Tussen letsels, latten en lakens. De invloed van pokken op de gezondheid.

Ans Vervaeke
Persbericht

Tussen letsels, latten en lakens. De invloed van pokken op de gezondheid.

Tussen letsels, latten en lakens. Het verhaal van overlevende pokkenpatiënten.

‘Een zegenryk gewest, lang onbesmet gebleven,Word nu op één ontvolkt; en wat ‘er noch blyft leven,In schoonheid en in bloei geschonden en geknot,Bejamrende all’ de doôn, benyd meteen hun lot’

(Fragment uit “De zege des menschdoms, door de koepok-inenting, dichtstuk door A.L. Barbaz”.1850)

De pokken roepen angst op, maar tegelijk bevatten ze iets roemrijks. Het heeft ons anderhalve eeuw gekost, maar uiteindelijk kregen we de kwaal op de knieën. Een primeur, aangezien de mensheid er nooit eerder in slaagde een ziekte uit te roeien. Sinds 1979 herinneren alleen een onschuldige kinderziekte en de verhitte discussies rond haar proefbuisbestaan ons nog aan de terreur van een paar eeuwen geleden. Dat was ooit anders. Tijdens de achttiende en de negentiende eeuw liep het aantal dodelijke slachtoffers in Europa immers op tot duizenden per jaar. De ernst van de ziekte en haar verstorende factor in de maatschappij lieten hun sporen na in de geschiedenis. De focus ligt vaak op het immense aantal dodelijke slachtoffers, maar het verhaal van overlevenden krijgt echter minder aandacht. Verminking was een veel voorkomend neveneffect, maar welke impact had de ziekte op minder waarneembare aspecten, zoals de lichaamslengte en de vruchtbaarheid?

Op 9 december 1979 maakte de Wereldgezondheidsorganisatie officieel bekend dat de pokken wereldwijd waren uitgeroeid. De laatste brandhaarden in Azië waren geblust, waardoor er eindelijk een eind kwam aan een gruwel die de wereld al eeuwenlang teisterde. In Europa was de ziekte al langer van het toneel verdwenen. In de achttiende en negentiende eeuw echter volgde de ene epidemie de andere op. Vooral kinderen en zwakkere bevolkingsgroepen vielen ten prooi. Hoewel overlevenden als prijs voor hun pijn levenslang immuun waren, zorgden de pokken voor fysieke verminkingen, zoals blindheid, vervormingen aan de ledematen en blijvende littekens. De ziekte eiste een hoge tol van de maatschappij. Het is dan ook niet verwonderlijk dat onze voorouders manieren zochten om dezen vijand des menschelijken geslacht te controleren. In 1798 zorgde Edward Jenner voor een doorbraak in de medische wereld door mensen preventief te injecteren met pus van de koepokkenvariant. De vaccinatie deed haar intrede en door de verbeteringen doorheen de tijd en de vele sensibiliseringsacties geraakte de ziekte onder controle.

Sinds 1980 zorgden het toepassen van kwantitatieve onderzoeksmethoden en het insijpelen van antropometrie en demografie in de geschiedschrijving ervoor dat de levensstandaard van de gewone man in het verleden kon onderzocht worden. Nieuwe paden werden bewandeld, alsook voor de geschiedenis van de impact van de pokken op de maatschappij en de gezondheid. Voortaan onderzocht men de invloed van deze gruwelijke ziekte ook op minder zichtbare elementen van het menselijke lichaam, zoals lichaamslengte en vruchtbaarheid.

In de jaren ‘70 van de twintigste eeuw voerden de artsen A.M. Phadke, N.R. Samant en S.D. Dewal een onderzoek uit naar de vruchtbaarheid van mannelijke ex-pokkenpatiënten uit India, waar de ziekte nog woedde. Hun conclusie was dat pokdalige mannen meer infertiel waren. Vele historici beaamden deze stelling, maar pas in 1990 kwam kritiek op dit onderzoek door de Nederlandse Willibrord Rutten. Hij bewees dat ex-pokkenlijders niet minder vruchtbaar waren. Ook al had Rutten het tegendeel bewezen, het Indisch onderzoek bleef in de belangstelling.

Het onderzoek naar de link tussen pokken en lichaamslengte was van een hevigere aard. In 1996 startten de Duitser Hans-Joachim Voth en Brit Timothy Leunig een onderzoek naar de invloed van pokken op lichaamslengte. Hun statistische resultaten wezen op een negatieve invloed van de pokken in Groot-Brittannië tussen 1770 en 1873. Hun onderzoek kwam echter onder vuur te liggen. Volgens de Britse historicus Peter Razzell waren de bronnen inadequaat. Markus Heintel en Joerg Baten, twee Duitse economen, daarentegen staken hun commentaar over de gebruikte methodologie niet onder stoelen of banken. De pennenstrijd hield aan tot Deborah Oxley, een Brits economische historica, in 2003 nieuwe bronnen en denkpistes introduceerde. Volgens haar resultaten was er geen link tussen pokken en lichaamslengte. Toch bleven Voth en Leunig hun stelling verdedigen.

De motivatie voor de thesis werd gevonden in de leemte die deze onderzoeken en debatten na lieten. Wie heeft gelijk? Kon een ziekte die maar een paar weken in het lichaam huisde zowel de vruchtbaarheid als de lichaamslengte van een patiënt levenslang aantasten? Nieuwe gegevens werden gezocht en gevonden in het West-Vlaamse Tielt, waar een lijst van pokkenpatiënten uit 1839 getuigt van een waar pokkenjaar. In totaal vatten 852 Tieltenaren de ziekte. Dit klinkt gering, maar in een stadje van om en bij de 10 000 inwoners was dit ongeveer zeven percent die in een korte tijdspanne ziek werd. Aan de hand van deze gegevens, aangevuld met informatie uit de militielijsten, de registers van burgerlijke stand en de bevolkingsregisters reconstrueerden we het leven van enkele overlevende pokkenpatiënten. Om de nodige gegevens te bekomen, plaatsten we de groep ex-pokkenlijders naast Tieltse leeftijdsgenoten die het geluk hadden te ontsnappen aan de ziekte. Hierdoor schetsten we ook het leven, zoals die was in een negentiende-eeuwse plattelandsstadje. Hoe groot werden mensen toen? Hoeveel kinderen kregen vrouwen gemiddeld? Dit alles staat in relatie tot het reconstrueren van het verhaal van een ex-pokkenlijder.

De resultaten voor beide parameters, de lichaamslengte en vruchtbaarheid, lagen in dezelfde lijn. Hoewel de gevolgen op korte termijn moeilijk in kaart te brengen zijn, merken we dat de pokken zowel de groei als de vruchtbaarheid belemmerden. Deze effecten waren gelukkig van korte duur. Zo werden groeiachterstanden veelal ingehaald en hoewel verminkt, slaagden ook vele pokdalige vrouwen er toch in een man voor hun huwelijk te strikken, waardoor het nageslacht kon groeien en bloeien.

In hoeverre bepaalden pokken iemands leven? Op het eerste zicht een triviale vraag, maar het zoeken naar antwoorden brengt ons in een prachtig stukje negentiende-eeuwse sociale geschiedenis over leven en willen overleven.

 

Journalistiek artikel ter verdediging van de thesis ‘Tussen letsels, latten en lakens. De invloed van pokken op de gezondheid. Een onderzoek naar lichaamslengte en vruchtbaarheid in het begin van de negentiende eeuw.’

Ans Vervaeke

Bibliografie

Bibliografie:In het archief: onuitgegeven bronnen

Stadsarchief Tielt, Modern Archief:

  • Bevolkingsregister 1846-1855 (15 boeken).
  • Bevolkingsregister 1856-1866 (18 boeken).
  • Bevolkingsregister 1867-1880 (15 boeken).
  • Bevolkingsregister 1881-1900 (10 boeken).
  • Dienst Bevolking 2009 7c.
  • Nr. 2105 Inschrijvingsregisters, 1817-1822.
  • Nr. 2106 Inschrijvingsregisters, 1823-1833.
  • Nr. 2107 Inschrijvingsregisters, 1834-1844.
  • Nr. 2108 Inschrijvingsregisters, 1845-1856.
  • Nr. 2109 Inschrijvingsregisters, 1857-1866.
  • Nr. 2800 Briefwisseling en stukken betreffende de pokken en de inenting er tegen, 1832-1942.
  • Registers van Burgerlijke Stand.
    • Geboorteakten 1850-1882.
    • Huwelijksakten 1847-1889.
    • Overlijdensakten 1881-1912.

1.Uitgegeven bronnen

  • “Besluit van de Provinciale Raad 11 juli 1839”. In: Memoriaal administratief der provincie West-Vlaanderen. Brugge, Weduwe E.-J. Terlinck en zoon, 1839, pp. 808-911.
  • “N°20. BESLUIT van den 18den April 1818; houdende bepalingen ter bevordering van het meer algemeen gebruik der koepok-inenting”. In: Staatsblad van het Koningrijk der Nederlanden. ’s Gravenhage, Staatsdrukkerij- en uitgeverijbedrijf, 1818, pp 1-8.
  • BARBAZ (A.L.). De zege des menschdoms, door de koepok-inënting, dichtstuk door A.L. Barbaz. Amsterdam, W. Vermandel en Zoon, 1850, 32 p.
  • Jenner (E.). An inquiry into the causes and effects of the variolae vaccinae: a disease discovered in some of the western counties of England, particulary Gloucestershire, and known by the name of the cow pox. Birmingham, Classics of medicine library, 1978, 75 p.
  • Quetelet (A.). Sur l’ homme et le développement de ses facultés ou essai de physique sociale Tome Second. Parijs, Bachelier, 1836, VIII + 325 p.

2.Op de boekenplank: boeken en artikels

  • Arrizabalaga (J.). “Syphilis.” In: Kiple (K.) (ed.). The Cambridge World History of Human Disease, Cambridge University Press, 1993, pp. 1025-1032.
  • Art (J.), (ed.). Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente? Deel I: Nieuwste Tijden – 19de en 20ste eeuw. Gent, Stichting Mens en Kultuur Uitgeverij, 1998, 323 p.
  • Atlas (R.M.). “The threat of bioterrorism returns the fear of smallpox. Commentary.”. In: Current Opinion in Microbiology, 1 (1998), 6, pp. 719-721.
  • Berche (P.). “The threat of smallpox and bioterrorism”. In: Trends in Microbiology, 9 (2001), 1, pp. 15-17.
  • Biraben (J.). Les hommes et la peste en France et dans les pays européens et méditerranéens Tome 1. Parijs, Mouton, 1975, 455 p.
  • Bogin (B.). Patterns of Human Growth. Cambridge, Cambridge University Press, 1999, XIV + 455 p.
  • Cliquet (R.). Bronnen van biologische variabiliteit bij de mens: inleiding tot de bio-antropologie. Gent, Academia Press, 1999, XXVI + 1010 p.
  • Cloet (M.), Daels (L.), Decavele (J.), e.a.. De geschiedenis van Tielt, een nieuwe kijk op een rijk verleden. Tielt, Lannoo, 2009, 344 p.
  • Crosby (A.W.). “Smallpox.” In: Kiple (K.) (ed.). The Cambridge World History of Human Disease. Cambridge, Cambridge University Press, 1993, pp. 1008-1013.
  • Cuff (T.). Historical Anthropometrics. Internet: <http://eh.net/encyclopedia/article/cuff.anthropometrics&gt;. (geraadpleegd op 12 maart 2012).
  • De Coninck (B.). “Leven en dood in Kanegem. Een historisch-demografische studie van Kanegem 1647-1797.” In: De Roede van Tielt, 32(2001), 3, pp. 115-149.
  • De Cooman (G.). De levensstandaard in Oost-Vlaanderen in de 18e en eerste helft van de 19e eeuw op basis van antropometrische indicatoren. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2001, XXI + 157 p. (promotor: C. Vandenbroeke)
  • De Rammelaere (C.). “De beroepsstructuur van de plattelandse bevolking in Zuidoost-Vlaanderen gedurende de 18de eeuw”. In: Tijdschrift voor sociale wetenschappen, 4 (1957), pp. 225-243.
  • De Schryver (H.). De oude landmaten in Vlaanderen. Gent, Dujardin-De Schepper, 1936, 32 p.
  • Devos (I.) en Vandenbroeke (C.). “Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijden.” In: ART (J.), (ed.). Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 12de tot de 18de eeuw. Gent, Mens en cultuur, 2004, pp. 179-220.
  • Devos (I.). Allemaal beestjes: mortaliteit en morbiditeit in Vlaanderen, 18de-20ste eeuw. Gent, Academia Press, 2006, IV + 262 p.
  • Doursther (H.). Dictionnaire universel des poids et mesures anciens et modernes, contenant des tables des monnaies de tous les pays. Amsterdam, Merdian Publishing Co, 1965, IV + 603 p.
  • Engerman (S.L.). “The standard of Living Debate in Internationl Perspective: Measures and Indicators. In: Steckel (R.H.) en Floud (R.), (eds.), Health and Welfare during Industrialization. Chicago, the University of Chicago Press, 1997, pp.17-45.
  • Eveleth (P.B.) en Tanner (J.M.). Worldwide variation in human growth. Cambridge, Cambridge University Press, 1976, XIV + 498 p.
  • Fenner (F.). (e.a.). Smallpox and its Eradication. Genève, World Health Organization, 1988, XVI + 1460 p.
  • Floud (F.)., “Medicine and the decline of mortality: indicators of Nutritional status.” In: Schofield (R.), Reher (D.) en Bideau (A.), (eds.). The decline of mortality in Europe, Oxford, Clarendon Press, pp. 146-157.
  • Floud (R.) en Harris (B.). “Health, Height, and Welfare: Britain, 1700-1980”. In: Steckel (R.H.) en Floud (R.), (eds.). Health and Welfare during Industrialization. Chicago, the University of Chicago Press, 1997, pp. 91-126.
  • Floud (R.), Wachter (K.) en Gregory (A.). Height, health and history. Nutritional status in the United Kingdom, 1750-1980. Cambridge, Cambridge University Press, 1990, XXI + 354 p.
  • Frisch (R.), “Population, Nutrition and Fecundity”. In: Dupâquier (J.), (ed.). Malthus Past and Present. Londen, Academic Press, 1983, pp. 393-404.
  • Glasbergen (J.B.). Beroepsnamenboek. Beroepsaanduidingen voor 1900 in Nederland en België. Amsterdam/ Antwerpen, Uitgeverij L.J.Veen, 2004, 575 p.
  • Heintel (M.) en Baten (J.). “Smallpox and nutritional status in England, 1770-1873: on the difficulties of estimating historical heights” In: The Economic History Review, 51 (1998), 2, pp. 360-371.
  • Henderson (D.A.). “Smallpox Virus Destruction and the Implications of a New Vaccine”. In: Biosecurity and Bioterrorisme: Biodefense Strategy, Practice, and Science, 9 (2011), 2, pp. 163-168.
  • Hopkins (D.R.). Princes and Peasants. Smallpox in history. Chicago, The University of Chicago Press, 1983, XX + 380 p.
  • Hopkins (D.R.). The Greatest Killer. Smallpox in history. Chicago, The University of Chicago Press, 2002, XVIII + 380 p.
  • Hwenda (L.) en Larsen (B-I.). “The remaining smallpox stocks: the wrong debate?”. In: The Lancet, 378 (2011), 9804, p. e7.
  • Jansen (P.) en Meere (J.). “Het sterftepatroon in Amsterdam 1774-1930. Een analyse van doodsoorzaken”. In: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 8 (1926), 26, pp. 180-223.
  • Jaspers (L). en Stevens (C.). Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen op het einde van het Ancien Regime. Een socio-professionele en demografische analyse. Gent, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 1985, 176 p.
  • Khan (A.S.) en Smith (G.L.), (eds.). Scientific review of variola virus research 1999-2010. World Health Organization. Genève, W.H.O. Document Production Services, 2010, pp. VIII + 128 p.
  • Kint (P.). Prometheus aangevuurd door Demeter: de economische ontwikkeling van de landbouw in Oost-Vlaanderen 1815- 1850. Amsterdam, VU Uitgevers, 1989, XV + 460 p.
  • Komlos (J.) en Baten (J.). “Looking Backward and Looking Forward.” In: Social Science History, 28(2004), 2, pp. 191-210.
  • Komlos (J.). “Anomalies in Economic History: Toward a Resolution of the “Antebellum Puzzle”’. In: The Journal of Economic History, 56 (1996), 1, pp. 202-214.
  • Komlos (J.). “The secular trend in the biological standard of living in the United Kingdom, 1730-1860”. In: The Economic History Review,46 (1993), 1, pp. 115-144.
  • Lambrecht (T.). Een grote hoeve in een klein dorp: relaties van arbeid en pacht op het Vlaamse platteland tijdens de achttiende eeuw. Gent, Academia Press, 2002, VII + 211 p.
  • Landelijke coördinatie infectieziektebestrijding. Draaiboek Bestrijding pokken, juli 2009. Bilthoven, 2009, 54 p.
  • Lane (J.M.). en Poland (G.A.). “Why not destroy the remaining smallpox virus stocks?”. In: Vaccine, 29 (2011), 16, pp. 2823-2824.
  • Le Roy Ladurie (E.) en Bernageau (N.). “Etude sur un contingent militaire (1868): mobilité géographique déliquance et stature, mises en rapport avec d’autres aspects de la situation des conscrits”. In: Annales de Démographie Historique, 1971, pp. 311-337.
  • Litmann (R.J.) en Litmann (M.L.). “Galen and the Antonine Plague.” In: The American Journal of Philology, 94 (1973), 3, pp. 243-255.
  • Livi-Bacci (M.). “The starving and the well-fed.” In: LIVI-BACCI (M.). Population and nutrition. An essay on demographic history. Cambridge, Cambridge University Press, 1991, XIV + 149 p.
  • Manela (E.). “Smallpox”. In: IRIYE (A.) en SAUNIER (PY.), eds.. The Palgrave Dictionary of transnational history. New York, Palgrave Maxmillan, 2009, pp. 952-953.
  • Margo (R.A.) en Steckel (R.). “The Heights of American Slaves: New Evidence on Slave nutrition and Health”. In: Social Science History, 6 (1982), 4, pp. 516-538.
  • Matthijs (K.). De Mateloze Negentiende Eeuw. Bevolking, huwelijk, gezin en sociale verandering. Leuven, Universitaire Pers, 2001, XIX + 296 p.
  • Neven (M.) en Devos (I.). “Breaking Stereotypes. Historical demography in Belgium since 1981 (19th and early 20th centuries).” In: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 31(2001), 3/4, pp. 311-346.
  • Oxley (D.). “‘Pitted but not pitied’ or, does smallpox make you small?” In: The Economic History Review, 59 (2006), 3, pp. 617-635.
  • Oxley (D.). “‘The seat of death and terror’: urbanization, stunting and smallpox”. In: The Economic History Review, 56 (2003), 4, pp. 623-656.
  • Phadke (A.M.), Samant (N.R.) en Dewal (S.D.). “Smallpox as an etiological factor in male fertility.” In: Fertility and Sterility, 24 (1973), pp. 802-804.
  • Radio 1. Pokkenvirus vernietigen of niet? Luister naar professor Marc Van Ranst. 13 april 2011. Internet: <http://www.radio1.be/programmas/nieuwe-feiten/pokkenvirus-vernietigen-n…; (geraadpleegd op 10/01/2012).
  • Randeraad (N.). “Negentiende-eeuwse bevolkingsregisters als statistische bron en middel tot sociale beheersing”. In: Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 21 (1995), 3, pp. 319-342.
  • Randeraad (N.). Het onberekenbare Europa: macht en getal in de negentiende eeuw. Amsterdam, Wereldbibliotheek, 2006, 288 p.
  • Rao (A.R.), e.a. “Pregnancy and smallpox”. In: Journal of the Indian Medical Association, 40 (1963), 8, pp. 353-363.
  • Razzell (P.). “Did Smallpox reduce height? A final comment?” In: The Economic History Review, 54 (2001), 1, pp. 108-109.
  • Razzell (P.). “Did Smallpox reduce height?” In: The Economic History Review, 51 (1998), 2, pp.351-359.
  • Razzell (P.). “Two faces of smallpox: a disease and its prevention in eighteenth and nineteenth century Sweden.” In: Social History of Medicine, 10 (1997), 3, pp. 473-476.
  • Razzell (P.). The conquest of smallpox: The impact of Inoculation on Smallpox Mortality in Eighteenth Century Britain. Sussex, Caliban Books, 1977, X + 190 p.
  • Roosemont (F.). “De waarde van militieregisters in het sociaal-demografisch onderzoek”. In: Belgisch tijdschrift voor militaire geschiedenis, x, x enz.
  • Rutten (W.). ‘De vreselijkste aller harpijen’, Pokkenepidemieën en pokkenbestrijding in Nederland in de achttiende en negentiende eeuw: een sociaal-historisch en historisch-demografische studie. Wageningen, HES Uitgevers, 1997, 562 p.
  • Sköld (P.) Two faces of smallpox: a disease and its prevention in eighteenth and nineteenth century Sweden. Umea, Umea University, 1996, 654 p.
  • Steckel (R.H.) en Floud (R.). “Introduction”, in: Steckel (R.H.) en Floud (R.), (eds.), Health and Welfare during Industrialization. Chicago, the University of Chicago Press, 1997, pp. 1-16.
  • Tanner (J.M.). Foetus into Man. Physical Growth from Conception to Maturity. Londen, Open Books, 1978, 250 p.
  • Van Bavel (J.). The decline of Belgian fertility in the nineteenth century. Paper presented at the Chaire Quetelet 2005 (version 14/3/2006), Louvain-La-Neuve UCL, pp. 1-37.
  • Van Dale. Verklarend Woordenboek Nederlands. Antwerpen/ Utrecht, Van Dale Lexicografie, 2006, 1089 p.
  • Van Den Abeele (M.). De pokken in Oost-Vlaanderen in de periode 1815-1840. Gent, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 2006, 141 p. (promotor: I. Devos)
  • Van der Woude (A.). “De historische demografie in de ontwikkeling van de geschiedwetenschap.” In: Tijdschrift voor geschiedenis,82 (1969), pp. 184-205.
  • Vandenbroeke (C.). “De keurlingenlijsten als sociaal-demografische meter”. In: de Leiegouw, 23 (1981), 2, pp. 235-273
  • Vandenbroeke (C.). “Karakteristieken van het huwelijks- en voortplantingspatroon. Vlaanderen en Brabant, 17de-19de eeuw.” In: Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 2 (1976), 5, pp. 107-145.
  • Vandenbroeke (C.). “Sociale en konjunkturele facetten van de linnennijverheid in Vlaanderen (late 14e – midden 19e eeuw).” In: Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 33 (1979), pp. 117-174.
  • Vandenbroeke (C.). Vrijen en trouwen van de middeleeuwen tot heden: seks, liefde en huwelijk in historisch perspectief. Brussel, Elsevier, 1986, 245 p.
  • Vandewalle (E.). “La nuptialité en Belgique de 1846 à 1930 et sa relation avec le déclin de la fecondité.” In: Population et Famille, (1965), 6-7, pp. 37-56.
  • Vandewalle (P.). Oude maten, gewichten en muntstelstels in Vlaanderen, Brabant en Limburg. Gent, Belgisch Centrum voor landelijke geschiedenis, 1984, 70 p.
  • Vaneeckhaute (C.). Levensstandaard en tewerkstelling in Tielt 1700-1900 deel I. Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent), 1982, 182 p. (promotor: C. Vandenbroeke)
  • Verhoeff (J.M.). De oude Nederlandse maten en gewichten. Amsterdam, Koninklijke Nederlandse Akademie van wetenschappen, XIII + 131 p.
  • Vlaams agentschap zorg en gezondheid. richtlijnen variola – pokken. 19 p. Internet: < http://www.zorg-en-gezondheid.be/v2_ziekte.aspx?id=22124&terms= pokken>. (geraadpleegd op 14/04/2012).
  • Voth (H.J.) en Leunig (T.). “Comment on ‘Seat of death and terror’.” In: The Economic History Review, 59 (2006), 3, pp. 607-616.
  • Voth (H.J.) en Leunig (T.). “Did smallpox reduce height? Stature and the Standard of living in London, 1770-1873.” In: The Economic History Review, 49 (1996), 3, pp. 541-560.
  • Voth (H.J.) en Leunig (T.). “Smallpox did reduce height: a reply to our critics” In: The Economic History Review, 51 (1998), 2, pp. 372-381.
  • Voth (H.J.) en Leunig (T.). “Smallpox really did reduce height: a reply to Razzell” In: The Economic History Review, 54 (2001), 1, pp. 110-114.
  • Vrielinck (S.). De territoriale indeling van België: bestuursgeografisch en statistisch repertorium van de gemeenten en de supracommunale eenheden (administratief en gerechtelijk) Deel II. Leuven, Universitaire Pers, 2000, pp. 725-1354.
  • Vrielinck (S.). De territoriale indeling van België: bestuursgeografisch en statistisch repertorium van de gemeenten en de supracommunale eenheden (administratief en gerechtelijk) Deel III. Leuven, Universitaire Pers, 2000, pp. 1355-2104.
  • Willey-blackwell. The Economic History Review. Internet: <http://www.wiley.com/bw/journal.asp?ref=0013-0117&gt;. (geraadpleegd op 9 januari 2012).
  • World Health Organization. Smallpox. 2001. Internet: <http://www.who.int/mediacentre/factsheets/smallpox/en/&gt;. (geraadpleegd op 10/01/2012).
  • Zuiderhoek (A.). “Oligarchie, democratie en publieke weldoeners in de antieke stad. Over de oorsprong van de publieke gift in de Grieks-Romeinse wereld.” In: Tetradio, 18 (2009), pp. 89-110.
Universiteit of Hogeschool
Geschiedenis
Publicatiejaar
2012
Share this on: