Performance Art in België van 1976 tot en met 1986: een analyse van het discours over performance
Performance Art in België van 1976 tot en met 1986: een analyse van het discours over performance
Performance art in België (1976-1986)
“Ik wring mijn voet in kleine plaats ik trek de pezen uit. Een bloedend oog wordt in het scherm gegooid. Ik las myn been. Elektrisch. Een levend persoon zyn schedel wordt gezaagd. Met de hand. Het geluid is het geluid van de natuur – zeer luid” (Devos Danny over de performance “Ready for war”, Force mental 3 nov.-dec.1982, p.59)
Performance art is een intrigerende maar moeilijk te definiëren kunstvorm. De mogelijkheden van een performer zijn eindeloos. Een performance kan overal en altijd, alleen of in groep, op basis van een los script of volledig geïmproviseerd. In ieder geval is een performance een live actie. In België kwam performance art in de late jaren zeventig sterk op. Vaak steunen performances op andere disciplines zoals theater, dans, video, architectuur, schilderkunst, enz. Hoewel dit het moeilijk maakt om een performance te definiëren, deden veel Belgische recensenten toch een poging. Er werd ook op een aantal tendensen gefocust. De meest voorkomende thema’s worden nader onderzocht.
Antwerpen was in de jaren zeventig een populaire plaats voor performance art. Er waren performances op straat, bijvoorbeeld van Jan Fabre, maar ook performances georganiseerd in een centrum. De Universitaire Instelling Antwerpen organiseerde performances, soms met medewerking van het Centrum voor Experimenteel Theater. Ook het Internationaal Cultureel Centrum was een belangrijke organisatorische waarde, vooral voor internationale performers. In 1982 stichtte Danny Devos Club Moral, een plaats waar veel provocerende performances plaatsvonden.
Al in 1967 richtte Roger D’Hondt New Reform op in Aalst. In 1978 organiseerde hij ook het Performance Art Festival, een van de eerste performancefestivals in Europa. Vanaf dan groeide de belangstelling voor performance art en dat merk je ook aan de toename van het aantal artikelen in de kranten en tijdschriften. Er vonden dan ook steeds meer performances plaats.
De instellingen die performances organiseerden kondigden die performances ook aan of bespraken ze achteraf in de bulletins of tijdschriften die ze uitgaven. Daarvan zijn het ICC bulletin, CET bulletin, Proka Cultureel informatiebulletin, New Reform nieuwsbrief, Stuc voor Stuc, Klapstuk-krant en Force Mental (van Club Moral) de belangrijkste. Kunsttijdschrift Plus ou moins zéro, Flash Art, Beurskrant, Knack en later Etcetera bevatten goede artikelen over performance art. Ook in kranten verschenen recensies over performances. Hierbij waren vooral De Standaard en De Nieuwe Gazet erg vooruitstrevend.
Recensies van performances waren niet zo evident. Performance art was en is nog altijd een zeer vrije kunstvorm en daarom is ze ook zo moeilijk te omschrijven. De meeste geschreven bronnen over performances waren niet meer dan een omschrijving van de handelingen die de performer uitvoerde en critici neigden nog steeds naar gebruik van termen uit de schilderkunst en beeldhouwkunst. Ze schuwden nieuwe ontdekkende termen en kritiek. Hoe moeilijk het ook was om een goede recensie te schrijven over een performance, toch waren er een aantal opvallende dingen waar veel critici op focusten.
Tendensen van 1976 tot en met 1980Er werd het meest gefocust op het contact met - of de houding van de toeschouwer. Het doel van performance art was de toeschouwer weer dichter bij het kunstwerk te brengen. In een performance was de kunstenaar tegelijk ook het kunstwerk en aangezien een performance ook altijd live was, was er meteen direct contact tussen de toeschouwer en de performer. De kunstenaar en het publiek maakten samen het kunstwerk. Er was dan ook bij veel performances sprake van letterlijke publieksparticipatie.
Het tweede thema dat zeer veel besproken werd in de artikelen is het sociaal-maatschappelijk aspect van performance. Aangezien performers in de jaren zestig zo’n radicale houding hadden tegen de gevestigde orde en het een tendens bleef in de jaren zeventig om kritiek te leveren op de maatschappij, vinden we dit thema ook terug in het Belgische discours. Veel performances klaagden een bepaald maatschappelijk aspect aan en dwongen de toeschouwer hierover na te denken. Soms kreeg het publiek tijdens de performance zelf al de kans om zijn gevoelens en gedachten te uiten. Veel recensenten beschreven dan ook de communicatie die tussen de toeschouwer en de kunstenaar ontstond.
Naast maatschappijkritiek en communicatie was de identiteit van de kunstenaar zelf een geliefde inspiratiebron voor performances. De eigen identiteit kon op twee manieren getoond worden: de kunstenaar kon een deel van zijn leven vertellen of hij kon gebruik maken van objecten zoals spiegels, foto’s, maskers,… om identiteitsaspecten symbolisch voor te stellen.
Tendensen van 1981 tot en met 1986Aan het einde van de jaren zeventig maakte performance art een beweging in de richting van de populaire cultuur. Performances begonnen steeds meer elementen te bevatten uit theater, muziek, dans,… Dit was ook zo in België en dat had invloed op het discours over performance. Het contact met de toeschouwer of hoe de toeschouwer de performance moest interpreteren kwam veel minder aan bod. Dit kan komen doordat performances ondertussen steeds bekender werden bij het Vlaamse publiek. Een andere reden hiervoor zou wel eens die vermenging met theater, dans en muziek kunnen zijn. Bij die vormen werd immers niet verwacht dat de toeschouwer ingreep in het gebeuren. Zeker bepaalde gerepeteerde vormen van performance kregen dezelfde vaste structuur als in het theater.
Directe publieksparticipatie kwam in de jaren tachtig dus minder voor. De toeschouwer kreeg vaak zeker nog de kans om te reflecteren en eventueel te reageren maar het werd niet meer van hem verwacht. Het was geen vereiste meer om van een performance te kunnen spreken. De focus in het discours verschoof van participatie naar reflectie. Innerlijke beleving werd belangrijker dan uiterlijke respons. Er werd bijvoorbeeld gesproken over de emoties die de performance kon of moest opwekken.
Nu performances geen publieksparticipatie meer vereisten werd het onderscheid met bijvoorbeeld een theaterstuk eerder gemaakt op basis van de multimedialiteit in performances, het feit dat een performer beroep deed op verschillende disciplines tegelijkertijd of op basis van het aspect ‘tijd’. Een toneelstuk speelt zich immers af in een imaginaire tijd, terwijl een performance zich afspeelt in ‘real time’.
Nog een gevolg van de vermenging van performance met andere disciplines is dat performances in de jaren tachtig steeds meer een “spektakel” werden. Sommige recensenten besteedden dan meer aandacht aan een zekere visualiteit. Toch werd de inhoud daardoor niet buiten beschouwing gelaten. De link met de maatschappij werd nog vaak vermeld en zeker het autobiografische aspect van de performances werd uitgediept.
Deze kunstvorm met zo veel vrijheid is doorheen de jaren sterk geëvolueerd, zo ook het Belgische discours erover. De performances in België waren vrij talrijk vanaf 1978 en volgden ook veel internationale tendensen. Vooral de maatschappijgebondenheid en de beweging richting populairdere cultuur in de jaren tachtig vallen erg op.
Battcock Gregory & Nickas Robert, The Art of Performance, A Critical Anthology. New York: E.P. Dutton, Inc., 1984.
Berghaus Günter, Avant-garde Performance Live Events and Electronic Technologies. New York: Palgrave macmillan, 2005.
Bourdon David, ‘An Eccentric Body of Art’. In Battcock Gregory & Robert Nickas, The Art of Performance, A Critical Anthology. New York: E.P. Dutton, Inc., 1984, p.183-193.
Brams Koen & Pültau Dirk, ‘Omstreeks 1980, in (en buiten) Antwerpen. Interview met Ria Pacquée / Ruimte Z Aksent (1982-1983)’, De Witte Raaf Editie 138 (maart-april 2009), z.p. (ook op: http://www.dewitteraaf.be/artikel/detail/nl/3395 [1/04/2013])
Brown Cee S., ‘Performance Art: A New Form of Theatre, Not a New Concept in Art’. In: Battcock Gregory & Robert Nickas, The Art of Performance, A Critical Anthology. New York: E.P. Dutton, Inc., 1984, p.118-124.
Crombez Thomas, ‘Voorlichting in performance’, Rekto Verso 53 (sept.-okt. 2012), p.33-36.
Devillez Virginie, De New Reform Gallery en de performance in België: een context. Netwerk/center for contemporary art, http://www.netwerk-art.be/en/data/texts/14 [24/03/2013]
Enstice Wayne, ‘Performance Art’s Coming of Age’. In: Battcock Gregory & Robert Nickas, The Art of Performance, A Critical Anthology. New York: E.P. Dutton, Inc., 1984, p.142-156.
Felice Di Attanasio, ‘Renaissance Performance: Notes on Prototypical Artistic Actions in the Age of the Platonic Princes’. In: Battcock Gregory & Robert Nickas, The Art of Performance, A Critical Anthology. New York: E.P. Dutton, Inc., 1984, p.3-23.
François Alain, ‘La performance’, +/0 37-38 (juni 1983), p.34-37.
Frank Peter, ‘Performance in New York, in het zicht van de jaren 80’. In: D’Hondt Roger, Performance Art Festival, Brussel, Beursschouwburg, 1978, p.76-77.
Goldberg Roselee, ‘Performance: A Hidden History’. In: Battcock Gregory & Robert Nickas, The Art of Performance, A Critical Anthology. New York: E.P. Dutton, Inc., 1984, p.24-36.
Goldberg Roselee, ‘Performance: The Golden Years’. In: Battcock Gregory & Robert Nickas, The Art of Performance, A Critical Anthology. New York: E.P. Dutton, Inc., 1984, p. 71-94.
Goldberg Roselee, Performance Art: From Futurism to the Present. Londen & New York: Thames & Hudson, 2011.
Gorsen Peter, ‘The Return of Existentialism in Performance Art’. In: Battcock Gregory & Robert Nickas, The Art of Performance, A Critical Anthology. New York: E.P. Dutton, Inc., 1984, p.135-141.
Harviainen J. Tuomas, ‘Kaprow’s Scions’. In: Montola Markus & Stenros Jaakko, Playground Worlds - Creating and Evaluating Experiences of Role-Playing Games, Finland: Ropecon ry., Solmukohta, 2008, p.216-231.
Jones Amelia, Body Art/Performing the subject. Minneapolis, London: University of Minnesota Press, 1998.
Levine Les, ‘Artistic’. In: Battcock Gregory & Robert Nickas, The Art of Performance, A Critical Anthology. New York: E.P. Dutton, Inc., 1984, p.240-254.
Pluchart François, ‘Risk as the Practice of Thought’. In: Battcock Gregory & Robert Nickas, The Art of Performance, A Critical Anthology. New York: E.P. Dutton, Inc., 1984, p.125-134.
Vergine Lea, Body Art and Performance, The Body as Language. Milaan: Skira Editore, 2000.
White Robin, ‘An interview with Terry Fox’. In: Battcock Gregory & Robert Nickas, The Art of Performance, A Critical Anthology. New York: E.P. Dutton, Inc., 1984, p.199-221.
Wilson Martha, ‘Performance Art’, Art-Journal 56, (Winter 1997).
Bronnen voor de discoursanalyse
Abc, ‘Acht uur fascinerend teater’, Het Nieuwsblad/Brabant Uit-krant (03/03/1983).
A.G., ‘Liz Pasquale’, ICC bulletin 6/80 (september 1980), p.5.
A.G., ‘Luisa Cividin, Roberto Taroni’, ICC bulletin 6/80 (september 1980), p.4.
Andries Pool, ‘Beurs gevuld met “performance art”’, De Standaard (1/10/1978).
Andries Pool, ‘Kunstenaars op zoek naar identiteit’, De Standaard (24/03/1977).
Andriessen P., De Meersman M., Francx A., Lemmens M., Meeus M., Mertens W., Minne G., Ramayan A., Teuchies H., Van Goethem P., Van Rompay T. & Wuyts L., ‘Mauricio kagel performance’, Klapstuk-krant (1979), z.p.
Andriessen P., Krols E., Meeus M., Paradis J., Ryckaert J., Suttels P., Van Goethem P., Vandendriessche J., Van de Poel M., Van Rompay T. & Wuyts L., ‘Klapstuk 80’, Klapstuk-krant (1980), z.p.
A.M.P., ‘Le cirque divers offre un cycle “performance” artistique, politique, économique et de vie’, La cité (18/01/1980).
Atherton Kevin, ‘Statement’, In : D’Hondt Roger, Performance Art Festival, Brussel, Beursschouwburg, 1978, p.11.
A.V., ‘Le Festival international de théâtre de Bruxelles exigera du public un talent certain’, La Dernière Heure (26/09/1979).
Barry Judith, ‘Statement’. In: D’Hondt Roger, Performance Art Festival, Brussel, Beursschouwburg, 1978, p.20.
Bauwens Daan, ‘Bewegingsfestival van schoolfeestje tot performance’, De Morgen (12/05/1984).
Bauwens Daan, ‘Bewegingsteater: tante Rosas maakt nog steeds school’, De Morgen (7/05/1986).
Bauwens Daan, ‘Het brekend cocon van de Belgische dans’, De Morgen (9/05/1984).
Bonte Nel, Everaert Loes, Ost Ulysses, Crombez Thomas, ‘Interview Danny Devos’, Belgium is Happening, 13 april 2010, http://www.belgiumishappening.net/home/interviews/danny-devos-2010 [9/04/2010]
Brams Koen, ‘Tim Miller Buddy Systems’, Stuc voor Stuc jg.10 (okt.1986), z.p.
Broecke Van den Sander J., ‘Sous le pont: acht dansprodukties in het Nieuwpoorttheater’, Etcetera 13/86 (april 1986), p.26.
Brouwer Joke, ‘Vom Ende Der Eiszeit Und Wie Man Feuer Macht’, Force Mental 8 (1984), p.190.
Bruycker de Daniel, ‘Le festival de musique électronique enfin mis sur orbite’, Le Soir (8/11/1981).
Bruycker de Daniel, ‘Ce théâtre pour qui l’autre n’est que littérature’, Le Soir (15/08/1983).
Carter Curtis L., ‘Jan Fabre Art kept me out of jail’, Etcetera 3/83 (1983), p.26-28.
C.E.T. bulletin jg.2 extra nr. (sept. 1978), z.p.
C.E.T. bulletin jg.2 nr.1 (sept.1978), z.p.
Club Moral, ’42.292 Guy Bleus’, Force Mental 14 (winter 1986), p.507.
Club Moral, ‘6de Kolonne’, Force Mental 10 (maart 1984), p.315.
Club Moral, ‘Distraktor’, Force Mental 14 (december 1986), p.503.
Club Moral, ‘Distraktor nr 1’, Force Mental 12 (mei 1985), p.416.
Club Moral, ‘Einorts-Drama’, Force Mental 12 (mei 1985), p.390.
Club Moral, ‘Guy Bleus’, Force Mental 3 (nov.-dec.1982), p.42.
Club Moral, ‘In Vitro’, Force Mental 9 (4/02/1984), p.260.
Club Moral, ‘Joseph Beuys’, Force Mental 13 (januari 1986), p.426.
Club Moral, ‘Nigel Rolfe’, Force Mental 3 (nov.-dec.1982), p.47.
Club Moral, ‘Phenix’, Force Mental 1 (juni 1982), p.10.
Club Moral, ‘Reportage’, Force Mental 3 (nov.-dec.1982), p.56.
Club Moral, ‘Reportage’, Force Mental 4 (jan.-febr.1983), p.78.
Club Moral, ‘V’, Force Mental 4 (jan.-febr.1983), p.82.
Coppieters Frank, ‘Spalding Gray’, C.E.T. bulletin jg.3 nr.5 (juni-juli-augustus 1980), p.9-12.
Coup de Grace, ‘Coup de Grace’, Force Mental 12 (mei 1985), p.401.
Crombez Thomas, ‘‘In Vivo’ Concert’, Belgium is Happening 11/02/2011 http://www.belgiumishappening.net/home/events/1986/event2169-1986-08-30 [10/04/2013]
C.T., ‘Dansfestival de beweeging Zoektocht naar een eigen identiteit’, De Nieuwe Gazet (10/05/1986).
C.V.K., ‘Christina Kubisch, Fabrizio Plessi’, ICC bulletin 7/80 (november 1980), p.5.
C.V.K., ‘Deborah Hay’, ICC bulletin 7/79 (1/11/1979), p.3.
C.V.K., ‘Jana Haimsohn’, ICC bulletin 7/79 (1/11/1979), p.3.
C.V.K., ‘Michael Gibbs’, ICC bulletin 4/80 (1/04/1980), p.5.
C.V.K., ‘Missing Associates’, ICC bulletin 4/80 (1/04/1980), p.6.
C.V.K., ‘Perform’, ICC bulletin 6/79 (1/09/1979), p.4.
C.V.K., ‘Performance Arts Company’, ICC bulletin 4/80 (1/04/1980), p.5.
Daels Franka, Vaes Eddie & Verstockt Katie, ‘Kaaiteater ’81 Dit is een vaste waarde’, Knack 20 (13/05/1981), p.93-101.
Daels Franka & Sergooris Madeleine, ‘Het onverbiddelijke sukses van het Kaaitheaterfestival’, Knack (1979), p.80-86.
Darge Moniek, ‘Charlie Morrow’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.14 nr.8 (april 1986), p.7.
Darge Moniek, ‘Jackson Mac Low portret van een (fluxus)kunstenaar’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.11 nr.1 (sept.1982), p.3-4.
DB, ‘Spalding Gray, lievelingsakteur’, De Standaard (23/06/1980).
DD, ‘Laurie “anders”-on’, De Standaard (13/05/1986).
Deak Frantisek, “in ‘Beeldende Kunst en Theater”, Kunstschrift Openbaar Kunstbezit Nederland, Mei 1978”. In: Beurskrant 17 (okt.1978), p.6.
Degryse Katrien & Uytterhoeven Michel, ‘Richard Schechner, uit: bijlage bij de eindverhandeling over de theatertechnieken van Augusto Boal’, Data 0 (december 1980), p.4-6.
Delisse Luc, ‘Bernard Villers en Dominique Lawalrée’, ICC bulletin 2/80 (1/02/1980), p. 5.
Devos Danny, ‘Anarchy!’. Crombez Thomas, Belgium is Happening 11/02/2011, http://www.belgiumishappening.net/home/events/1979/event1364-1979-09-29 [9/04/2013]
Devos Danny, ‘Carruga’, Force Mental 12 (1985), p.404.
Devos Danny, ‘Das Berchtesgaden Diners’. Crombez Thomas, Belgium is Happening 11/02/2011, http://www.belgiumishappening.net/home/events/1980/event1449-1980-01-16 [9/04/2013]
Devos Danny, ‘Hij die geen hoofd heeft zal geen kroon dragen’, Force Mental 7 (1983), p.159.
Devos Danny, ‘Installation-1’. Crombez Thomas, Belgium is Happening 11/02/2011, http://www.belgiumishappening.net/home/events/1979/event1261-1979-01-11 [9/04/2013]
Devos Danny, ‘Militaria’, Force Mental 10 (1984), p.298.
Devos Danny, ‘Multifour’. Crombez Thomas, Belgium is Happening 11/02/2011, http://www.belgiumishappening.net/home/events/1980/event1463-1980-02-16 [9/04/2013]
Devos Danny, ‘Nu ben ik de dood, de vernietiger van de wereld’, Force Mental 8 (1984), p.199.
Devos Danny, ‘Privémilicia’, Force Mental 8 (1984), p.222.
Devos Danny, ‘Ready for war’, Force Mental 3 (nov.-dec.1982), p.59.
Devos Danny, ‘Ready for war’, Force Mental 5 (maart-april 1983), p.98.
Devos Danny, ‘Tonight the men are coming back’. Crombez Thomas, Belgium is Happening 11/02/2011, http://www.belgiumishappening.net/home/events/1979/event1347-1979-06-28 [9/04/2013]
Devos Danny, ‘Untitled-1’. Crombez Thomas, Belgium is Happening 11/02/2011, http://www.belgiumishappening.net/home/events/1980/event1523-1980-07-22 [9/04/2013]
Devos Danny, ‘Untitled-5’. Crombez Thomas, Belgium is Happening 11/02/2011, http://www.belgiumishappening.net/home/events/1980/event1531-1980-08-20 [9/04/2013]
D’Hondt Roger, ‘Anthologie’, New Reform retrospektief 1970-1979 (maart 1988), p.21-31.
D’Hondt Roger, ‘Hier enkele kolommen tekst gewijd aan het prfrmnc fstvl’, Beurskrant 17 (okt.1978), p. 4-6.
D’Hondt Roger, Performance Art Festival, Brussel, Beursschouwburg, 1978, p.1-99.
D’Hondt Roger, ‘Performance Art Festival’, Flash Art 86-87 (1979), pagina onbekend.
D’Hondt Roger, ‘Performance Hugo Roelandt New Reform 24.03.1978’, New Reform nieuws 37 (mei 1978), z.p.
D’Hondt Roger, ‘Vito Acconci’, New Reform nieuws 37 (mei 1978), z.p.
Diez Claire, ‘Trahisons men au 140’, La Libre Belgique (20/10/1985).
Dobbeleer De Werner, ‘Klapstuk ’85: Laurie Booth Brechtiaans danstheater’, De Morgen (9/10/1985).
Dries Van den Luk, ‘Jan Fabre Antwerpen Het is theater zoals te verwachten en te voorzien was’, Etcetera 1/83 (1983), p.55.
Dries Van den Luk, ‘Jan Fabres theatertrilogie. Minimal Music en Gesamtkunstwerk’, Etcetera 8/84 (1984), p.24-26.
Engels Trudo, ‘Diffusie van een lichaam in 627 punten’, Force Mental 11 (1985), p.364.
Engels Trudo, ‘Van drang tot dwang’, Force Mental 6 (mei-juni 1983), p.124.
Fabre Jan, ‘Klapstuk 83. Iemand roept: “Jan Fabre, waar zit je, ik kom op je gezicht slaan.” (gelukkig kenden niet veel mensen mij)’, Etcetera 5/84 (1984), p.48-49.
F.B., ‘Orlan’, ICC bulletin 4/80 (1/04/1980), p.2.
Feyter de Johan, ‘Korte voorstelling van een lange: “Het is teater zoals te verwachten en te voorzien was”’, C.E.T. bulletin jg.6 nr.1 (sept.-okt.1982), p.24-28.
Feyter de Johan, ‘Het is teater zoals te verwachten en te voorzien was’, C.E.T. bulletin jg.6 nr.2 (nov.-dec.1982), p.36.
François Alain, ‘La performance’, +/0 37-38 (juni 1983), p.34-37.
Frank Peter, ‘Performance in New York, in het zicht van de jaren 80’. In: D’Hondt Roger, Performance Art Festival, Brussel, Beursschouwburg, 1978, p.76-77.
F.R. ‘Rob Con’, ICC bulletin 1/80 (1/01/1980), p.4.
Furlong William, ‘Performance art of niet?’. In: D’Hondt Roger, Performance Art Festival, Brussel, Beursschouwburg, 1978, p.52-55.
Génicot Thierry, ‘Kaai theater 1979’, +/0 26-27 (1979), p.23-24.
Génicot Thierry, ‘Paxton et Vidal’, +/0 44 (febr. 1986), p.14.
Gentils Annie, ‘Carolee Schneemann’, ICC bulletin 3/81 (april 1981), p.5.
Gerechtigkeits Liga, ‘Gerechtigkeits Liga’, Force Mental 10 (december 1984), p.300.
Giuseppe M., ‘Fluxus International’, +/0 29 (april 1980), p.9.
Goris Grietje, ‘Science Fiction Video Performance’. In: D’Hondt Roger, Performance Art Festival, Brussel, Beursschouwburg, 1978, p.37.
Gorsen Peter, ‘Ulrike Rosenbach Kommentaar’. In: D’Hondt Roger, Performance Art Festival, Brussel, Beursschouwburg, 1978, p.73.
Graevenitz von Antje, z.t. In: Beurskrant 17 (oktober 1978), p.6
G.V.L., ‘Hannibal Xerox – Action Video’, ICC bulletin 2/80 (1/02/1980), p.6.
G.V.L., ‘Hesitate and Demonstrate’, ICC bulletin 2/80 (1/02/1980), p.6.
Heijer Jac, ‘The Performance Group’, CET bulletin jg.2 nr.2 (oktober 1978), z.p.
Henri Adrian, ‘Hesitate & Demonstrate “Celebrators of Gentility”’, C.E.T. bulletin jg.3 nr.3 (febr.-maart 1980), p.11-12.
Heughebaert Hugo, ‘”Klapstuk 80” in Leuven’, Spectator (4/10/1980).
Heyrman Frank Paul, ‘Senso’, Force Mental 10 (maart 1984), p.311.
Hinchcliffe Ian, ‘Guilt edge’, Proka Cultureel Informatiebulletin jg.13 nr.7 (maart 1985), p.3.
Hofmans R, ‘Kagel verovert Leuven’, De Standaard (15/10/1979).
Horemans Rudi, ‘leon van essche’, ICC bulletin 2/81 (febr. 1981), p.4.
H.T., ‘Klapstuk twee te Leuven’, De Morgen (27/09/1979).
H.V.D., ‘Kaaitheater wordt verder uitgebouwd’, Gazet van Antwerpen (1/02/1979).
H.V.L., ‘Bernard Villers’, ICC bulletin 5/79 (15/06/1979), p.3.
H.v.L., ‘David Buchan, ICC bulletin 4/81 (juni 1981), p.3.
H.v.L., ‘Ensemble moon’, ICC bulletin 5/81 (sept.1981), p.3
H.v.L., ‘Jill Scott’, ICC bulletin 4/81 (juni 1981), p.3.
H.v.L., ‘Jonas Wille, Albert Pepermans’, ICC bulletin 4/80 (1/04/1980), p.4.
H.V.L., ‘Michel Journiac’, ICC bulletin 3/80 (1/03/1980), p.6.
H.V.P., ‘Benni Efrat’, ICC bulletin 2/80 (1/02/1980), p.2.
H.V.P., ‘Denmark’, ICC bulletin 5/79 (15/06/1979), p.2.
H.V.P., ‘Keiji Uematsu’, ICC bulletin 3/80 (1/03/1980), p.5.
ICC, ‘Performance: James Lee Byars’, C.E.T. bulletin jg.2 nr.6 (febr.1979), z.p.
J.d.R., ‘Kaaiteater: festival met allure in Brussel 1000’, NACK Brussel (31/01/1979).
Jonge De Peter, ‘Het is Theater zoals te voorzien en te verwachten was’, Veto (04/03/1983).
Jonge De Peter, T’Jonck Pieter & Vanhaeren Eric, ‘Klapstuk 83. Een lichaam is een lichaam is een lichaam’, Etcetera 5/84 (1984), p.45-47.
J.-P.D., ‘Reindeer Werk’, ICC bulletin 1/80 (1/01/1980), p.4.
J.P.D. & C.V.K., ‘Marc Chaimowicz’, ICC bulletin 3/80 (1/03/1980), p.5.
Juwet Willy, van Leuven Hilde, van Looy Glenn, ‘Giuseppe Chiari’, ICC bulletin (juli 1982), z.p.
Juwet Willy, van Leuven Hilde, van Looy Glenn, ‘Indian Circle van Peter van Riper’, ICC bulletin (juli 1982), z.p.
Keane Tina, ‘Statement’. In: D’Hondt Roger, Performance Art Festival, Brussel, Beursschouwburg, 1978, p.50.
Kerckhoven van Anne-Mie, ‘Campo Santo’, Force Mental 8 (1984), p.198.
Kerckhoven Van Marianne, ‘Klapstuk 83. Reacties van toeschouwers’, Etcetera 5/84 (1984), p.50.
Kerckhoven Van Marianne, ‘Rosas danst Rosas Plots rolt iemand weg uit die stille machine van lijven’, Etcetera 3/83 (juni 1983), p.9-12.
Kingaby Darren, ‘7 Horns’, Force Mental 10 (maart 1984), p.318.
Kroon de Harrie & Mol Kees, ‘Drijfveer’, Force Mental 7 (1983), p.162.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w., ‘Anne Theresa de Keersmaeker’, Stuc voor Stuc jg.5 (maart 1982), p.1.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w., ‘Kagel’, Stuc voor Stuc jg.2 (mei 1979), p.7.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w., ‘Nicole Mossoux Slapeloosheid’, Stuc voor Stuc jg.5 (dec.1981), p.5
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w., ‘Phill Niblock’, Stuc voor Stuc jg.2 (mei 1979), p.7.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w., ‘Radeis’, Stuc voor Stuc jg.3 nr.4 (jan 1980), p.5.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w., ‘Radeis ik wist niet dat engeland zo mooi was’, Stuc voor Stuc jg. 4 (maart-april 1981), p.3-4.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w., ‘Stuart Sherman, language 3=1’, Stuc voor Stuc jg.4 (maart-april 1981), p.3.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Michel Uytterhoeven, ‘Het is teater zoals te verwachten en te voorzien was, Jan Fabre’, Stuc voor Stuc jg.6 (maart 1983), p.9.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Michel Uytterhoeven, ‘Marc Vanrunxt – Poging tot beweging’, Stuc voor Stuc jg.8 (dec.1984), z.p.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Michel Uytterhoeven, ‘Marc Vanrunxt – vier korte dansen’, Stuc voor Stuc jg.7 (jan. 1983), z.p.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Michel Uytterhoeven, ‘Marie Chouinard’, Stuc voor Stuc jg.6 (april-mei 1983), p.2.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Michel Uytterhoeven, ‘Onvoorspelbaar… Steve Paxton’, Stuc voor Stuc jg.7 (febr. 1983), z.p.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Michel Uytterhoeven, ‘Spalding Gray “interviewing the audience”’, Stuc voor Stuc jg.6 (april 1983), p.2.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Michel Uytterhoeven, ‘Spalding Gray “interviewing the audience”’, Stuc voor Stuc jg.6 (april-mei 1983), p.3.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Michel Uytterhoeven, ‘Steve Paxton’, Stuc voor Stuc jg.6 (april-mei 1983), p.2
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Michel Uytterhoeven, ‘Tim Miller & groep Cost of Living’, Stuc voor Stuc jg.6 (april-mei 1983), p.2.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Michel Uytterhoeven, ‘Van sierkus radeis tot radeis’, Stuc voor Stuc jg.7 (okt.-nov. 1983, z.p.)
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Theo van Rompay, ‘Laurie Anderson the Residents’, Stuc voor Stuc jg.8 (april-mei 1985), z.p.
Kultuurraad der Leuvense studenten v.z.w. v.u. Theo van Rompay, ‘Videodanse’, Stuc voor Stuc jg.8 (febr.1985), z.p.
Landuydt Jan, Club Moral, januari 2001, z.p.
Lebel Jean-Jacques, ‘Joel Hubaut performance familiale’, +/0 36 (sept.1982), p.19-20.
Leuven van Hilde, ‘Logos – werkgroep voor avant-garde muziek en mixed-media’, ICC bulletin 3/81 (april 1981), p.5.
L.G.T., ‘Au Beursschouwburg, jusqu’au 15 octobre Performance Art Festival’, La Libre Belgique (6/10/1978)
L.G.T., ‘Cost of living de Tim Miller au Théâtre 140’, La Libre Belgique (6/05/1983).
L.R., ‘General Idea’, ICC bulletin 7/79 (1/11/1979), p.3.
L.V.d.D., ‘Over het theater van de jongste twintig jaar: theaterkritiek kàn relevant zijn’, Etcetera 3/83 (juni 1983), p.15.
Mallems Alex, ‘Dialogen’, Etcetera 14/86 (1986), p.58-59.
Marioni Tom, ‘Performance Tom Marioni’, ICC bulletin (januari 1982), z.p.
Mertens Wim, ‘Mauricio Kagel als kultuursaboteur’, Knack (10/10/1979), p.142.
Meyers Lutgart, ‘Kaaitheater is er weer’, Spectator 16 (18/04/1981), p.68-69.
Mishalle Luk, ‘I.O.U. en de “performance orientated groups” in het Britse “fringe” theater’, C.E.T. bulletin jg.3 nr.3 (febr.-maart 1980), p.4-8.
Mishalle Luk, ‘Post Performance Project’, C.E.T. bulletin jg.3 nr.5 (juni-juli-augustus 1980), p.4-6.
Movement of animal rights, ‘Ganzestapparodie met moraal’, Force Mental 7 (September 1983), p.178.
Moyaert Pol, ‘Performer Hugo Roelandt hangt 8 muzikanten op: een festival in de beurs!’, Vooruit (3/10/78).
MVK, ‘Festivalgangers over Kaaitheater 83 Ik kwam, ik zag, ik overwon…’, Etcetera 3/83 (1983), p.10.
Neutjens Clem, ‘Recensies [Elaine Hartnett]’, C.E.T. bulletin jg.3 nr.3 (febr.-maart 1980), p.21-22.
Paesmans Dirk, ‘Ik schiet ze allemaal kapot!’, Force Mental 9 (2/04/1984), p.253.
Paesmans Dirk, ‘KITHara-crUciFiX’, Force Mental 10 (maart 1984), p.297.
Paesmans Dirk, ‘Performance Club Moral 16.9.1983’, Force Mental 7 (1983), p.187.
Patoor Bart, ‘Jan Fabre, anthropoloog van het dagelijkse leven’, C.E.T. bulletin jg.6 nr.3 (jan.-febr.1983), p.22-25.
Patoor Bart, ‘Het soortgelijke jan fabre interview’, C.E.T. bulletin jg.6 nr.3 (jan.-febr.1983), p.26-32.
Pauwels Dirk, ‘Tot Abi, boeiende performance’, De Standaard (5-7/04/80).
Pas Johan, ‘Underground confrontation’, Pas 286. Ook op: Crombez Thomas, Belgium is Happening 11/02/2011, http://www.belgiumishappening.net/home/events/1980/event1522-1980-06-29 [9/04/2013]
P.B., ‘Live electronics concert’, Proka jg.11 nr.5 (jan.1983), z.p.
Perform, ‘Perform produkties ‘79: een Perform produktie ’80:’, Nieuwsbrief Perform (april 1979).
Pickshaus Peter Moritz, ‘Is stilte een geluid?’. In: D’Hondt Roger, Performance Art Festival, Brussel, Beursschouwburg, 1978, p.14-15.
Ransbeek Van Roger, ‘Les grandes manoeuvres du Kaaitheater’, Etcetera 3/83 (1983), p.12-16.
Renders R., ‘Interview Koen Theys en Dirk Paesmans’, 15 mei 2012, Belgium is Happening http://www.belgiumishappening.net/home/interviews/koen-theys-en-dirk-paesmans-r-renders-2012 [9/04/2013]
Rijnders Gerard Jan, ‘Alledaagse handelingen’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.5 nr.3 (nov.-dec. 1976), p.8.
Robertson Clive, ‘Performance art in Canada/een overzicht’. In: D’Hondt Roger, Performance Art Festival, Brussel, Beursschouwburg, 1978, p.94.
Roeck de Jef, ‘Kaaitheater: performance wordt toneel. Tim Miller wil leven’, De Standaard (3/05/1983).
Roelandt Hugo, ‘Aeromatic art project 1’, Force Mental 8 (1984), p.211.
Roelandt Hugo, ‘Art/Performance/Museum/Piece’, Force Mental 5 (maart-april 1983), p.107.
Roelandt Hugo, ‘Projekt’, Force Mental 4 (jan.-febr.1983), p.73.
R.H., ‘Francesco Dal Bosco, ICC bulletin 6/80 (september 1980), p.4.
Rompay Van Theo, ‘Een badje water, een washandje en zeep. Jan Fabre over de anti-sublimatie van kunst’, Etcetera 3/83 (1983), p.29-31.
Rompay Van Theo, ‘Klapstuk 83. Jan Fabre’, Etcetera 5/84 (1984), p.49-50.
Rompay Van Theo, ‘Vier Kaaitheaters of: De noodzaak van een vuistslag’, Etcetera 3/83 (juni 1983), p.4-5.
Schraenen Guy, ‘Interview with Zbigniew Warpechowski’, Force Mental 13 (april 1986), p.443.
Schwerfel Heinz-Peter, ‘Fred Forest, video artist’, +/0 43 (oktober 1985), p.66-73.
Sergooris Madeleine, ‘Performance-Festival in Beursschouwburg Als u wil, maakt u het kunstwerk’, Knack (1978), p.86-90.
Severen van Toon, ‘De lege symboliek van ‘t dode vogeltje’, De Morgen (29/04/1981).
Sigrid Jean, ‘Le festival Kaaitheater à Bruxelles “The Wooster Group” de New York: “Point Judith”’, La Libre Belgique (4/05/1981).
Smals Wies, z.t. In: “Hier enkele kolommen gewijd aan het prfrmnc fstvl”, Beurskrant 17 (okt.1978), p.6
Straaten van Evert, z.t., Vrij Nederland (24/06/78). In: Beurskrant 17 (okt. 1978), p.3.
Tibo, ‘Orlan sur Liège’, Libération (1/02/1980), p.11.
Tiegem van Jean Pierre, ‘Vito Acconci’, +/0 19 (jan.1978), p.6-7.
Tindemans Klaas, ‘Nieuwe dans in Vlaanderen kan (nog) niet overtuigen’, De Standaard (18/05/1984).
T’Jonck Pieter, ‘Marc Thompkins sluit Klapstuk’, De Standaard (30/10/1985).
T.V.R., ‘Is dit nog ballet, is het al theater of iets helemaal nieuws? Anna Teresa De Keersmaeker over de grenzen’, Etcetera 1/83 (1983), p.48.
Vander Veken Ingrid, ‘De theaterervaringen van Spalding Gray, performance als autobiografie’, De Nieuwe Gazet (13/06/1980).
Vander Veken Ingrid, ‘Eerste performance weekeind op UIA’, De Nieuwe Gazet (21/09/78).
Vander Veken Ingrid, ‘Hallucinant tijdsbeeld’, De Nieuwe Gazet (5/05/1981).
Vander Veken Ingrid, ‘Laurie Anderson of de technische perfectie’, De Nieuwe Gazet (3/03/1981).
Vander Veken Ingrid, ‘Leven op en dromen van een vooreiland’, De Nieuwe Gazet (4/05/1981).
Vander Veken Ingrid, ‘Loodzware perfectie’, De Nieuwe Gazet (6/05/1981).
Vandevliet/Vankerkwijk, ‘sTaged on Earth’, Force Mental 10 (December 1984), p.326.
Vanrunxt Mark, ‘Beweging drie’, Force Mental 5 (maart-april 1983), p.106.
Vanrunxt Mark, ‘Hyena’, Force Mental 10 (maart 1984), p.324.
Vanrunxt Mark, ‘Poging tot beweging’, Force Mental 9 (4/02/1984), p.250.
Velde vande Ludwig, ‘Projekt werknummer 8’, Force Mental 2 (sept.-okt.1982), p.17.
Verstockt Katie, ‘Het paradijs van het kunstmatige oog’, Knack (20/02/1985), p.100.
Verstockt Katie, ‘Kaaiteater ’81 De filozofie van Min Tanaka’, Knack 18 (29/04/1981), p.81.
Verstockt Katie, ‘Is dit nog ballet, is het al theater of iets helemaal nieuws? Nieuwe dans in België’, Etcetera 1/83 (1983), p.46-48.
V-Side, ‘Heilig bloed’, Force Mental 5 (maart-april 1983), p.116.
Warande, ‘Biz-Arts’, Warande Informatief Turnhout 3 (december 1980).
Warande, ‘Spalding Gray’, Waarheen te Turnhout (juni 1980).
Waste of Time, ‘Elephant & Castle’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.8 nr.4 (febr.1980), p.7.
Waste of Time, ‘MAKREEL’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.7 nr.5 (maart-april 1979), p.12.
Waste of Time, ‘produktie nr IX TRIPLE SEC’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.8 nr.1 (sept.-okt.1979), p.9.
Waving Ondulata, ‘Call of the pack’, Force Mental 8 (januari 1984), p.202.
Waving Ondulata, ‘Le lait et le poignard dore’, Force Mental 5 (maart-april 1983), p.101.
Yande Claude, ‘Palestina overwint’, Force Mental 6 (mei-juni 1983), p.126.
Z.n., ‘Aeropus I’, ICC bulletin 5/81 (sept.1981), p.3
Z.n., ‘Artiest stelt lijf ten toon en andere verschijnselen’, Beurskrant 16 (mei 1978), p.8.
Z.n., ‘Barbara Ess en Glenn Branca’, ICC bulletin 2/79 (1/02/1979), p.7.
Z.n., ‘Benni Efrat’, ICC bulletin 1/79 (1/01/1979), p.6.
Z.n., ‘Bernard Villers en Dominique Lawalrée’, ICC bulletin 2/80 (1/02/1980), p. 5.
Z.n., ‘Bernard Villers & Steve Lacy’, +/0 23-24 (okt.1978), p.46.
Z.n., ‘Carolee Schneemann’, Arttribune 7 (mei 1981), z.p.
Z.n., ‘C.E.T. organiseert: “Listen” Waste of Time’, Ekstrakt jg.1 nr.1 (febr.1982), p.5.
Z.n., ‘Christina Kubich Fabrizio Plessi Liquid Time’, +/0 21-22 (juni 1978), p.36-39.
Z.n., ‘Concerto for Amplified Piano, Synthetic Orchestra and Processed Video, Eric en Mary Ross’, ICC bulletin (januari 1982), z.p.
Z.n., ‘Connie Beckley’, ICC bulletin 3/79 (15/03/1979), p.5.
Z.n., ‘Crollo Nervoso’, De Nieuwe Gazet 892 (14/05/1981), p.21.
Z.n., ‘Danny Devos’, ICC Bulletin 5/80 (juni 1980), p.3.
Z.n., ‘Denmark’, ICC bulletin 1/78 (1/01/1978), p.1.
Z.n., ‘Dur-An-Ki’, C.E.T. bulletin jg.3 nr.1 (okt.-nov.1979), z.p.
Z.n., ‘Elaine Hartnett’, ICC bulletin 2/79 (1/02/1979), p.7.
Z.n., ‘Encounter’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.5 nr.7 (April 1977), p.8.
Z.n., ‘Gianni Colosimo’, ICC bulletin 6/80 (september 1980), p.3.
Z.n., ‘Gjalt Walstra met Untitled moments’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.10 nr.5 (januari 1982), z.p.
Z.n., ‘Harrie de Kroon’, ICC bulletin 3/79 (15/03/1979), p.4.
Z.n., ‘Het puikje van de underground’, Vooruit (19/10/1979).
Z.n., ‘Hugo Roelandt’, ICC bulletin 5/80 (juni 1980), p.4.
Z.n, ‘Hugo Roelandt’, Persbericht Kaaitheater (1979), p.94-96.
Z.n., ‘Johan Dehollander’, ICC bulletin 5/80 (juni 1980), p.2.
Z.n., ‘Jon Gibson’, ICC bulletin 3/79 (15/03/1979), p.5.
Z.n., ‘Klara Kuchta’, ICC bulletin 4/79 (1/05/1979), p.5.
Z.n., ‘L’age d’or de la post avant-garde à Florence Groupo Il Carrozzone nous livre Vues de Port Said’, C.E.T. bulletin jg.2 nr.2 (okt.1978), z.p.
Z.n., ‘Landscape and Night. Jail Warehouse Company’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.13 nr.3 (nov.1984), p.4.
Z.n., ‘Laurie Anderson en Julia Heyward’, ICC bulletin 3/79 (15/03/1979), p.5.
Z.n., ‘Laurie Anderson in alle staten’, Knack (19/09/1982), z.p.
Z.n., ‘Le deuxième Festival du Kaaitheater sera axé sur la rénovation des formes’, La Libre Belgique (18/04/1979).
Z.n. ‘Le Festival du Kaaitheater accueillera 19 troupes de 11 pays à Bruxelles’, La Libre Belgique (1/02/1979).
Z.n., ‘Lindsay Kemp’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.9 nr.9 (mei 1981), z.p.
Z.n., ‘Live electronics concert’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.11 nr.5 (januari 1983), z.p.
Z.n., ‘Maniac Productions performance’, Vidéo? Vous avez dit vidéo? 2 (febr. 1979), z.p.
Z.n., ‘Marcel Odenbach’, ICC bulletin 6/80 (september 1980), p.5.
Z.n., ‘Michael Galasso’, ICC bulletin 4/79 (1/05/1979), p.4.
Z.n., ‘Milan Grygar performance’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.15 nr.2 (okt.1986), p.10.
Z.n., ‘Nikolaus Urban’, ICC bulletin 3/79 (15/03/1979), p.4.
Z.n., ‘Patrick sellinger’, ICC bulletin 2/81 (febr. 1981), p.4.
Z.n., ‘Phill Niblock’, ICC bulletin (januari 1982), z.p.
Z.n., ‘Prospekt 80/1 Six artistes Hongrois’, +/0 29 (april 1980), p.14-15.
Z.n., ‘Ria Pacquée’, ICC bulletin 5/80 (juni 1980), p.4.
Z.n., ‘Richard Landry Performance’, ICC bulletin (januari 1982), z.p.
Z.n., ‘Rico Royal’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.7 nr.2 (okt.1978), p.12.
Z.n., ‘Shusaku & Dormu Dance Theatre ‘Neum’’, C.E.T. bulletin jg.5 nr.1 (nov.-dec.1981), p.23.
Z.n., ‘Spalding Gray’, ICC bulletin 5/80 (juni 1980), p.6.
Z.n., ‘Stuart Sherman & Theatre of mistakes’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.9 nr.7 (maart 1981), p.2.
Z.n., ‘Theatre neon de Florence a Bruxelles Groupo Il Carrozzone dans Vues de Port Said’, Service de Presse THEATRE 140 (1978), z.p.
Z.n., ‘Theatre of mistakes & Stuart Sherman’, C.E.T. bulletin jg.4 nr.4 (maart-april 1981), p.2-4.
Z.n., ‘Vito Acconci’, ICC bulletin 4/78 (mei-juni 1978), p.1.
Z.n., ‘Waste of Time met zestien: zwischenfall’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.10 nr.7 (maart 1982), z.p.
Z.n., ‘Waste of Time uit Amsterdam met “No flowers for Shirley”’, Proka Cultureel informatiebulletin jg.9 nr.3 (nov.-dec. 1980), z.p.