Ken je het onaangename gevoel wanneer je “made in Pakistan” op het label van je favoriete T-shirt ziet staan? Of heb je je al eens afgevraagd waarom je voor datzelfde T-shirt slechts 3,99 euro betaalde? Het is alom bekend dat de bedrijven achter onze favoriete merken vaak weten te balanceren op de rand van mensenrechtenschendingen. Hoewel de hedendaagse “bewuste consument” gebombardeerd wordt met informatie omtrent welke merken al dan niet ecologisch en ethisch verantwoord zouden zijn, blijven de meest extreme gevallen van mensenrechtenschendingen door bedrijven vaak onderbelicht.
In 2002 werd het Internationaal Strafhof, gelegen in Den Haag, opgericht voor zij die beschuldigd worden van misdaden tegen de mensheid, genocide en oorlogsmisdaden. Deze zogenaamde internationale misdrijven worden door het Verdrag van Rome strafbaar gesteld. In datzelfde verdrag wordt tevens de bevoegdheid van het Internationaal Strafhof afgebakend.
Deze bevoegdheid is beperkt tot fysieke personen, mensen van vlees en bloed. Het verleden heeft echter aangetoond dat daders van internationale misdrijven niet beperkt blijven tot deze fysieke personen. Ook rechtspersonen, de abstracte juridische vorm waaronder bedrijven zich organiseren, maken zich schuldig aan deze internationale misdrijven.
Het Verdrag van Rome voorziet het Internationaal Strafhof niet van bevoegdheid over deze rechtspersonen die, wanneer nationale rechtbanken niet kunnen of niet willen vervolgen, in een strafrechtelijk vacuüm opereren en elke aansprakelijkheid ontlopen.
Voorbeelden van betrokkenheid van rechtspersonen in internationale misdaden zijn talrijk. Zo was er Duitse chemiereus I.G. Farben, die tijdens de tweede wereldoorlog het dodelijke Zyklon B gas produceerde voor de vernietigingskampen. De oliegiganten Shell en Chevron kwamen in opspraak wegens samenwerking met het Nigeriaans dictatoriaal regime bij de bloedige onderdrukking van vreedzame protesten tegen vervuilende olieontginning. Ook de zogenaamde private security companies, obscure paramilitaire “huurlingenlegers”, hebben een kwalijke reputatie. Zo was er het Blackwater-schandaal waarbij niet gemaald werd om het leven van zeventien onschuldige Iraakse burgers bij een beveiligingsopdracht.
Dit zijn slechts enkele van de meest directe voorbeelden van betrokkenheid van bedrijven bij internationale misdaden. Een lacune in het internationaal strafrecht maakt echter dat de rechtspersoon achter deze misdaden hiervoor niet veroordeeld kan worden, terwijl het net deze is die de winsten vergaart.
De scriptie “The Quest for International Criminal Liability with regard to Corporations” bestudeert de mogelijkheid om aan deze immuniteit een einde te stellen door de bevoegdheid van het Internationaal Strafhof uit te breiden tot rechtspersonen.
Vele rechtsgeleerden scharen zich principieel achter dit theoretisch standpunt en onderkennen het probleem. Deze scriptie is echter uniek in haar opzet doordat zij ook praktische oplossingen aanreikt voor concrete juridische en politieke obstakels voor deze uitbreiding van bevoegdheid.
Zo wordt de haalbaarheid van een aanpassing van het Verdrag van Rome in het licht van de huidige verdragsstaten in kaart gebracht. Om een wijziging in het Verdrag aan te brengen moet er immers bij stemming een bepaalde meerderheid bereikt worden.
Niet alle ondertekenende landen bij het Verdrag van Rome kennen in hun nationaal recht de strafrechtelijke aansprakelijkheid van rechtspersonen, hetgeen hen weigerachtig maakt om een internationaal orgaan bevoegd te maken voor datgene waarvoor zijzelf geen aansprakelijkheid voorzien. Het is aannemelijk dat net deze landen die de aansprakelijk van rechtspersonen niet kennen in hun eigen recht zich bij een stemming verzetten tegen een invoering hiervan op internationaal niveau. Aan de hand van de vertrouwdheid van de nationale rechtssystemen met strafrechtelijke aansprakelijkheid van rechtspersonen wordt de haalbaarheid van een internationale aansprakelijkheid ingeschat.
Het voornaamste pijnpunt voor strafrechtelijke aansprakelijkheid van rechtspersonen is dat een bedrijf kan uiteraard zèlf geen strafbare handelingen stellen, maar voor de uitvoering hiervan steeds beroep doet op een fysieke persoon. Vaak is dit in de praktijk een samenspel van handelingen van werknemers, onderaannemers, managers, enz. die aanleiding geven tot aansprakelijkheid. In dit opzicht is de praktische realisatie van dit concept dan ook afhankelijk van de vraag wanneer precies de organisatie aansprakelijk is voor de strafbare handelingen van haar werknemers.
Hierover bestaan verscheidene theorieën, waarvan de vier voornaamste onder de loep worden genomen. De breedste theorie voorziet in aansprakelijkheid van de rechtspersoon voor alle strafbare handelingen van alle werknemers, terwijl een nauwere variant, de orgaantheorie, enkel de handelingen van het hoger management aan de rechtspersoon toerekent. Een andere invalshoek koppelt dan weer los van de persoon en legt de nadruk op de sfeer of cultuur in het bedrijf en of deze strafbaar gedrag al dan niet aanmoedigt of gedoogt. Hiernaast zijn er tevens een aantal nuanceverschillen, zoals het feit dat de ene theorie de gedragingen van de werknemers toerekent aan het bedrijf, terwijl de andere bedrijf en werknemer als één en dezelfde beschouwt.
Alles welbeschouwd kan de orgaantheorie als meest geschikte werkwijze naar voren geschoven worden. Binnen deze denkwijze worden de leidinggevenden beschouwd als het brein van het bedrijf. Hun (strafbare) handelingen worden dan ook gelijk gesteld met die van de rechtspersoon, alsof deze laatste ze zelf gesteld zou hebben. Een breed arsenaal aan zowel juridisch-technische als internationaal-politieke argumenten onderbouwen deze keuze.
Eén van de andere praktische problemen is de vraag welke sancties aan bedrijven kunnen opgelegd worden. Uiteraard kan men op een rechtspersoon niet de traditionele sancties zoals een gevangenisstraf of enkelband toepassen. Er wordt dan ook een brede waaier van op rechtspersonen toepasbare alternatieve sancties besproken gaande van een eenvoudige boete tot een “doodstraf” door gedwongen ontbinding.
Misdaden tegen de mensheid, genocide en oorlogsmisdaden staan bekend als de meest gruwelijke der misdaden, welke aan de basis liggen van grootschalig menselijk leed. Toch blijven bedrijven die als dader of medeplichtige betrokken zijn bij zulke misdaden als organisatie immuun voor vervolging wanneer het nationaal recht dit niet voorziet.
Deze studie besteedt niet enkel aandacht aan het waarom van de internationale strafrechtelijke aansprakelijkheid voor bedrijven, maar gaat eveneens in detail in op hoe zulke aansprakelijkheid praktisch vorm kan krijgen.
Enkele maanden geleden waren velen geschoffeerd wanneer ze Amerikaans presidentskandidaat Mitt Romney de woorden “corporations are people” hoorden uiten. Doch wanneer het op strafrechtelijke aansprakelijkheid aankomt is er maar één correcte respons op die uitspraak. “Yes, please.”
1. Legal instruments
a. International
Hague Declaration (IV,3) concerning expanding bullets, 29 July 1899. Hague Convention (IV) Respecting the laws and customs of war on land 18 October 1907.
Protocol for the prohibition of the use in war of asphyxiating, poisonous or other gases, and of bacteriological methods of warfare, 17 June 1925.
Charter of the United Nations.
Charter of the International Military Tribunal - Annex to the Agreement for the prosecution and punishment of the major war criminals of the European Axis ("London Agreement"), 8 August 1945.
Convention on the Prevention and punishment of the crime of genocide, UN General Assembly 9 December 1948.
Universal Declaration of Human Rights, 10 December 1948.
Geneva Convention for the Amelioration of the Condition of Wounded, Sick and Shipwrecked Members of Armed Forces at Sea (Second Geneva Convention), 12 August 1949.
Prevention and punishment of the crime of genocide, UN General Assembly 9 December 1948. Universal Declaration of Human Rights, 10 December 1948.
Geneva Convention Relative to the Treatment of Prisoners of War (Third Geneva Convention), 12 August 1949.
Geneva Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded and Sick in Armed Forces in the Field (First Geneva Convention), 12 August 1949.
Geneva Convention Relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War (Fourth Geneva Convention), 12 August 1949.
European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, United Nations Treaty Series 4 November 1950.
Protocol 1 to the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, 20 March 1952.
Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the Protection of Victims of International Armed Conflicts (Protocol I), 8 June 1977.
Protocol additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the protection of victims of non-international armed conflicts (Protocol II), 8 June 1977.
Statute of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (as amended on 17 May 2002), 25 May 1993.
Statute of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (as amended on 17 May 2002), 25 May 1993.
Statute of the International Criminal Tribunal for Rwanda (as last amended on 13 October 2006), 8 November 1994.
Rules of Procedure and Evidence of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (as amended 20 October 2011), 11 February 1994.
Rome Statute of the International Criminal Court (last amended January 2002), 17 July 1998.
Elements of Crimes, International Criminal Court 9 September 2002.
Law on the Establishment of the Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia for the Prosecution of Crimes Committed During the Period of Democratic Kampuchea as amended on October 27, 2004 by Royal Decree No. NS/RKM/1004/006 27 October 2004.
b. European instruments
Council Framework Decision 2000/383/JHA of 29 May 2000 on increasing protection by criminal penalties and other sanctions against counterfeiting in connection with the introduction of the euro, European Union: Council of the European Union 29 May 2000.
Council Framework Decision 2001/413/JHA of 28 May 2001 combating fraud and counterfeiting of non- cash means of payment, European Union: Council of the European Union 28 May 2001
Council Framework Decision 2002/475/JHA of 13 June 2002 on combating terrorism as amended by Council Framework Decision amending Framework Decision 2002/475/JHA on combating terrorism, European Union: Council of the European Union 13 June 2002.
Council Framework Decision 2002/946/JHA of 28 November 2002 on the strengthening of the legal framework to prevent the facilitation of unauthorised entry, transit and residence, European Union: Council of the European Union 28 November 2002.
Council Framework Decision 2003/568/JHA of 22 July 2003 on combating corruption in the private sector, European Union: Council of the European Union 22 July 2003.
Council Framework Decision 2004/757/JHA of 25 October 2004 laying down minimum provisions on the constituent elements of criminal acts and penalties in the field of illicit drug trafficking, European Union: Council of the European Union 25 October 2004.
Council Framework Decision 2005/222/JHA of 21 February 2005 on attacks against information systems, European Union: Council of the European Union 21 February 2005.
Council Framework Decision 2008/913/JHA of 28 November 2008 on combating certain forms and expressions of racism and xenophobia by means of criminal law, European Union: Council of the European Union 28 November 2008.
Council Framework Decision 2008/841/JHA of 24 October 2008 on the fight against organised crime, European Union: Council of the European Union.
Directive 2011/92/EU of the European Parliament and of the Council of 13 December 2011 on combating the sexual abuse and sexual exploitation of children and child pornography, and replacing Council Framework Decision 2004/68/JHA, European Union: Council of the European Union 13 December 2011.
c. National
Alien Claims Tort Act, 1789.
Elkins Act, 19 February 1903.
Criminal Code Act. Australian Criminal Code Act, 1995.
2. Case law and other court instruments
a. International
International Military Tribunal for Nuremberg 1 October 1946, Judgment. European Court of Human Rights 24 October 1991, Sunday Times v. The United Kingdom.
International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) 2 October 1995, Prosecutor v. Dusko Tadic aka "Dule" (Decision on the Defence Motion for Interlocutory Appeal on Jurisdiction).
International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) 7 May 1997, Prosecutor v. Dusko Tadic aka "Dule" (Opinion and Judgment).
International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (Appeals Chamber) 29th October 1997, IT- 95-14, The Prosecutor v. Blaskic (Judgement on the request of the republic of Croatia for review of the decision of Trial Chamber II).
International Criminal Tribunal for Rwanda (ICTR) 2 September 1998, The Prosecutor v. Jean-Paul Akayesu (Opinion and Judgment).
International Criminal Tribunal for Rwanda (ICTR) 4 September 1998, The Prosecutor v. Jean Kambanda (Judgement and Sentence).
International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) 16 November 1998, Prosecutor v. Zdravko Mucic aka "Pavo", Hazim Delic, Esad Landzo aka "Zenga", Zejnil Delalic (Trial Judgement).
International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) 10 December 1998, Prosecutor v. Anto Furundzija (Trial Judgement).
International Criminal Tribunal for Rwanda (ICTR) 21 May 1999, The Prosecutor v. Clément Kayishema and Obed Ruzindana (Trial Judgement).
International Criminal Tribunal for Rwanda (ICTR) 27 January 2000, The Prosecutor v. Alfred Musema (Judgement and Sentence).
International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) 3 March 2000, Prosecutor v. Tihomir Blaskic (Trial Judgement).
International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) 22 February 2001, Prosecutor v. Dragoljub Kunarac, Radomir Kovac and Zoran Vukovic (Trial Judgment).
International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) 12 June 2002, IT-96-23 & IT-96-23/1- A, Prosecutor v. Dragoljub Kunarac, Radomir Kovac and Zoran Vukovic (Appeal Judgment).
International Criminal Tribunal for Rwanda (ICTR) 28 November 2007, The Prosecutor v. Ferdinand Nahimana, Jean-Bosco Barayagwiza, Hassan Ngeze (Appeal Judgment).
International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) 3 April 2008, Prosecutor v. Haradinaj et al. (Trial Judgment).
b. National
U.S. Supreme Court 1909, 212 U.S. 481, New York Cent. & Hudson River R.R. Co. v. United States, 494.
United States Court of Appeals, Fourth Circuit 13 February 1945, 147 F.2d 905, Old Monastery Co. v. United States.
United States Court of Appeals, Tenth Circuit. 18 August 1951, 191 F.2d 313, Inland Freight Lines v. United States.
House of Lords 1972, AC 153, Tesco Supermarkets Ltd v. Nattrass 171.
United States Court of Appeals, Fourth Circuit 15 August 1985, 770 F.2d 399, United States of America v. Automated Medical Laboratories, Inc.
United States Court of Appeals, First Circuit 10 June 1987, 821 F.2d 844, United States v. Bank of New England.
United States District Court, S.D. New York 22 July 1988, First equity corporation of florida v. Standard & Poor's Corporation.
United States Court of Appeals, District of Columbia Circuit 20 March 1998, 138 F.3d 961, United States v. Sun Diamond Growers of California.
United States Court of Appeals, First Circuit 8 September 2006, 463 F.3d 9, United States of America v. Nigel Potter, Daniel Bucci and Lpri, Llc.
United States Court of Appeals for the Second Circuit 2 October 2009, The Presbyterian Church of Sudan v. Talisman Energy, Inc.
United States Court of Appeals for the Second Circuit 17 September 2010, Kiobel v. Royal Dutch Shell.
United States Court of Appeals for the District of Colombia Circuit 8 July 2011, John Doe VIII v. Exxon Mobil Corporation.
United States Court of Appeals for the Seventh Circuit 11 July 2011, Flomo v. Firestone Natural Rubber Co.
United States Court of Appeals for the Ninth Circuit en banc, Sarei v. Rio Tinto.
3. Doctrine.
a. Books and book sections
ABBOTT, C.C., The rise of the business corporation, Edward Brothers Inc., 1936. AMBOS, K., "Article 25. Individual criminal responsibility" in TRIFFTERER, O. (ed.), Commentary on the Rome
Statute of the International Criminal Court Munchen, Hart Publishing, 2008, (743) 27. BASSIOUNI, C., International enforcement, 3, Leiden, Koninklijke Brill NV, 2008.
BEISINGHOFF, N., Corporations and Human Rights: An Analysis of ATCA Litigation against Corporations, Frankfurt, Gilbert Gornig, 2009.
BOOT, M., Genocide, crimes against humanity, war crimes: Nullum crimen sine lege and the subject matter jurisdiction of the International Criminal Court, Intersentia nv, 2002, 708 p.
CRYER, R. & FRIMAN, H. & ROBINSON, D. & WILMSHURST, E., An introduction to international criminal law and procedure, Cambridge, Cambridge University Press, 2010, 618 p.
DÖRMANN, K., "War crimes under the Rome Statute of the International Criminal Court, with a special focus on the negotiations on the Elements of Crimes" in A. VON BOGDANDY & R. WOLFRUM (ed.), Max Planck yearbook of United Nations law, 7, The Hague, Kluwer International Law, 2003, (341) 67.
DÖRMANN, K., Elements of war crimes under the Rome Statute of the International Criminal Court: Sources and commentary, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, 524 p.
ESER, A., "Individual Criminal Responsibility" in CASSESSE, A. (ed.), The Rome Statute of the International Criminal Court: A commentary, 2002, (767).
HELLER, A., "The Natural Limits to Natural Law and the Paradox of Evil" in STEPHEN SHUTE & SUZAN HURLEY (ed.), On human rights the oxford amnesty lectures 1993, BasicBooks, 1993, (149) 262.
HELLER, K.J., The Nuremberg Military Tribunals and the Origins of International Criminal Law, Oxford, Oxford University Press, 2011, 509 p.
INTERNATIONAL COMMISSION OF JURISTS EXPERT LEGAL PANEL, Corporate Complicity & Legal Accountability: Volume 1: Facing the facts and charting the legal path, Geneva, 2008, 31 p.
KAWASAKI, T., "White-collar crime and reactions of the criminal justice system in the United States and Japan" in HENRY N. PONTELL & GILBERT GEIS (ed.), International handbook of white-collar and corporate crime, New York, Springer, 2007, (552).
KRAAKMAN, R.H., "Vicarious and corporate civil liability" in FAURE, M. (ed.), Tort law and economics, Volume 1: Encyclopedia of law and economics, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2008, (134) 521.
LEIGH, L.H., Strict and Vicarious Liability: A Study in Administrative Criminal Law, London, Sweet & Maxwell Limited, 1982, 125 p.
LEMKIN, R., Axis of rule in occupied Europe; Laws of occupation, analysis of governent, proposals for redress, Washington, The Lawbook Exchange, Ltd, 1944, 736 p.
MCCORMACK, T., "From Sun Tzu to the sixth committee: The evolution of an international criminal law regime" in TIMOTHY MCCORMACK & GERRY SIMPSON (ed.), The Law of War Crimes, The Hague, Kluwer Law International, 1997, (31) 262.
ROBERTSON, A., Collected Editions of the ‘Travaux Préparatoires’ of the European Convention on Human Rights Dordrecht, Martinus Nijhoff 1975.
RULLI, M., "Jurisdiction Ratione Personae" in CASSESE, A. (ed.), The Rome Statute of the International Criminal Court: A commentary, 2002, (527).
VAN SLIEDREGT, E., Individual criminal responsibility in international law, Oxford Oxford University Press, 2012, 330 p.
VERCHER, A., "Some Reflections on the Use of Criminal Law for the Protection of the Environment" in EDMONDO BRUTI LIBERATI ET AL (ed.), Social defence and criminal law for the protection of coming generations in view of the new risks 2002, (103).
WELLS, C., Corporations and criminal responsibility, Oxford, Oxford University Press, 2001.
b. Journal articles
AKHAVAN, P., "The crime of genocide in the ICTR jurisprudence", Journal of International Criminal Justice 2005, 17.
AMBOS, K., "General Principles of Criminal Law in the Rome Statute ", Criminal Law Forum, 1999, 32. BADAR, M.E., "The mental element In the Rome Statute of the International Criminal Court: A
commentary from a comparative criminal law perspective", Criminal Law Forum 2008, 45. CASSEL, D., "Corporate aiding and abetting of human rights violations: Confusion in the courts",
Northwestern Journal of International Human Rights 2008, afl. 2, 23. CLARK, R.S., "The mental element in international criminal law: The Rome Statute of the
EMBERLAND, M., The human rights of companies: Exploring the structure of ECHR protection, Oxford, Oxford University Press, 2006, 249 p.
GERAGHTY, A., "Corporate criminal liability", American Criminal Law Review 2002, 36. HAIGH, K., "Extending the International Criminal Court’s jurisdiction to corporations: overcoming
complementarity concerns", Australian Journal of Human Rights 2008, afl. 1, 21. HOLT, J.G., "The international law exception to the act of State doctrine: Redressing human rights abuses
in Papua New Guinea ", Pacific rim Law and policy journal 2007, afl. 2, 33. KOBRIN, S.J., "Oil and politics: Talisman Energy and Sudan", International law and politics 2004, 32.
KREMNITZER, M., "A possible cas for imposing criminal liability on corporations in international criminal law", Journal of International Criminal Justice 2010, 10.
KYRIAKAKIS, J., "Corporations and the International Criminal Court: The Complementarity Objection Stripped Bare", Criminal Law Forum, 2008, afl. 1, 36.
LEDERMAN, E., "Models for Imposing Corporate Criminal Liability: From Adaptation and Imitation Toward Aggregation and the Search for Self-Identity", Buffalo Criminal Law Review 2000, afl. 1, 68.
M.J. WEINSTEIN & P. B. BALL, "Criminal law’s greatest mystery thriller: Collective guilt through collective knowledge", New England Law Review 1994.
OLE KRISTIAN FAUCHALD & JO STIGEN, "Corporate responsibility before international institutions", The George Washington International Law Review 2009, 79.
SAYRE, F.B., "Criminal Responsibility for the Acts of Another", Harvard Law Review 1930. SLYE, R., "Corporations, veils, and international criminal liability", Brooklyn Journal of International Law 2008,
afl. 3. STEPHEN M. NICKELSBURG & ERIN LOUISE PALMER, "Supreme Court To Decide Corporate Liability
Under Alien Tort Claims Ac", The Metropolitan Corporate Counsel 2011.
VAN DEN HERIK, L., "Corporations as future subjects of the International Criminal Court: An exploration of the counterarguments and consequences" in C. STAHN & L. VAN DEN HERIK (ed.), Future Perspectives on International Criminal Justice, The Hague, Asser Press, 2010, (350) 693.
VAZQUEZ, C.M., "Direct vs. Indirect Obligations of Corporations Under International Law", Columbia Journal of Transnational Law 2005.
WEIGEND, T., "‘Societas delinquere non potest? A German Pespective’", Journal of International Criminal Justice 2008, afl. 5, 18.
WERLE, G., "Individual criminal responsibility in article 25 ICC Statute", Journal of International Criminal Justice 2007.
WICKINS, R., "Confusion worse confounded: the end of the directing mind theory?", Journal of Business Law 1997.
4. Websites
X, Bowoto v. Chevron Trial Blog http://bowotovchevron.wordpress.com/ (consultatie 23 April 2012). S. ANDERSON & J. CAVANAGH, Top 200: The rise of global corporate power, 2000, 17 p., www.ips-
dc.org/files/2452/top200.pdf.
COALITION FOR THE INTERNATIONAL CRIMINAL COURT, History of the ICC: Rome Conference, http://www.iccnow.org/?mod=rome (consultatie 28th February 2012).
COALITION FOR THE INTERNATIONAL CRIMINAL COURT, History of the ICC: Preparatory Committee, http://www.iccnow.org/?mod=prepcommittee (consultatie 28th February 2012).
INTERNATINAL CRIMINAL COURT, The States Parties to the Rome Statute, http://www.icc- cpi.int/Menus/ASP/states+parties/ (consultatie 1 May 2012).
5. Reports
ARTHUR ALLENS ROBINSON (FOR THE UNITED NATIONS SPECIAL REPRESENTATIVE OF THE SECRETARY- GENERAL ON HUMAN RIGHTS AND BUSINESS), "Corporate culture" as a basis for the criminal liability of corporations, February 2008, 105 p., http://198.170.85.29/Allens-Arthur-Robinson-Corporate- Culture-paper-for-Ruggie-Feb-2008.pdf
INTERNATIONAL COMMISSION OF JURISTS EXPERT LEGAL PANEL, Corporate Complicity & Legal Accountability: Volume 2: Criminal Law and International Crimes, Geneva, 2008, 59 p.
PREPARATORY COMMITTEE, Report of the preparatory committee on the establishment of an international criminal court, Rome, 14 April 1998, 173 p., http://www.un.org/law/n9810105.pdf.
RUGGIE, J., Protect, respect and remedy : a framework for business and human rights : report of the Special Representative of the Secretary-General on the Issue of Human Rights and Transnational Corporations and Other Business Enterprises, John Ruggie, A/HRC/8/5, UN HUMAN RIGHTS COUNCIL, 7 April 2008.
RUGGIE, J., Report of the Special Representative of the Secretary-General on the issue of human rights and transnational corporations and other business enterprises: Addendum - Corporate responsibility under international law and issues in extraterritorial regulation: summary of legal workshops, A/HRC/4/35/Add.2, UN HUMAN RIGHTS COUNCIL, 15 February 2007, 20 p.
UNITED NATIONS WAR CRIMES COMMISSION, Law-Reports of Trials of War Criminals, London, 1947. UN WAR CRIMES COMMISSION, Law reports of trials of war criminals: Volume X: The I.G. Farben and Krupp
Trials, Londen, 1949, 181 p. UN WAR CRIMES COMMISSION, Law reports of trials of war criminals: Volume IX, Londen, 1949.
VERMEULEN, G. & DE BONDT, W. & RYCKMAN, C., Liability of legal persons for offences in the EU, 45, Antwerpen, Maklu, 2012.
WORKING GROUP ON GENERAL PRINCIPLES OF CRIMINAL LAW, Document A/CONF.183/C.1/WGGP/L.5/REV.2 : Working paper on article 23, paragraphs 5 and 6, 3 July 1998.
6. Unpublished and miscellaneous.
ANDERSON, S. & CAVANAGH, J., Top 200: The rise of global corporate power, 2000, 17 p., www.ips- dc.org/files/2452/top200.pdf.
Guidelines Manual United States Sentencing Commission 2011. KRAUSS, M., Shell Settles ATCA Nigeria Suit, http://www.ratical.org/corporations/OgoniFactS.html
(consultatie 28 April 2012).
LAW COMMISSION, Criminal liability in regulatory context: A consultation paper, United Kingdom, Crown Copyright, 2010.
MANBY, B., Shell in Nigeria: Corporate Social Responsibility and the Ogoni Crisis, onuitg.,p. POP, A.I., Criminal liability of corporations – comparative jurisprudence, onuitg. Paper, Michigan State University
College of Law, 2006, 59 p., http://www.law.msu.edu/king/2006/2006_Pop.pdf. RAMASASTRY A. & ROBERT C. THOMPSON, Commerce, crime and conflict: Legal remedies for private sector liability
for grave breaches of international law: A survey of sixteen counties, 2006.
WELLS, C., Criminal Responsibility of Legal Persons in Common Law Jurisdictions, onuitg. Paper prepared for OECD Anti-Corruption Unit, Working Group on Bribery in International Business transactions, 2000, 10 p.