Representatie van globalisering in de contemporaine literatuur in Vlaanderen en Nederland: vier casestudies

Alisa
Coessens

Individuele onzekerheid en fake gezelschap troef anno 2012 !?

Anno 2012 zijn wij, moderne mensen, altijd ‘in touch’ en liefst met de hele internationale wereld – via Facebook, Skype, Twitter enzovoort. Toch huist eenzaamheid in ieder van ons. Volgens de filosoof-socioloog Zygmunt Bauman is die eenzaamheid net het gevolg van een wereld waarin de grenzen zijn weggevallen, en waarin iedereen met alles en iedereen in verbinding staat. De nieuwe sociale structuur – los van de kerktoren, los van moeders vleugels en van de vriendelijke buren – heeft ons bovendien opgezadeld met een gevoel van onveiligheid. De geglobaliseerde wereld is daarom voor Bauman synoniem met een sociale crisis van het individu. In mijn masterproef gebruik ik een selectie laatmoderne literaire romans als casestudy om Baumans these te toetsen. De bekende psychiater Dirk De Wachter stelde immers onlangs: ‘kunstenaars, in het bijzonder schrijvers, kunnen de problemen van onze tijd veel beter aan voelen dan wetenschappers’.[In: Knack 3 april 2013, 45] Strookt Baumans visie over de sociale impact van het fenomeen globalisering met de afbeelding ervan in recente literaire romans?

Vloeibare moderniteit en globalisering

Zygmunt Bauman noemt de maatschappelijke context vanaf de jaren 70 ‘vloeibaar’. Waarheden en instituties van weleer staan op de helling: ze zijn er nog wel, maar niet meer in hun oorspronkelijke, universele en onvergankelijke vorm. Godsdienst, politiek, familiebanden: alles kenmerkt zich door het hedendaagse credo ‘change is the only permanence, and uncertainty the only certainty’. [Bauman 2012, viii] Modern zijn betekent anno 2012: modern worden, in beweging zijn, vloeibaar zijn. Onze maatschappij is van een tuinmanstaat veranderd in een jagerstaat: er is geen gezamenlijk streven meer in de richting van een Hof van Eden op aarde. Door een toenemende privatisering, individualisering en deregulering zijn we vandaag allen jagers geworden die concurreren in een uitzichtloze struggle for life. Onze samenleving is geen geheel meer, maar vormt eerder een netwerk.

Het fenomeen globalisering nam een hoge vlucht sinds 1989 en betreft het universele proces waarbij tijd en ruimte overbrugd worden op alle niveaus van het leven. Bauman stelt onder meer globalisering verantwoordelijk voor een tweedeling op mondiale schaal. Het ‘consumptiefeest’ in het welvarende westen staat diametraal tegenover het ‘gevoel van wanhoop en uitsluiting in een groot deel van de rest van de wereld’. [Bauman 2011, 105]

Individuele en sociale crisis

De combinatie van de vloeibare moderniteit en de hernieuwde mondiale sociale stratificatie, als gevolg van de globalisering, leidt volgens Bauman tot het ontstaan van angsten en van een onveiligheidsgevoel bij het Westers individu. In de vorm van immigrerende vluchtelingen infiltreert ‘the other’ in het westen. Samen met de ‘autochtone’ minderbedeelde bevolking vormen de asielzoekers de zogenaamd immobiele en ‘gevaarlijke klasse’. De individuen uit de heersende mobiele, globale elite – vertegenwoordigd door strak in het pak bankdirecteurs of managers – beschouwen de immobiele en lokale ‘other’ immers als bedreigend en onveilig.

Het probleem is echter dat het individu onveiligheid verwart met een gebrek aan Sicherheit. Dat is het fundamentele gevoel van onzekerheid en niet-geborgenheid waaraan de bewoners van de huidige samenleving in verandering lijden, aldus Bauman. De individuele crisis wordt echter al te vaak bestreden met een grote inzet op de persoonlijke veiligheid, met een strijd tegen de ‘gevaarlijke’ klasse. Het succes van alarmsystemen, burgerwachten en kliklijnen, alsook het akkoord met repressieve en bestraffende overheidsinitiatieven, zijn symptomatisch voor de consumptie van de angst.

Om zich toch staande te kunnen houden in de vloeibare maatschappij, zoekt het individu gelijkgestemde zielen. De traditionele zingevende gemeenschapsverbanden van vroeger worden vervangen door fake gezelschapsvormen die een valse geborgenheid bieden. Ook het sociale ‘samenzijn’ is vloeibaar geworden. Bauman spreekt over ‘cloakroom communities’ [Bauman 2012, 229] en vergelijkt het hedendaagse gemeenschapsverband met een kleedkamer, waar individuen afhankelijk van de gelegenheid een andere mantel aantrekken. Individuen met dezelfde interesses – mantels – worden samengebracht voor een bepaalde tijd van vertier en plezier. In feite biedt de ontmoeting slechts een doekje voor het existentiële bloeden van het fundamenteel onzekere – ‘unsichere’ – individu.

Casestudies uit de laatmoderne literatuur

Klopt Baumans idee als we het toespitsen op de laatmoderne literatuur? Vanuit de idee dat literatuur het medium bij uitstek vormt om de realiteit te representeren en te bekritiseren, analyseer ik Huid en haar van Arnon Grunberg (2010), Ik ben Maan van Maan Leo (2012), Massa van Joost Vandecasteele (2012) en Het konijn op de maan van Paul Mennes (2010).

In alle romans komt Baumans vloeibaar moderne individu aan bod: alle hoofdpersonages worden gekenmerkt door een ik-gerichtheid, en door angsten en twijfels die voornamelijk voortkomen uit een gebrek aan Sicherheit. De angsten van de personages blijken in de romans bovendien het gevolg van de aanwezigheid van de ‘massa’. De bedreigende ‘other’ is in de gelezen romans niet noodzakelijk een vluchteling of economische migrant, maar wordt ook binnen de eigen gemeenschap gevonden. Bovendien voelen niet alle hoofdpersonages de behoefte om te schuilen in een ‘cloakroom community’; sommigen vervallen bijvoorbeeld in een ingebeeld rollenspel om zich te wapenen tegen de vloeibare buitenwereld.

Baumans beeld van de samenleving komt dus in de romans tot leven in een verder ontwikkelde vorm. Zo zijn sommige personages niet alleen vloeibaar, maar ook ‘gasvormig’: want, zelfs in gezelschap voelen ze zich niet meer veilig of twijfelen ze aan hun eigen bestaan. Daarnaast blijkt de tweedeling tussen een lokale immobiele klasse en een virtueel mobiele klasse te strak: in de romans behoren de hoofdpersonages meestal tot de, door Bauman onbesproken gelaten, lokaal geëngageerde en tegelijk virtueel mobiele middenklasse. Door ruimte te geven aan individuen uit deze ‘glokale’ middenklasse blijken auteurs het cultuurnegativisme van Bauman te verzachten. Want, uiteindelijk verkiezen de personages opnieuw hun eigen authentieke leven, los van hogere economische machten.

Kortom: De globalisering mag volgens Bauman een grote impact hebben op de verhouding tussen individu en gemeenschap anno 2012, toch kiest het (literair geconstrueerde) individu vaak opnieuw zélf voor individuele Sicherheit, al dan niet in een waarachtige Gemeinschaft.

Bibliografie

Bibliografie:

[Online raadpleegbaar op:] http://geert-hofstede.com/japan.html [1 mei 2013].

[Online raadpleegbaar op:] http://nl.wikipedia.org/wiki/Joost_Vandecasteele [27 maart 2013].

[Online raadpleegbaar op:] http://oxforddictionaries.com/definition/english/blurred?q=blurred [10 april 2013].

[Online raadpleegbaar op:] http://schrijversgewijs.be/schrijvers/mennes-paul/ [23 april 2013].

[Online raadpleegbaar op:] http://www.hsptransformation.com/the-cultural-level.htm [20 april 2013].

[Online raadpleegbaar op:] http://www.joostvandecasteele.be/bio.html [27 maart 2013].

[Online raadpleegbaar op:] http://www.radio1.be/programmas/touche/joost-vandecasteele [27 maart 2013].

[Online raadpleegbaar op:] http://www.schooltv.nl/eigenwijzer/2157353/natuurkunde/item/2463118/vlo… [6 november 2012].

Agogische vaardigheden. Collegenotities. Vrije Universiteit Brussel. 14 februari 2013.

Alleva, Anne D’. Methods & Theories of Art History. London: King, 2012.

Andrades, Christophe. De moderne vloeibare samenleving van Zygmunt Bauman: een beknopte inleiding. 1 oktober 2007. [Online raadpleegbaar op:] www.filosofie.be/blog/christophe-andrades/2746/de-moderne-vloeibare-sam… [10 november 2012].

Bauman, Zygmunt. Globalization: The Human Consequences. Cambridge: Polity, 1998.

Bauman, Zygmunt. Liquid Modernity. Cambridge: Polity, 2012.

Bauman, Zygmunt. Thinking Sociologically. Oxford: Blackwell, 1990.

Bauman, Zygmunt. Vloeibare tijden: leven in een eeuw onzekerheid. Vertaald door: J.M.M. de Valk. Zoetermeer: Klement, 2011.

Beck, Ulrich. What Is Globalization? Cambridge: Polity, 2000.

Blix, Hans. ‘Iraq War Was a Terrible Mistake and Violation of U.N. Charter’. In: CNN 19 maart 2013. [Online raadpleegbaar op:] http://edition.cnn.com/2013/03/18/opinion/iraq-war-hans-blix [25 april 2013].

Block, Maggie De. Algemene beleidsnota asiel & migratie. 21 december 2012. [Online raadpleegbaar op:] http://www.deblock.belgium.be/nl/asiel-migratie-opvang [28 april 2013].

Borgman, Erik. ‘De onontkoombaarheid van de hoop’. In: Goud, Johan (red). Het leven volgens Arnon Grunberg: de wereld als poppenkast. Kapellen: Pelckmans, 2010: 105-125.

Boven, Erica van, & Mary Kemperink. De literatuur van de moderne tijd: Nederlandse en Vlaamse letterkunde in de 19e en 20e eeuw. Bussum: Coutinho, 2006.

Brems, Hugo. Altijd weer vogels die nesten beginnen: geschiedenis van de Nederlandse literatuur, 1945-2005. Amsterdam: Bakker, 2006.

Bröckling, Ulrich, Susanne Krasmann, & Thomas Lemke. Sleutelwoorden: de actualiteit in 44 begrippen. Amsterdam: Sun, 2005.

Buelens, Geert. ‘Aforismen na Auschwitz’. In: Goud, Johan (red). Het leven volgens Arnon Grunberg: de wereld als poppenkast. Kapellen: Pelckmans, 2010: 13-38.

Bwatu, Ted. ‘In A heerst een epidemie van racisme’. In: De Morgen 18 april 2013. [Online raadpleegbaar op:] http://www.demorgen.be/dm/nl/2461/Opinie/article/detail/1616915/2013/04… [2 mei 2013].

Castells, Manuel. The Power of Identity. Oxford: Blackwell, 1997.

Cauter, Lieven De. Archeologie van de kick: over moderne ervaringshonger. Nijmegem: Vantilt, 2009.

Cleveland, Cutler J. ‘Exxon Valdez Oil Spill’. In: Encyclopedia of Earth 9 juni 2010. [Online raadpleegbaar op:] http://www.eoearth.org/article/Exxon_Valdez_oil_spill?topic=58075 [7 mei 2013].

Cornet, Pascal. ‘De gruwelijke boeken van Paul Mennes’. In: Ons Erfdeel 39. (1996): 112-115. [Online raadpleegbaar op:] http://www.dbnl.org/tekst/_ons003199601_01/_ons003199601_01.pdf [23 april 2013].

Elias, Willem. Wijsgerige Inleiding tot de agogische wetenschappen. Collegenotities. Vrije Universiteit Brussel. 21 maart 2013.

G. J. S. ‘Honderd rijkste mensen kunnen armoede vier keer de wereld uithelpen’. In: De Standaard 21 januari 2013. [Online raadpleegbaar op:] http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=DMF20130121_00440… [8 maart 2013].

Goedegebuure, Jaap. ‘Distantie en empathie bij Van Der Jagt en Grunberg’. In: Goud, Johan (red). Het leven volgens Arnon Grunberg: de wereld als poppenkast. Kapellen: Pelckmans, 2010: 65-73.

González Iñárritu, Alejandro. Babel: The Making of. US: Paramount Vantage, 2006.

Gorp, Hendrik van, Dirk Delabastita, & Rita Ghesquiere. Lexicon van literaire termen. Mechelen: Wolters-Plantyn, 2007.

Goud, Johan. ‘Woord vooraf’. In: Goud, Johan (red). Het leven volgens Arnon Grunberg: de wereld als poppenkast. Kapellen: Pelckmans, 2010.

Goud, Johan. “De toekomst is niets dan leegte: Wat zal ik eens gaan doen?”. In: Goud, Johan (red). Het leven volgens Arnon Grunberg: de wereld als poppenkast. Kapellen: Pelckmans, 2010: 126-147.

Grunberg, Arnon. ‘Een kruid roeren door een spiegelei: de grens van ironie’. In:Grunberg, Arnon. De troost van de slapstick: essays. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 1998.

Grunberg, Arnon. Huid en haar. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2010.

Guardia, Anton La. ‘US Raises Threat of Oil Embargo on Sudan’. In: The Telegraph 9 september 2004. [Online raadpleegbaar op:] http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/sudan/14… [9 april 2013].

Hall, Stuart, David Held, & Tony McGrew. ‘Introduction’. In: Hall, Stuart, David Held, & Tony McGrew. Modernity and its Futures. Cambridge: Polity, 1992: 1-12.

Hutcheon, Linda. A Poetics of Postmodernism: History, Theory, Fiction. New York: Routledge, 1988.

Hutcheon, Linda. Narcissistic Narrative: The Metafictional Paradox. New York: Methuen, 1984.

Hutcheon, Linda. The Politics of Postmodernism. New York: Routledge, 1989.

Jong, Mart-Jan de. Grootmeesters van de sociologie. Amsterdam: Boom, 2003.

K. D. D. ‘Meerderheid Britten ziet oorlog in Irak als vergissing’. In: De Standaard 20 maart 2007. [Online raadpleegbaar op:] http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=DMF20032007_095 [25 april 2013].

Leo, Maan. Ik ben Maan. Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2012.

Lister, Martin et al. New Media: A Critical Introduction. New York: Routledge, 2003.

McGrew, Anthony. ‘A Global Society?’ In: Hall, Stuart, David Held, & Tony McGrew. Modernity and its futures. Cambridge: Polity, 1992: 62-116.

McLuhan, Marshall. Understanding Media: The Extensions of Man. New York: MacGraw-Hill, 1964.

Mennes, Paul. Het konijn op de maan. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2010.

Mennes, Paul. In: Vanegeren, Bart (red). Naamloze vennootschap Lanoye. Amsterdam: Prometheus: Amsterdam, 1998, 15-26.

Nijenhof, Linda. Theater en intermedia. Collegenotities. Universiteit Antwerpen. 26 april 2013.

Raspoet, Erik. ‘Debat over economie, identiteit en geluk’. In: Knack 3 april 2013: 44-47.

Schinkel, Willem. ‘Diagnose: vloeibaar modern – Zygmunt Baumans schets van het heden’. In: Bauman, Zygmunt. Vloeibare tijden: leven in een eeuw onzekerheid. Vertaald door: J.M.M. de Valk. Zoetermeer: Klement, 2011: 7-13.

Schuermans, Geert. ‘Hip en cool en rock & roll: Paul Mennes, Tox’. In: Cutting Edge 23 juni 2007. [Online raadpleegbaar op:] http://www.cuttingedge.be/boekenstrips/tox [23 april 2013].

Sedláčková, Lucie. Globalisering in de hedendaagse Nederlandse roman. Proefschrift Universiteit Praag. Praag, 2011.

Sennett, Richard. The Uses of Disorder: Personal Identity and City Style. Londen: Faber & Faber, 1996.

Smith, Dennis. Zygmunt Bauman: Prophet of Postmodernity. Cambridge: Polity, 1999.

Swedberg, Richard. The Max Weber Dictionary: Key Words and Central Concepts. California: Stanford University Press, 2005.

Tönnies, Ferdinand. Community & Society. Vertaald door: Charles P. Loomis. New York: Harper, 1963.

Vaessens, Thomas. ‘De romanschrijver als journalist’. In: Goud, Johan (red). Het leven volgens Arnon Grunberg: de wereld als poppenkast. Kapellen: Pelckmans, 2010: 39-64.

Vandecasteele, Joost. Massa. Antwerpen: Bezige Bij, 2012.

Vervaeck, Bart. Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman. Nijmegen: Vantilt, 2007.

Weyns, Walter. ‘Het primaat van de interpretatie’. In: Daems, Tom, & Luc Robert (red). Zygmunt Bauman: de schaduwzijde van de vloeibare moderniteit. Boom: Juridische uitgevers, 2007.

Wolferen, K.G. van. De onzichtbare drijfveren van een wereldmacht. Vertaald door: Bonnier, Joséé, & Pieter Janssens. Amsterdam: Uitgeverij Balans, 1989.

Zagers, Geert. ‘Facebook maakt ongelukkig’. In: Knack 4 april 2012. [Online raadpleegbaar op:] http://www.knack.be/nieuws/technologie/facebook-maakt-ongelukkig/articl… [28 februari 2013].

Zwamborn, Marc. Basiskennis schei- en natuurkunde. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2008.

Download scriptie (1.21 MB)
Universiteit of Hogeschool
Universiteit Antwerpen
Thesis jaar
2013