De burger als rechter: een empirisch onderzoek

Stef
Vanderhaeghen

Straffen burgers even streng als rechters?

Anno 2013 is het niet meer ondenkbaar de uitspraak van een assisenzaak live op televisie te volgen. Deze grote processen hebben dan ook een groot draagvlak bij de bevolking en worden met grote aandacht door de pers gevolgd. Vaak heeft ook de bevolking een kritische mening over deze zaken. Opmerkingen als “hij komt er te eenvoudig vanaf”, “hij zou levenslang moeten krijgen” of “ze kunnen hem niet lang genoeg straffen” zijn vaak voorkomend. Maar is dit ook realiteit wanneer burgers dezelfde informatie krijgen als rechters?

In de Belgische criminologie blijft de attitude van de burger tegenover straf en straftoemeting nog steeds onderbelicht. Verder dan de Justitiebarometer, die de houding van de burger tegenover justitie bevraagd, en de ICVS (International Crime Victim Survey), die de houding van de burger tegenover bestraffing meet, gaat dit niet. Deze instrumenten hanteren daarenboven een eenvoudige vraagstelling waardoor een verkeerd beeld geschept kan worden. De resultaten moeten dan ook sterk genuanceerd worden want op die manier wordt punitiviteit, of strenger straffen, overschat en krijgt het een pejoratieve bijklank.

In buurlanden en vooral in Nederland is al verschillend wetenschappelijk onderzoek rond dit onderwerp verricht. Uit één van die Nederlandse onderzoeken kwam naar voor dat burgers wel degelijk punitiever of strenger zijn dan rechters, zelfs wanneer deze  burgers over dezelfde informatie over het misdrijf beschikten. Ander Nederlands onderzoek toonde dan weer aan dat sommige burgers de opgelegde straffen van rechters te zwaar vonden en andere burgers dan weer te licht. Dit brengt ons onmiddellijk bij het feit dat punitiviteit sterk afhangt van de manier waarop ze gemeten wordt. Een zekere mate van nuancering is bij elk onderzoek dus zeker op zijn plaats. Daarbij komt dat resultaten uit verschillende onderzoeken niet met elkaar vergeleken kunnen worden omdat deze onderzoeken niet op elkaar zijn afgestemd doordat verschillende methoden gehanteerd worden.

Van rechters vandaag wordt verwacht dat ze straffen opleggen die niet tegenstrijdig zijn met de publieke opinie. Dit is echter geen wettelijke verplichting maar de strafrechtsketen zou toch een stuk moeten tegemoet komen aan de publieke opinie om wrevel te voorkomen.   

Burgers worden dagelijks geconfronteerd met verschillende factoren die hun visie op criminaliteit beïnvloeden. Zo is er de media die een heel belangrijke factor is. De media is dan ook een zeer krachtig instrument die de beeldvorming van de bevolking bespeelt. Zo worden er stereotypes gecreëerd en door het selecteren van hun informatie treedt er reeds beïnvloeding op.  

Ook de hoeveelheid informatie waarop mensen zich baseren is een belangrijke factor. In vergelijking met rechters hebben burgers heel wat minder informatie over een misdrijf. Onderzoek toont aan dat hoe minder informatie men krijgt, hoe strenger men is. Daarnaast missen burgers ook achtergrondinformatie en een degelijk referentiekader. Zo hebben zij ook geen kennis van het recht en meerbepaald het strafrecht, waardoor ze geen weet hebben van wettelijke minima- en maximastraffen.

Tegenwoordig roepen ook de politiek en het beleid maar al te graag de opinie van de bevolking in om hun beleid te legitimeren. Maar het is oppassen voor een DJ-overheid waarbij de overheid de wensen van de burger te veel gaat inwilligen.

In de scriptie “De burger als rechter: een empirisch onderzoek” werd een kwantitatief empirisch onderzoek verricht via een online vragenlijst. Door de beperking in tijd en budget was het onmogelijk uitspraken te doen op het niveau van de Belgische burger. Daarom werd gekozen om enkel jongvolwassenen te bevragen, en dit specifieker leerlingen uit de derde graad van het secundair onderwijs in de regio Oudenaarde. Daarnaast werden ook enkele rechters bevraagd. Dit maakte het mogelijk een vergelijking te maken tussen attitudes van enkele rechters en attitudes van jongvolwassenen tegenover straf en straftoemeting. Het voornaamste doel van dit onderzoek was te bekijken of er een kloof zit tussen de strengheid van rechters en burgers, met andere woorden of er zoiets als een punitiviteitskloof bestaat.

Zowel de 16 rechters als de 355 jongvolwassen werden drie fictieve casussen voorgelegd en er werd hen telkens gevraagd een gepaste straf en strafmaat voor de dader te kiezen. Deze fictieve casussen werden overgenomen uit Nederlands onderzoek, doch aangepast aan de Belgische context en wetgeving. Elke casus omving een misdrijf en deze waren opzettelijke slagen en verwondingen, lichte mishandeling en een woninginbraak.

Zowel rechters en jongvolwassenen kozen bij deze drie casussen het vaakst voor een gevangenisstraf en een geldboete. Tevens werd vaak voor een combinatie van straffen gekozen en dan werden vaak een gevangenisstraf en een geldboete gecombineerd. Sommige jongeren verkozen bij elke casus ook een werkstraf, terwijl rechters deze straf als niet gepast achtten. Qua strafmaat kon gesteld worden dat rechters en jongvolwassenen gelijkaardige beslissingen nemen. Zo kwam het opgelegde aantal maanden gevangenisstraf bij beide groepen en bij elke casus nagenoeg overeen. Bij de woninginbraak legden de rechters zelfs langere gevangenisstraffen op dan de jongvolwassenen. Bij een geldboete was de strafmaat gelijkaardig, doch waren jongvolwassenen in de casus van de opzettelijke slagen en verwondingen iets strenger. 

In het onderzoek werden ook enkele achtergrondkenmerken van de jongvolwassenen in beeld gebracht. Maar het verband tussen het geslacht/de studierichting/de leeftijd en het sanctieoordeel mag zeker niet worden overschat. Deze waren minder uitgesproken dan verwacht.

Het bestaan van een punitiviteitskloof kan in dit onderzoek niet worden bevestigd. De rechters en jongvolwassen beschikten over dezelfde informatie en hun strafoordeel weken niet veel van elkaar af. Natuurlijk hebben rechters hun achtergrondkennis en referentiekader. Maar indien men burgers meer zou inlichten over het strafrecht kan de vraag zich stellen in hoeverre zij dan nog als leken kunnen beschouwd worden. Besluitend kan gezegd worden dat dit verkennend onderzoek mits enige nuancering heeft aangetoond dat de geïnformeerde burger wel eens een minder punitieve of strenge burger zou kunnen zijn. 

Bibliografie

Boeken

 

ARMSTRONG, S. en MCARA, L., Perspectives on punishment : the contours of control, Oxford, Oxford university press, 2006, 276 p.

 

BEYENS, K. en TOURNEL, H., "Mijnwerkers of ontdekkingsreizigers? Het kwalitatieve interview", in DECORTE, T. en ZAITCH, D. (eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2010, 200-232.

 

BEYENS, K., Straffen als sociale praktijk: een penologisch onderzoek naar straftoemeting, Brussel, VUB Press, 2000, 526 p.

 

BEYENS, K., “De calvarietocht van de (re)constructie en verklaring van punitiviteit” in AERTSEN, I., BEYENS, K., DAEMS, T. en MAES, E. (eds), Hoe punitief is België?, Antwerpen, Maklu, 2010, 209-220.

 

BIJLEVELD, C. C. J. H., Methoden en technieken van onderzoek in de criminologie, Den Haag, Boom juridische uitgevers, 2005, 316 p.

 

BILLIET, J. en WAEGE, H., Een samenleving onderzocht: methoden van sociaal-wetenschappelijk onderzoek, Antwerpen, De Boeck, 2009, 390 p.

 

BOHNER, G. en WÄNKE, M., Attitude and attitude change, New York, Psychology Press, 2002, 295 p.

 

BOTTOMS, A., "The philosophy and politics of punishment and sentencing", in CLARKSON, C. M. V. en MORGAN, R. (eds.), The politics of sentencing reform, Oxford, Clarendon Press, 1995, 17-49.

 

BOUVERNE-DE BIE, M., KLOECK, K., MEYVIS, W., ROOSE, R. en VANACKER, J., Handboek forensisch welzijnswerk, Gent, Academia Press, 2002, 707 p.

 

CLAWSON, R. A. en OXLEY, Z. M., Public opinion: democratic ideals, democratic practice, Washington, CQ Press, 2008, 426 p.

 

CROMBAG, H. F. M. en VAN KOPPEN, P. J., "Rechtvaardigheid", in VAN KOPPEN, P. J. (ed.), Reizen met mijn rechter: psychologie van het recht, Deventer, Kluwer, 2010, 775-786.

 

DAEMS, T., Making sense of penal change, Oxford, Oxford University Press, 2008, 299 p.

 

DE WOLF, D., De rol van de rechter bij de waarheidsvinding in de correctionele procedure: een rechtsvergelijkend onderzoek naar het Belgisch, Frans en Nederlands recht, Brugge, Die Keure, 2010, 713 p.

 

DECORTE, T., Methoden van onderzoek: ontwerp en dataverzameling, Gent, Academia Press, 2012, 263 p.

 

DHAMI, M. K., "Psychological reality meets legal idealism", in BROOKS-GORDON, B. en FREEMAN, M. D. A. (eds.), Law and psychology, Oxford, Oxford University Press, 2006, 49-76.

 

ELCHARDUS, M. en SMITS, W., Anatomie en oorzaken van het wantrouwen, Brussel, VUBPress, 2002, 142 p.

 

ELCHARDUS, M., De dramademocratie, Tielt, Lannoo, 2002, 208 p.

 

FERGUSON, S. D., Researching the public opinion environment : theories and methods, Thousand Oaks, Sage, 2000, 296 p.

 

FLANAGAN, T. J. en LONGMIRE, D. R., Americans view crime and justice: a national public opinion survey, London, Sage, 1996, 219 p.

 

GELB, K., "Myths and misconceptions: public opinion versus public judgment about sentencing", in FREIBERG, A. en GELB, K. (eds.), Penal populism, sentencing councils and sentencing policy, Cullompton, Willan, 2007, 68-83.

 

GOETHALS, J., "Dutroux en de doodstraf. Over punitiviteit in Vlaanderen", in GOETHALS, J., HUTSEBAUT, F. en VERVAEKE, G. (eds.), Gerechtelijke geestelijke gezondheidszorg : wetenschap, beleid en praktijk Leuven, Universitaire pers Leuven, 2005, 95-106.

 

HEWSON, C., YULE, P., LAURENT, D. en VOGEL, C., Internet research methods: a practical guide for the social and behavioural sciences, London, Sage, 2003, 155 p

 

KURY, H. en OBERGFELL-FUCHS, J., "Punitiveness - impacts and measurements", in KURY, H. en SHEA, E. (eds.), Punitivity international developments. Vol. 2 : Insecurity and punitiveness, Bochum, Universitätsverslag Dr. Brockmeyer, 2011, 173-177.

 

LOVEGROVE, A., The framework of judicial sentencing: a study in legal decision making, Cambridge, Cambridge University Press, 1997, 280p.

 

MEERT, H., BLOMMAERT, J. en STUYCK, K., Van balen tot onthalen: de geografische en discursieve dimensie van attitudes tegenover asielzoekers: casestudies uit Vlaanderen en Brussel, Gent, Academia press, 2004, 206 p.

 

MORGAN, R., "Privileging public attitudes to sentencing", in ROBERT, J. V. en HOUGH, M. (eds.), Changing attitudes to punishment: public opinion, crime and justice, Cullompton, Willan publishing, 2002, 215-228.

 

PAUWELS, L. en PLEYSIER, S., Criminaliteit en onveiligheid meten: de gestandaardiseerde vragenlijst, Leuven, Acco, 2009, 197 p.

 

PAUWELS, L., Kwantitatieve methoden voor de studie van criminaliteit en rechtshandhaving, Leuven, Acco, 2010, 265 p.

 

PAUWELS, L., Toegepaste statistiek met SPSS voor criminologen, Antwerpen, Maklu, 2012, 286 p.

 

PRATT, J., Penal populism, Milton Park, Routledge, 2007, 310 p.

           

REYNAERT, H. et al., Naar een DJ-overheid? Burgers en hun overheid, Brugge, Vanden Broele, 2006, 216 p.

 

ROBBINS, S., COULTER, M., DE SWART, J., VAN DEN BERG, R. en DE VRIES, J., Management in sociaalagogische beroepen, New Jersey, Pearson education, 2007, 380 p.

 

ROBERTS, J. V. en HOUGH, M. J., Understanding public attitudes to criminal justice, Maidenhead, Open University Press, 2005, 178 p.

 

ROBERTS, J. V., STALANS, L. en INDERMAUR, D., Penal populism and public opinion : lessons from five countries, Oxford, Oxford university press, 2002, 244 p.

 

ROOD-PIJPERS, E., Openbare mening en misdaad : een analyse van meningen in de bevolking, in de media en in vijf politieke partijen, Arnhem Gouda Quint, 1989, 106 p.

 

RUITER, S., TOLSMA, J., HOON, M., DE ELFFERS, H. en VAN DER LAAN, P., De burger als rechter: een onderzoek naar geprefereerde sancties voor misdrijven in Nederland, Den Haag, Boom Lemma Uitgevers, 2011, 202 p.

 

SCHONLAU, M., ELLIOTT, M. en FRICKER, R., Conducting research surveys via e-mail and the web, Santa Monica, Rand, 2002, 188 p.

 

SCHWITTERS, R. J. S. en HAVINGA, T., Recht en samenleving in verandering, Deventer, Kluwer, 2000, 278 p.

 

SHIRAEV, E. en SOBEL, R., People and their opinions: thinking critically about public opinion, New York, Pearson Longman, 2005, 368 p.

 

STALANS, L., "Measuring attitudes to sentencing", in HOUGH, M. J. en ROBERTS, J. (eds.), Changing attitudes to punishment: public opinion, crime and justice, Cullompton, Willan publishing, 2002, 15-32.

 

SWANBORN, P., Basisboek sociaal onderzoek, Amsterdam, Boom Onderwijs, 2008, 319 p.

 

TESSER, A. en MARTIN, L. L., "The psychology of evaluation", in HIGGINS, E. T. en KRUGLANSKI, A. W. (eds.), Social psychology: Handbook of basic principles, New York, Guilford, 1996, 400-432.

 

TOHARIA, J. J., "Evaluating systems of justice through public opinion: why, what, who, how and what for?", in JENSEN, E. G. en HELLER, T. C. (eds.), Beyond common knowledge: empirical approaches to the rule of law, Stanford, Stanford University Press, 2003, 21-62.

 

TRAEST, P., "Enkele bedenkingen over de alleenzetelende rechter in strafzaken", in DERUYCK, F., DE SWAEF, M., ROZIE, J., ROZIE, M., TRAEST, P. en VERSTRAETEN, R. (eds.), De wet voorbij: liber amoricum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, 415-428.

 

 

 

VAN DE VELDE, M. en PAUWELS, L., "Institutional distrust in Flanders. What is the role of social capital and dimensions of discontent?", in COOLS, M., DE RUYVER, B., EASTON, M., PAUWELS, L., PONSAERS, P., VANDE WALLE, G., VANDER BEKEN, T., VANDER LAENEN, F., VERMEULEN, G. en VYNCKIER, G. (eds.), Governance of security research papers: safety, societal problems and citizens' perceptions, Antwerpen, Maklu, 2010, 109-134.

 

VAN DEN BERGE, Y., Uitvoering van vrijheidsstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Gent, Larcier, 2006, 314 p.

 

VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2011, 1277 p.

 

VAN KOPPEN, P. J. en ELFFERS, H., "Beslissende rechters", in VAN KOPPEN, P. J. (ed.), Het recht van binnen: psychologie van het recht, Deventer, Kluwer, 2002, 801-812.

 

VANDEPLAS, A., "Over het beraad in strafzaken", in FLEERACKERS, F. en VAN RANSBEECK, R. (eds.), Het beraad en de rechter, Gent, Larcier, 2011, 71-74.

 

VANLERBERGHE, B., "De toetsing van sancties door de rechter: algemeen kader", in ROZIE, J., VAN OEVELEN, A., RUTTEN, S., MAUS, M., NORDIN, E., VANDROMME, T., VANLERBERGHE, B. en WEYTS, B. (eds.), De toetsing van sancties door de rechter, Antwerpen, Intersentia, 2011, 1-36.

 

VERFAILLIE, K., "Punitieve behoeften, samenleving en publieke opinie", in AERTSEN, I., BEYENS, K., DAEMS, T. en MAES, E. (eds.), Hoe punitief is België?, Antwerpen, Maklu, 2010, 85-106.

 

VETTENBURG, N., Jongeren binnenstebuiten: thema's uit het jongerenleven onderzocht, Leuven, Acco, 2009, 217 p.

 

WAGENAAR, W. A., CROMBAG, H. F. M. en ISRAELS, H., "Ook rechters maken menselijke fouten", in VAN KOPPEN, P. J. (ed.), Het recht van binnen: psychologie van het recht, Deventer, Kluwer, 2002, 835-854.

 

WALKER, N. en HOUGH, M., Public attitudes to sentencing : surveys from five countries, Aldershot, Gower, 1988, 232 p.

 

WILSON, T. D. en HODGES, S. D., "Attitudes as temporary constructions", in MARTIN, L. L. en TESSER, A. (eds.), Constructions of social judgments, Hillsdale, Erlbaum, 1992, 37-65.

 

WOOD, J. en GANNON, T. A., Public opinion and criminal justice, Cullompton, Willan, 2008, 252 p.

 

WYSEUR, L., SCHOFFELEN, J., VERVAEKE, G., PARMENTIER, S. en GOETHALS, J., "Justitie onder de loep: de publieke opinie ten aanzien van justitie", in HUBEAU, B. (ed.), Dialogen tussen recht en samenleving: een handboek over het rechtssociologisch onderzoek in Vlaanderen, Leuven, Acco, 2012, 679-701.

 

X, De Belgen en justitie in 2010 : Resultaten van de derde justitiebarometer, Gent, Story publishers, 2010, 85 p.

 

Tijdschriftartikels

 

APPLEGATE, B. K., CULLEN, F. T. en FISHER, B. S., "Public views toward crime and correctional policies. Is there a gender gap?", Journal of criminal justice, 2002, 89-100.

 

BEYENS, K., "Prestatie of perceptie? De burger aan het woord", Orde van de dag 2005, 7-14.

 

BIREN, P., DOUTRELEPONT, R., GOETHALS, J., KELLENS, G., LEMAÎTRE, A., PARMENTIER, S., SINTOBIN, M., VANDERHALLEN, M. en VERVAEKE, G., "Constructie van een vragenlijst 'houding van de bevolking ten aanzien van justitie' ", Panopticon 2004, 1, 108-111.

 

CULLEN, F. T. en (EDS). "Public opinion about punishment and corrections", Crime and justice: a review of the research, 2000, 79.

 

DAEMS, T. en ROBERTS, L., "Bestraffing, publieke opinie en vrijheidsbeperking buiten de gevangenis. Fatik sprak met Julian V. Roberts", Fatik, 2007, 25-29.

 

DE HERT, P., "De discussie over de jury in België", Orde van de dag 2004, 25, 9-19.

 

DE KEIJSER, J. W. D. en ELFFERS, H., "Cross jurisdictional differences in punitive public attitudes?", European journal on criminal policy and research, 2009, 6, 47-62.

 

DE KEIJSER, J. W. D. en ELFFERS, H., "Straffen in context: het effect van referentiekaders op de publieke opinie over straf", Tijdschrift voor criminologie, 2008, 50, 233-247.

 

DE KEIJSER, J. W. D., ELFFERS, H. en HESSING, D. J., "Van doelbewust publiek naar doelmatige rechters", Nederlands Juristenblad 2002, 77, 1-4.

 

ELFFERS, H. en DE KEIJSER, J. W. D., "Het ongeloof in de kloof. Wat moeten we denken van de uiteenlopende resultaten van onderzoek naar de punitiviteitskloof?", Delikt & Delinkwent, 2009, 39, 842-850.

 

ELLFERS, H., DE KEIJSER, J. W. D., KOPPEN, P. J. V. en HAERINGEN, L. V., "Newspaper juries: A field experiment concerning the effect of information on attitudes towards the criminal justice system", Journal of experimental criminology, 2007, 3, 163-182.

 

GOUDRIAAN, H. en NIEUWBEERTA, P., "Contextuele invloeden op de bereidheid geweldsdelicten te melden: Een vignettenonderzoek onder middelbare scholieren", Tijdschrift voor criminologie, 2005, 3, 269-284.

 

HAAS, N., DE KEIJSER, J. W. D. en VANDERVEEN, G., "Steun voor eigenrichting: Invloed van ernst van de aanleiding en mate van planning, een experiment", Tijdschrift voor criminologie, 2007, 45-56.

 

HUTTON, N., "Beyond populist punitiveness?", Punishment & Society, 2005, 7, 243-258.

 

INDERMAUR, D., ROBERTS, L., SPIRANOVIC, C., MACKENZIE, G. en GELB, K., "A matter of judgement: the effect of information and deliberation on public attitudes to punishment", Punishment & Society, 2012, 14, 243-258.

 

MATTHEWS, R., "The myth of punitiveness", Theoretical criminology, 2005, 175-201.

 

PONSAERS, P., "De politieke economie van de punitiviteit", Hoe punitief is België, Reeks panopticon Libri, 2010, 2, 27-42.

 

SCHWARZ, N., "Attitude construction: evaluation in context", Social cognition, 2007, 25, 638-656.

 

SPROTT, J. B. en DOOB, A. N., "Fear, victimization, and attitudes to sentencing, the courts, and the police", Canadian journal of criminology, 1997, 39, 275-291.

TAYLOR, B. J., "Factorial surveys: using vignettes to study professional judgement", British Journal of Social Work, 2006, 36, 1187-1207.

 

TRAEST, P., "Hard bewijs: wanneer is de rechter overtuigd?", Les dossiers de la revue de droit pénal et de criminologie 2011, 18, 59-79.

 

VAN DAMME, A., PAUWELS, L., PLEYSIER, S. en VAN DE VELDE, M., "Beelden van vertrouwen : het vertrouwen in politie en justitie in perspectief geplaatst ", Orde van de dag, 2010, december 7-20.

 

WAGENAAR, W. A., "Strafrechtelijke oordelen van rechter en leken. Bewijsbeslissingen, straffen en hun argumentatie", Research Memoranda, 2008, 4, 1-86.

 

Andere

 

DE KEIJSER, J. W., VAN KOPPEN, P. J. en ELFFERS, H., Op de stoel van de rechter: Oordeelt het publiek net zoals de strafrechter?, NSCR, 2006, http://www.rechtspraak.nl/Organisatie/Raad-Voor-De-Rechtspraak/WetenschapsOnderzoek/Documents/stoelrechterfinaal.pdf.

 

HEERWEGH, D., Survey-onderzoek middels het internet: een exploratie van het terrein, Leuven, KU Leuven. Departement sociologie, 2001.

Download scriptie (2.46 MB)
Universiteit of Hogeschool
Universiteit Gent
Thesis jaar
2013
Promotor(en)
Prof. Dr. Lieven Pauwels