Levenskwaliteit bij vrouwen met of zonder verzakking in de postnatale periode
Levenskwaliteit bij vrouwen met of zonder verzakking in de postnatale periode
Levenskwaliteit bij vrouwen met of zonder verzakking in de postnatale periode
Bieke Samijn en Leonie Vandecaveye
Pelvic organ prolapse (POP) of verzakking is een veelvoorkomende conditie in de periode voor en na de bevalling. In een algemene populatie van vrouwen na de bevalling of in de postpartumperiode zijn POP-Q stadia 1 en 2 het meest frequent. De ernst van een verzakking wordt door de POP-Q ingedeeld, gaande van 0 (geen defect) tot 4 (ernstige verzakking). Vrouwen met een verzakking kunnen een grote waaier aan symptomen ervaren. Deze bevatten urinaire, defecatoire, verzakkings- en seksuele symptomen. Sommige studies tonen echter aan dat de aanwezigheid en hinder als gevolg van symptomen niet gerelateerd is aan de ernst van de verzakking, aangetoond via de POP-Q. Fitzgerald et al. (2007) merkten zelfs meer symptomen en hinder op bij vrouwen met stadium 2 verzakking dan vrouwen met een meer gevorderde verzakking. Wanneer gekeken wordt naar de levenskwaliteit van vrouwen met een verzakking, blijken symptomen de meest determinerende factor, onafhankelijk van de verzakkingsgraad.
POP stadia 1 en 2 zijn het meest frequent gezien in de postpartum periode en gaan vaak gepaard met symptomen en hinder. Alhoewel beide feiten reeds apart gekend en bestudeerd zijn, is er nog niet onderzocht of de verzakking in de postpartumperiode ook gepaard gaat met symptomen, hinder en gedaalde levenskwaliteit. Het doel van de actuele studie is nagaan of de aanwezigheid van een verzakking in de postpartumperiode een invloed heeft op de levenskwaliteit van de moeder. Daarnaast wordt de invloed van verschillende maternele en bevallings- of obstetrische factoren op de aanwezigheid van POP en de levenskwaliteit in de postpartumperiode nagegaan.
De studie was een geblindeerd cross-sectioneel onderzoek. Zwangere vrouwen, waarvan de bevalling gepland was tussen 15 november 2012 en 15 februari 2013, werden in deze studie opgenomen. Na de bevalling ontving elke vrouw een vragenlijst op de dienst Materniteit van het Universitair Ziekenhuis te Gent. De vragenlijst werd opgebouwd uit 4 gevalideerde vragenlijsten, namelijk de Pelvic Floor Distress Inventory (PFDI)-20, de Pelvic Floor Impact Questionnaire (PFIQ)-7, de Pelvic organ prolapse Incontinence Sexual function Questionnaire (PISQ)-12 en de Short Form Health Survey (SF)-36. Daarnaast werd ook een niet-gevalideerde vragenlijst toegevoegd. Dit om maternele en obstetrische factoren te bevragen.
Vijf tot zeven weken na de bevalling kwam de vrouw naar de gynaecoloog voor een controleonderzoek. Bij dit onderzoek had de vrouw de gelegenheid de ingevulde vragenlijsten af te geven. Tijdens het controleonderzoek werd voor elke proefpersoon het POP-Q stadium van de bekkenbodem bepaald door de gynaecoloog. Na bepaling van het POP-Q stadium werden de vrouwen ingedeeld in twee groepen: één groep zonder verzakking (POP=0) en één groep met verzakking (POP≥1). Voor de statistische dataverwerking werd gebruik gemaakt van IBM SPSS software (SPSS, versie 21.0).
De belangrijkste bevinding die uit deze studie naar voor kwam, was het ontbreken van een positief verband tussen de aanwezigheid van een verzakking en de aanwezigheid van urinaire, defecatoire of verzakkingssymptomen en de levenskwaliteit bij vrouwen in de postpartumperiode. Memon en Handa bevestigen dat er bij een verzakking vaak een latente periode gezien wordt tussen de schade opgelopen tijdens bevalling en de ontwikkeling van symptomen. De leeftijdsgerelateerde veranderingen, in combinatie met de schade die is opgelopen tijdens de bevalling, kunnen op oudere leeftijd leiden tot het ontstaan van een symptomatische verzakking. In dat opzicht is het echter wel belangrijk te starten met preventie van symptomatische POP kort na de bevalling.
Gelijkaardig aan de aanwezigheid van symptomen kon in deze studie voor de levenskwaliteit ook geen verband worden aangetoond met de aanwezigheid van een verzakking. Door de duidelijke relatie tussen de aanwezigheid van symptomen en een verstoorde levenskwaliteit die gezien wordt bij POP, is dit een logisch resultaat. Een oudere leeftijd blijkt één van de beïnvloedende factoren in de aanwezigheid van symptomen en impact op QOL. De huidige studiepopulatie was mogelijks te jong om significante resultaten te verkrijgen.
Bij vergelijking van de scores op de SF-36 Health Survey met normatieve data werd een gedaalde levenskwaliteit in de postpartumperiode aangetoond. Dit kan een gevolg zijn van het tijdstip van evaluatie of de invloed van verschillende maternele, obstetrische of postnatale factoren.
Maternele en obstetrische factoren waren binnen de huidige studie niet significant gerelateerd aan de aanwezigheid van een verzakking. Wanneer de duur van de arbeid vergeleken werd tussen de verschillende POP-Q stadia, werd een langere arbeidsduur gevonden binnen de groep vrouwen met een hogere graad van verzakking. Dit resultaat is overeenkomstig met de hypothese dat een langere arbeidsduur geassocieerd is met een groter risico op schade ter hoogte van de bekkenbodemspieren.
Er werd een positieve relatie gevonden tussen de eigenschap ‘blanke ras’ en een hogere levenskwaliteit. Dit werd al eerder in andere studies aangetoond, maar steeds met methodologische onzekerheden. Ook binnen dit huidig onderzoek kan de methodiek een beïnvloedende factor zijn geweest.
Huidig onderzoek toonde aan dat primipare vrouwen in de postpartumperiode een lagere levenskwaliteit hebben dan multipare vrouwen. Howell et al.(2006) geven aan dat primipare vrouwen in de vroege postnatale periode overweldigd kunnen zijn door hun fysieke klachten, problemen met het kind en de nieuwe context waarin ze leven. Ook binnen deze studie is het mogelijk dat verwachtingen van de primipare vrouwen ervoor zorgden dat ze meer impact ervaarden in vergelijking met multipare vrouwen. Daarnaast kan de aanwezigheid van pijnlijke borsten, wat meer voorkomt bij primipare vrouwen, een bijkomend negatief effect hebben op de levenskwaliteit van de vrouw.
Als besluit, kon de huidige studie geen positieve correlatie aantonen tussen een verzakking in de postpartumperiode en de aanwezigheid van symptomen of gedaalde QOL. De mogelijk latente periode tussen de perinatale schade en de postmenopauzale symptomatische verzakking moet bestudeerd worden in een prospectief, longitudinaal onderzoek. Maternele en obstetrische factoren blijken tot een zeker hoogte een invloed te hebben op de levenskwaliteit. Een grootschalig, multicentrisch onderzoek omtrent maternele en obstetrische factoren kan zowel voor de invloed op POP als voor de invloed op QOL een algemeen verklarend beeld scheppen.
Aangezien bekkenbodemtraining een positief effect heeft op verzakkingssymptomen, -ernst en -ontwikkeling, kan deze therapie gezien worden als een preventieve maatregel voor symptomatische verzakking op latere leeftijd.
- Gedrukte bronnen
Aigmueller, T., Umek, W., Elenskaia, K., Frudinger, A., Pfeifer, J., … & Austrian Urogynecology Working Group. (2013). Guidelines for the management of third and fourth degree perineal tears after vaginal birth from the Austrian Urogynecology Working Group. International Urogynecology Journal, 24 (4), 553–558.
Aigner, F. (2006). Clinical anatomy of the pelvic floor. Acta Chirurgica Iugoslavica, 53 (2), 11-13.
Bai, S.W., Jeon, M.J., Kim, J.Y., Chung, K.A., Kim, S.K. & Park, K.H. (2002). Relationship between stress urinary incontinence and pelvic organ prolapse. International Urogynecology Journal and Pelvic Floor Dysfunction, 13 (4), 256-260.
Barber, M. D., Chen, Z., Lukacz, E., Markland, A., Wai, C., Brubaker, L., … & Spino, C. (2011). Further validation of the short form versions of the Pelvic Floor Distress Inventory (PFDI) and Pelvic Floor Impact Questionnaire (PFIQ). Neurourology and Urodynamics, 30 (4), 541-546.
Barber, M.D., Kuchibhatla, M.N., Pieper, C.F. & Bump, R.C. (2001). Psychometric evaluation of 2 comprehensive condition-specific quality of life instruments for women with pelvic floor disorders. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 185 (6), 1388-1395.
Barber, M.D., Visco, A.G., Wyman, J.F., Fantl, J.A. & Bump, R.C. (2002). Sexual function in women with urinary incontinence and pelvic organ prolapse. Obstetrics and Gynecology, 99 (2), 281-289.
Barber, M.D., Walters, M. & Bump, R. (2005). Short forms of two condition-specific quality-of-life questionnaires for women with pelvic floor disorders (PFDI-20 and PFIQ-7). American Journal of Obstetrics and Gynecology, 193 (1), 103-113.
Bergner, M. (1989). Quality of life, Health Status, and Clinical Research. Medical Care, 27 (3), S148-S156.
Bharucha, A.E. (2006). Pelvic floor: anatomy and function. Neurogastroenterology and Motility, 18 (7), 507-519.
Blain, G. & Dietz, H.( 2008). Symptoms of female pelvic organ prolapse: Correlation with organ descent in women with single compartment prolapse. Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology, 48 (3), 317-321.
Bo, K. (2012). Pelvic floor muscle training in treatment of female stress urinary incontinence, pelvic organ prolapse and sexual dysfunction.World Journal of Urology, 30 (4), 437-443.
Bradley, C. & Nygaard, I. (2005). Vaginal wall descensus and pelvic floor symptoms in older women. Obstetrics and Gynecology, 106 (4), 759–766.
Braeckken, I.H., Majida, M., Engh, M.E. & Bo, K. (2010). Can pelvic floor muscle training reverse pelvic organ prolapse and reduce prolapse symptoms? An assessor-blinded, randomized, controlled trial. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 203 (2), 170 e1-7.
Brazier, J.E., Harper, R., Jones, N.M., O'Cathlain, A., Thomas, K.J., Usherwood, T. & Westlake, L. (1992). Validating the SF-36 health survey questionnaire: a new outcome measure for primary care. BMJ, 305 (6846), 160-164.
Bugg, G.J., Kiff, E.S. & Hosker, G. (2001). A new condition-specific health-related quality of life questionnaire for the assessment of women with anal incontinence. British Journal of Obstetrics and gynaecology, 108 (10), 1057-1067.
Bump, R.C., Mattiasson, A., Bø, K., Brubaker, L.P., DeLancey, J.O., Klarskov, P., … & Smith, A.R. (1996). The standardization of terminology of female pelvic organ prolapse and pelvic floor dysfunction. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 175 (1), 10-17.
Bump, R.C. & Norton, P.A. (1998). Epidemiology and natural history of pelvic floor dysfunction. Obstetrics and gynecology clinics of North America, 25 (4), 723-746.
Carr, A.J., Gibson, B. & Robinson, P.G. (2001). Measuring quality of life: Is quality of life determined by expectations or experience? BMJ, 322 (7296), 1240-1244.
Casey, B.M., Schaffer, J.I., Bloom, S.L., Heartwell, S.F., McIntire, D.D. & Leveno, K.J. (2005). Obstetric antecedents for postpartum pelvic floor dysfunction. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 192 (5), 1655–1662.
Chan, S.S., Cheung, R.Y., Yiu, K.W., Lee, L.L., Pang, A.W. & Chung, T.K. (2012). Symptoms, quality of life, and factors affecting women’s treatment decisions regarding pelvic organ prolapse. International Urogynecology Journal, 23 (8), 1027-1033.
Chatfield, J. (2001). ACOG issues guidelines on fetal macrosomia. American College of Obstetricians and Gynecologists. American Family Physician, 64 (1), 169-170.
Claerhout, F., Moons, P., Ghesqueiere, S., Verguts, J., De Ridder, D., Deprest, J. (2010). Validity, reliability and responsiveness of a Dutch version of the prolapse quality-of-life (P-QoL) questionnaire. International Urogynecology Journal, 21 (5), 569-578.
Crosby, R.D., Kolotkin, R.L. & Williams, G.R. (2003). Defining clinically meaningful change in health-related quality of life. Journal of Clinical Epidemiology, 56 (5), 395-407.
Culligan, P.J. (2012). Nonsurgical management of pelvic organ prolapse. Obstetrics and Gynecology, 119 (4), 852-860.
Dällenbach, P., Kaelin-Gambirasio, I., Jacob, S., Dubuisson, J.B. & Boulvain, M. (2008). Incidence rate and risk factors for vaginal vault prolapse repair after hysterectomy. International Urogynecology Journal and Pelvic Floor Dysfunction, 19 (12), 1623-1629.
Darcy, J.M., Grzywacz, J.G., Stephens, R.L., Leng, I., Clinch, C.R. & Arcury, T.A. (2011). Maternal depressive symptomatology: 16-month follow-up of infant and maternal health-related quality of life. Journal of American Board of Family Medicine, 24 (3), 249–257.
Darvill, R., Skirton, H. & Farrand, P. (2010). Psychological factors that impact on women’s experiences of first-time motherhood: a qualitative study of the transition. Midwifery, 26 (3), 357–366.
de Tayrac, R., Deval, B., Fernandez, H. & Marès, P. (2007). Validation linguistique en français des versions courtes des questionnaires de symptômes (PFDI-20) et de qualité de vie (PFIQ-7) chez les patientes présentant un trouble de la statique pelvienne. Journal de Gynécologie, Obstétrique et Biologie de la Reproduction (Paris), 36 (8), 738-748.
Digesu, G.A., Athanasiou, S., Cardozo, L., Hill, S. & Khullar, V. (2009). Validation of the pelvic organ prolapse quantification (POP-Q) system in left lateral position. International urogynecology Journal, 20 (8), 979-983.
Digesu, G.A., Chaliha, C., Salvatore, S., Hutchings, A. & Khullar, V. (2005). The relationship of vaginal prolapse severity to symptoms and quality of life. International Journal of Obstetrics and Gynaecology, 112 (7), 971-976.
Drutz, H.P. & Alarab, M. (2006). Pelvic organ prolapse: demographics and future growth prospects. International Urogynecology Journal, 17 (1), S6-S9.
Elenskaia, K., Thakar, R., Sultan, A., Scheer, I. & Onwude, J. (2012). Pelvic organ support, symptoms and quality of life during pregnancy: a prospective study. International Urogynecology Journal.
Ellerkmann, M., Cundiff, G., Melick, C., Nihira, M., Leffler, K. & Bent, A. (2001). Correlation of symptoms with location and severity of pelvic organ prolapse. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 185 (6), 1332-1338.
Fatton, B., Letouzey, V., Lagrange, E., Mares, P., Jacquetin, B. & de Tayrac, R. (2009). Validation of a French version of the short form of the Pelvic Organ Prolapse/urinary Incontinence Sexual Questionnaire (PISQ-12). Journal de gynécologie, obstétrique et biologie de la reproduction, 38 (8), 662-667.
Fitzgerald, M.P., Janz, N.K., Wren, P.A., Wei, J. T., Weber, A.M., Ghetti, C., … Pelvic Floor Disorders Network. (2007). Prolapse severity, symptoms and impact on quality of life among women planning sacrocolpopexy. International Journal of Gynecology and Obstetrics, 98 (1), 24-28.
Foy, C.G., Penninx, B.W., Shumaker, S.A., Messier, S.P. & Pahor, M. (2005). Long-term exercise therapy resolves ethnic differences in baseline health status in older adults with knee osteoarthritis. Journal of American Geriatric Society, 53 (9), 1469–1475.
Friedman, S., Blomquist, J.L., Nugent, J.M., McDermott, K.C., Munoz, A. & Handa, V.L. (2012). Pelvic muscle strength after childbirth. Obstetrics and Gynecology, 120 (5), 1021–1028.
Fritsch, H., Zwierzina, M. & Riss, P. (2011). Accuracy of concepts in female pelvic floor anatomy: facts and myths! World Journal of Urology. doi: 10.1007/s00345-011-0777-x
Ghetti, C., Gregory, W.T., Edwards, S.R., Otto, L.N. & Clark, A.L. (2005). Severity of pelvic organ prolapse associated with measurements of pelvic floor function. International Urogynecology Journal, 16 (6), 432-436.
Gijs, L., Gianotten, W., Vanwesenbeeck, I. & Weijenborg, P. (2009). Seksuologie (p.107-109). Houten: Bohn Stafleu van Loghum (oorspronkelijk werk gepubliceerd in 2004).
Gill, E.J. & Hurt, W.G. (1998). Pathophysiology of pelvic organ prolapse. Obstetrics and gynecology clinics of North America, 25 (4), 757-769.
Gjerdingen, D.K. & Chaloner, K.M. (1994). The relationship of women’s postpartum mental health to employment, childbirth, and social support. The Journal of Family Practice, 38 (5), 465–472.
Glazener, C., Elders, A., Macartur, C., Lancashire, R.J., Herbison, P., … & Pro Long Study Group. (2013). Childbirth and prolapse: long-term associations with the symptoms and objective measurement of pelvic organ prolapse. BJOG, 120 (2), 161–168.
Goldenberg, R., Culhane, J., Iams, J., Romero, R. (2008). Epidemiology and causes of preterm birth. Lancet, 371 (9606), 75-84.
Gralnek, I.M., Hays, R.D., Kilbourne, A.M., Chang, L. & Mayer, E.A. (2004). Racial differences in the impact of irritable bowel syndrome on health-related quality of life. Journal of Clinical Gastroenterology, 38 (9), 782–789.
Hall, A.F., Theofrastous, J.P., Cundiff, G.W., Harris, R.L., Hamilton, L.F., Swift, S.E. & Bump, R.C. (1996). Interobserver and intraobserver reliability of the proposed International Continence Society, Society of Gynecologic Surgeons, and American Urogynecologic Society pelvic organ prolapse classification system. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 175 (6), 1467-1470.
Handa, V. L., Blomquist, J. L., McDermott, K. C., Friedman, S. & Munoz, A. (2012). Pelvic Floor disorders after vaginal birth: effect of episiotomy, perineal laceration, and operative birth. Obstetrics and Gynecology, 119 (2), 233–239.
Handa, V.L., Nygaard, I., Kenton, K., Cundiff, G.W., Ghetti, C., … & Pelvic Floor Disorders Network. (2009). Pelvic organ support among primiparous women in the first year after childbirth. International Urogynecology Journal and Pelvic Floor Dysfunction, 20 (12), 1407–1411.
Hill, P. & Aldag, J. (2007). Maternal perceived quality of life following childbirth. JOGNN, 36 (4), 328-334.
Hipp, L., Kane Low, L. & van Anders, S. (2012). Exploring women's postpartum sexuality: social, psychological, relational, and birth-related contextual factors. Journal of Sexual Medicine, 9 (9), 2330-2341.
Howell, E.A., Mora, P. & Leventhal, H. (2006). Correlates of early postpartum depressive symptoms. Maternal and Child Health Journal, 10 (2), 149–157.
Hoyte, L., Thomas, J., Foster, R.T., Shott, S., Jakab, M. & Weidner, A.C. (2005). Racial differences in pelvic morphology among asymptomatic nulliparous women as seen on three-dimensional magnetic resonance images.American Journal of Obstetrics and Gynecology, 193 (6), 2035-2040.
International Urogynecological Association. (2011). Anterior vaginal repair: A guide for women [Patiëntenbrochure]. Geraadpleegd via http://www.iuga.org.
International Urogynecological Association. (2011). Posterior vaginal wall & Perineal body repair: A guide for women [Patiëntenbrochure]. Geraadpleegd via http://www.iuga.org.
International Urogynecological Association. (2011). Vaginale verzakking (prolaps): Patiënteninformatie [Patiëntenbrochure]. Geraadpleegd via http://www.iuga.org.
Jansen, A., Duvekot, J., Hop, W., Essink-Bot, M., Beckers, E., … & Van Rhenen, D.J. (2007). New insights into fatigue and health-related quality of life after delivery. Acta Obstetricia et Gynecologia Scandinavica, 86 (5), 579-584.
Jansen, A., Essink-Bot, M., Duvekot, J. & van Rhenen, D. (2007). Psychometric evaluation of health-related quality of life measures in women after different types of delivery. Journal of Psychosomatic Research, 63 (3), 275-281.
Jelovsek, J.E. & Barber, M.D. (2006). Women seeking treatment for advanced pelvic organ prolapse have decreased body image and quality of life. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 194 (5), 1455-1461.
Kashyap, R., Jain, V. & Singh, A. (2013).Comparative effect of 2 packages of pelvic floor muscle training on the clinical course of stage I-III pelvic organ prolapse. International Journal of Gynaecology and Obstetrics, 121 (1), 69-73.
Kearney, R., Miller, J.M., Ashton-Miller, J.A. & DeLancey, J.O. (2006). Obstetric factors associated with levator ani muscle injury after vaginal birth. Obstetrics and Gynecology, 107 (1), 144–149.
Kettle, C., Hills, R. & Ismail, K. (2007). Continuous versus interrupted sutures for repair of episiotomy or second degree tears. Cochrane Database of Systematic Reviews, (4), CD000947.
Knorst, M., Cavazzotto, K., Henrique, M. & Resende, T. (2012). Physical therapy intervention in women with urinary incontinence associated with pelvic organ prolapse. Revista Brasileira de Fisiotherapia, 16 (2), 102-107.
Koc, O. & Duran, B. (2012). Role of elective cesarean section in prevention of pelvic floor disorders. Current Opinion in Obstetrics and Gynecology, 24 (5), 318–323.
Leplegue, A. Mesbah, M. & Marguis, P. (1995). Analyse préliminaire des propriétés psychométriques de la version française d'un questionnaire international de mesure de qualité de vie: le MOS SF-36 (versions 1.1). Revue d’ Epidemiogie et de Santé Publique, 43 (4), 371-379.
McCrink, A. (2003). Evaluating the female pelvic floor. AWHONN lifelines/Association of Women’s Health, Obstetric and Neonatal Nurses, 7 (6), 516-522.
McGovern, P., Dowd, B., Gjerdingen, D., Dagher, R., Ukestad, L., McCaffrey, D. & Lundberg, U. (2007). Mothers’ health and work-related factors at 11 weeks postpartum. Annals of family Medicine, 5 (6), 519–527.
Memon, H. & Handa, V.L. (2012). Pelvic floor disorders following vaginal or cesarean delivery. Current Opinion in Obstetrics and Gynecology, 24 (5), 349–354.
Miller, E., Hahn, K. & Grobman, W. (2013). Consequences of a primary elective cesarean delivery across the reproductive life. Obstetrics and Gynecology, 121 (4), 789-797.
Miranda, M.L., Edwards, S.E. & Myers, E.R. (2011). Adverse birth outcomes among nulliparous vs. multiparous women. Public Health Reports, 126 (6), 797–805.
Moons, P., Budts, W. & De Geest, S. (2006). Critique on the conceptualisation of quality of life: A review and evaluation of different conceptual approaches. International Journal of Nursing Studies, 43 (7), 891-901.
Norton, P.A. (1993). Pelvic floor disorders: the role of fascia and ligaments. Clinical Obstetrics and gynecology, 36 (4), 926-938.
Norton, P.A., Baker, J.E., Sharp, H.C. & Warenski, J.C. (1995). Genitourinary prolapse and joint hypermobility in women. Obstetrics and Gynecology, 85 (2), 225-228.
O’Boyle, A.L., O’Boyle, J.D., Calhoun, B. & Davis, G.D. (2005). Pelvic organ support in pregnancy and postpartum. International Gynecology Journal, 16 (1), 69-72.
O’Boyle, A.L., O’Boyle, J.D., Ricks, R.E., Patience, T.H., Calhoun, B. & Davis, G. (2003). The natural history of pelvic organ support in pregnancy. International Urogynecology Journal, 14 (1), 46-49.
O’Boyle, A.L., Woodman, P., O’Boyle, J., Davis, G. & Swift, S. (2002). Pelvic organ support in nulliparous pregnant and nonpregnant women: A case control study. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 187 (1), 99-102.
Olsen, A.L., Smith, V.J., Bergstrom, J.O., Colling, J.C. & Clark, A.L. (1997). Epidemiology of surgically managed pelvic organ prolapse and urinary incontinence. Obstetrics and gynecology, 89 (4), 501-506.
Özel, B., White, T., Urwitz-Lane, R. & Minaglia, S. (2005). The impact of pelvic organ prolapse on sexual function in women with urinary incontinence. International Urogynecology Journal, 17 (1), 14-17.
Palermo, G., Joris, H., Devroey, P. & Van Steirteghem, A. (1992). Pregnancies after intracytoplasmic injection of single spermatozoon into an oocyte. Lancet, 340 (8810), 17-18.
Parks, A.G., Porter, N.H. & Hardcastle, J. (1966). The syndrome of the descending perineum. Proceedings of the Royal Society of Medicine, 59 (6), 477-482.
Peschers, U.M., Schaer, G.N., DeLancey, J.O. & Schuessler, B. (1997). Levator ani function before and after childbirth. British Journal of Obstetrics and gynaecology,104 (9), 1004-1008.
Röckner, G., Jonasson, A. & Olund, A. (1991). The effect of mediolateral episiotomy at delivery on pelvic muscle strength evaluated with vaginal cones. Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 70 (1), 51–54.
Rogers, R.G., Coates, K.W., Kammerer-Doak, D., Khalsa, S. & Qualls, C. (2003). A short form of the Pelvic Organ Prolapse/Urinary Incontinence Sexual Questionnaire (PISQ-12). International Urogynecoly Journal and Pelvic Floor Dysfunction, 14 (3), 164–168.
Rogers, R.G., Kammerer-Doak, D., Villarreal, A., Coates, K. & Qualls, C. (2001). A new instrument to measure sexual function in women with urinary incontinence or pelvic organ prolapse. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 184 (4), 552-558.
Ruta, D., Abdalla, M., Garratt, A., Coutts, A. & Russell, I. (1994). SF-36 health survey questionnaire: I. Reliability in two patient based studies. Quality in Health Care, 3 (4), 180-185.
Saks, E.K., Harvie, H.S., Asfaw, T.S. & Arya, L.A. (2010). Clinical significance of obstructive defecatory symptoms in women with pelvic organ prolapse. International Journal of Gynecology and Obstetrics, 111 (3), 237-240.
Salvatore, S., Athanasiou, S., Digesu, G.A., Soligo, M., Sotiropoulou, M., Serati, M., … & Milani, R. (2009). Identification of risk factors for genital prolapse recurrence. Neurourology and Urodynamics, 28 (4), 301-304.
Salvatore, S., Siesto, G. & Serati, M. (2010). Risk factors for recurrence of genital prolapse. Current opinion in obstetrics and gynecology, 22 (5), 420-424.
Samuelsson, E., Victor, F., Tibblin, G. & Svärdsudd, K. (1999). Signs of genital prolapse in a Swedish population of women 20 to 59 years of age and possible related factors. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 180 (2), 299-305.
Sartore, A., De Seta, F., Maso, G., Pregazzi, R., Grimaldi, E. & Guaschino, S. (2004). The effects of mediolateral episiotomy on pelvic floor function after vaginal delivery. Obstetrics and Gynecology, 103 (4), 669–673.
Sartore, A., Pregazzi, R., Bortoli, P., Grimaldi, E., Ricci, G. & Guaschino, S. (2003). Effects of epidural analgesia during labor on pelvic floor function after vaginal delivery. Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 82 (2), 143–146.
Schwertner-Tiepelmann, N., Thakar, R., Sultan, A.H. & Tunn, R. (2012). Obstetric levator ani muscle injuries: current status. Ultrasound in Obstetrics and Gynecology, 39 (4), 372–383.
Serati, M., Salvatore, S., Khullar, V., Uccella, S., Bertelli, E., Ghezzi, F. & Bolis, P. (2008). Prospective study to assess risk factors for pelvic floor dysfunction after delivery. Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 87 (3), 313–318.
Shek, K.L. & Dietz, H.P. (2010). Intrapartum risk factors for levator trauma.BJOG, 117 (12), 1485–1492.
Siffel, C., Correa, A., Amar, E., Bakker, M.K., Bermejo-Sanchez, E., … & Oney, R.S. (2011). Bladder exstrophy: An epidemiologic study from the International Clearinghouse for Birth Defects Surveillance and Research, and an overview of the literature. American Journal of medical genetics, 157 (4), 321-332.
Slieker-ten Hove, M.C., Pool-Goudzwaard, A.L., Eijkemans, M.J.C., Steegers-Theunissen, R.P.M., Burger, C.W. & Vierhout, M.E. (2009). Symptomatic pelvic organ prolapse and possible risk factors in general population. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 200 (2), 184.e1-184.e7.
Smith, M.P. (1989). Postnatal concerns of mothers: an update. Midwifery, 5 (4), 182-188.
Steele, A., Mallipeddi, P., Welgoss, J., Soled, S., Kohli, N. & Karram, M. (1998). Teaching the pelvic organ prolapse quantitation system. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 179, 1485-1463.
Stoker, J. (2009). Anorectal and pelvic floor anatomy. Best Practice and Research. Clinical gastroenterology, 23 (4), 463-475.
Strohbehn, K., Jakary, J.A., Delancey, J.O. (1997). Pelvic Organ Prolapse in Young Women. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 90 (1), 33-36.
Subak, L.L., Waetjen, L.E., van den Eeden, S., Thom, D.H., Vittinghoff, E. & Brown, J.S. (2001). Cost of pelvic organ prolapse surgery in the United States. Obstetrics and Gynecology, 98 (4), 646-651.
Swift, S.E. (2000). The distribution of pelvic organ support in a population of female subjects seen for routine gynecologic health care. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 183 (2), 277-285.
Swift, S.E., Pound, T. & Dias, J.K. (2001). Case-control study of etiologic factors in the development of severe pelvic organ prolapse. International Urogynecology Journal and Pelvic Floor Dysfunction, 12 (3), 187-192.
Swift, S., Tate, S., Nicholas, J. (2003). Correlation of symptoms with degree of pelvic organ support in a general population of women: what is pelvic organ prolapse? American Journal of Obstetrics and Gynecology, 189 (2),372-376.
Swift, S.E., Woodman, P., O’Boyle, A., Kahn, M., Valley, M., Bland, D., … & Schaffer, J. (2005). Pelvic Organ Support Study (POSST): the distribution, clinical definition, and epidemiologic condition of pelvic organ support defects. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 192 (3), 795-806.
Sze, E.H., Sherard, G.B. & Dolezal, J.M. (2002) Pregnancy, labor, delivery, and pelvic organ prolapse. Obstetrics and Gynecology, 100 (5), 981-986.
Tegerstedt, G., Miedel, A., Maehle-Schmidt, M., Nyrén, O. & Hammarström, M. (2006). Obstetric risk factors for symptomatic prolapse: a population-based approach. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 194 (1), 75-81.
Tetzschner, T., Sørensen, M., Jønsson, L., Lose, G. & Christiansen, J. (1997). Delivery and pudendal nerve function. Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 76 (4), 324-331.
Thakar, S. & Stanton, S. (2002). Management of genital prolapse. BMJ, 324 (7348), 1258-1262.
Torkan, B., Parsay, S., Lamyian, M., Kazemnejad, A. & Montazeri, A. (2009). Postnatal quality of life in women after normal vaginal delivery and caesarean section. BMC Pregnancy and Childbirth. doi: 10.1186/1471-2393-9-4.
Van der Zee, K.I. & Sanderman, R. (2012). Het meten van de algemene gezondheidstoestand met de RAND-36, Een handleiding. Rijksuniversiteit Groningen.
Van Maele, G. & De Moor, G. (2008). Inleiding tot de biomedische statistiek.(p 244). Leuven: Acco.
Versi, E., Harvey, M., Cardozo, L., Brincat, M. & Studd, W. (2001). Urogenital Prolapse and Atrophy at Menopause: A Prevalence Study. International Urogynecology Journal, 12 (2), 107-110.
Von Pechmann, W.S., Mutone, M., Fyffe, J. & Halen, D.S. (2003). Total colpocleisis with high levator plication for the treatment of advanced pelvic organ prolapse. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 189 (1), 121-126.
Weber, A.M., Abrams, P., Brubaker, L., Cundiff, H., Davis, G., Dmochowski, R.R., … & Weidner, A.C. (2001). The standardization of terminology for researchers in female pelvic floor disorders. International Urogynecology Journal and Pelvic Floor Dysfunction, 12 (3), 178-186.
Weber, A.M. & Richter, H.E. (2005). Pelvic Organ Prolapse. Obstetrics and Gynecology, 106 (3), 615-634.
Weber, A.M. & Walters, M.D. (1997). Anterior vaginal prolapse: review of anatomy and techniques of surgical repair. Obstetrics and Gynecology, 89 (2), 311-318.
Xinshan, L., Kruger, J.A., Nash, M.P. & Nielsen, P. (2010). Modeling Childbirth: elucidating the mechanisms of labor. Wiley Interdisciplinary Reviews. Systems Biology and Medicine, 2 (4), 460-470
Zyczynski, H.M., Rickey, L., Dyer, K.Y., Wilson, T., Stoddard, A.M., … & Urinary Incontinence Treatment Network. (2012). Sexual activity and function in women more than 2 years after midurethral sling placement. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 207 (5), 421 e1 - e6.
- Elektronische bronnen
Federale overheidsdienst werkgelegenheid, arbeid en sociaal overleg (2012). Moederschapsverlof. Geraadpleegd op 7 mei 2013 op http://www.werk.belgie.be/detaila_
z.aspx?id=818#AutoAncher1
Georgia Regents University. (2013). Pelvic Exam. Geraadpleegd op 12 mei 2013 via http://www.georgiahealth.edu/shs/sexualhealth/pelvic.html
Gynaecologie en verloskunde HagaZiekenhuis. (2008). Ring of pessarium voor bekkenbodemproblemen. Geraadpleegd op 19 februari 2012 op http://www.gyn-care.nl/item.html&objID=4693
Loones, L. (n.d.). Seksuele factoren en problemen bij patiënten met eetstoornissen. Geraadpleegd op 20 april 2012 op http://www.vaginisme.be/proefschrift.htm
Professional Health Systems. (2012). Muscles of the Urogenital Region: Female. Geraadpleegd op 6 mei 2012 op http://www.prohealthsys.com/anatomy/ grays/myology/musclesfemale.php
UBM Medica. (2012). Bekkenbodemproblemen bij vrouwen. Geraadpleegd op 6 maart 2012 op http://europe.obgyn.net/women/women.asp?page=/nederland/ patientenvoorlichting/bekken.verliesurine
Utomo, E. & Blok, B.F.M. (z.j.). Validation of pelvic floor related symptom and Quality of Life questionnaires in Dutch patients. Geraadpleegd op 14 november 2012 via http://www.trialregister.nl/trialreg/admin/rctview.asp?TC=2355
Vlaamse vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie.(2012). POP-Q. Geraadpleegd op 18 februari 2012 op http://www.vvog.be/artikel?id=31203264,sectie=top_20_jaar