (2009). Global glossary of terms and definitions on donation and transplantation. Opgehaald 10 mei, 2012, van http://www.who.int/transplantation/activities/GlobalGlossaryonDonationTransplantation.pdf
Zander, K., & Bower, K. A. (2000). Implementing strategies for managing care. Boston: Center for case management.
Zaroff, J. G., Rosengard, B. R., Armstrong, W. F., Babcock, W. D., D'Alessandro, A., Dec, G. W., et al. (2002, 13 augustus). Consensus conference report: maximizing use of organs recovered from the cadaver donor: cardiac recommendations, March 28-29, 2001, Crystal City, Va. Circulation, 106(7), 836-841.
