De zoektocht naar fascinatie drijft mensen naar Romeinse steden waar ze zich kunnen vergapen aan de cultuurvormen uit het verleden. Fascinatie verlokt historici om de erfenis van de Oudheid te bestuderen in domeinen als architectuur en sport. We voelen aan hoe historische cultuur afstraalt op de eigentijdse leefwereld, maar het wordt pas echt interessant als we aspecten van beide beschavingen in een vergelijkend perspectief plaatsen.
Een duidelijke invloed van de Romeinse oudheid is te zien in de hedendaagse sportwereld. De meest treffende overeenkomst tussen beide is de populariteit van de spelen. Het populairste spektakel in de Romeinse keizertijd was het wagenrennen. Het beeld van 150.000 toeschouwers in het Circus Maximus, die fanatiek de wagenmenners van hun favoriete renstal toejuichten, doet denken aan de hedendaagse F1-races waar 120.000 supporters samenproppen op de tribunes. Vooraanstaande historici zoals Allen Guttmann maken, op basis van criteria zoals secularisering en specialisering, een duidelijk onderscheid tussen premoderne en moderne sporten, maar gaat dit wel op als we het hebben over het klassieke wagenrennen? Een vergelijking tussen het Romeinse wagenrennen en de Formule 1 kan nieuw licht werpen op dit klassieke onderscheid.
De vierspannen, die in het Circus Maximus raceten, zijn geëvolueerd tot de hoogtechnologische bolides, die vandaag wereldwijd op de F1-circuits te bewonderen zijn. De zanderige ondergrond van de Romeinse renbaan heeft plaats moeten ruimen voor een geasfalteerd circuit en de paardenkracht, die de menners met moeite wisten te controleren, zit nu verwerkt in een krachtige V8-motor. Ondanks deze uitdrukkelijke technologische verschillen levert een comparatieve analyse duidelijke formele en functionele overeenkomsten op.
In het Romeinse wagenrennen gebruikte men een gelijkaardige organisatorische structuur als in de Formule 1. Renstallen vormden gespecialiseerde organisaties die instonden voor de opleiding van menners, het fokken van paarden en het bieden van technische en medische ondersteuning. De sterke specialisering, die kenmerkend is voor de F1-renstallen en Guttmann ook aangrijpt als criterium in het onderscheid tussen premoderne en moderne sporten, kan ook gezien worden in de renstallen van de oudheid. Zo zorgden sellarii voor de goede gang van zaken op het trainingscomplex. De conditor zorgde voor de uitrusting van menners en paarden en de moratores waren stalpersoneel die instonden voor de algemene verzorging van de paarden.
Ook in het raceverloop zijn sterke gelijkenissen te vinden. Zowel in het circus als op het F1-circuit is het dagprogramma goed gevuld. De Romeinse toeschouwers konden naast de hoofdnummers met vierspannen ook genieten van races met driespannen en tweespannen, waarin jonge menners de kans kregen om hun talenten te tonen aan het grote publiek. Dit is vergelijkbaar met de GP2-series, die een kweekvijver vormen voor aanstormend talent in de wereld van de motorsport.
Ondanks alle bijnummers kijken de toeschouwers vooral uit naar het hoofdnummer. Door het grote belang staat een eerlijk verloop zowel bij het wagenrennen als bij de Formule 1 hoog aangeschreven. Om die reden installeerde men in het Romeinse circus een systeem van startboxen die gelijkmatig openklapten wanneer de keizer het startsignaal gaf met een witte vlag. In de Formule 1 wordt een eerlijke start gegarandeerd door een lichtprocedure, die geactiveerd wordt wanneer een official met een groene vlag teken geeft.
Een combinatie van snelheid en tactiek vormt zowel in het wagenrennen als in de F1 de formule tot succes. Men gaat vergelijkbare tactieken inzetten om zich van winst te verzekeren. Zo zullen samenwerkingsverbanden binnen de teams een doorslaggevende rol spelen. Tactische wijzigingen worden in de Formule 1 via radioboodschappen doorgestuurd, net zoals de stalleiders in het wagenrennen hortatores inschakelden. Deze hortatores reden op hun paarden tussen de menners en hun vierspannen en gaven zo de instructies door. De menner die uiteindelijk de beste tactiek had, gespaard bleef van materiaalpech of zware crashes en zijn tegenstanders kon afhouden, won verdiend met zijn vierspan. Dezelfde wedstrijdfactoren gelden voor de F1-rijder die als eerste de zwart-wit geruite vlag te zien krijgt.
Opvallende gelijkenissen kunnen ook gevonden worden bij een analyse van de wagenmenners en F1-piloten zelf. Hoewel de wagenmenners hoofdzakelijk uit de onderste lagen van de samenleving gerekruteerd werden in tegenstelling tot de F1-piloten, heeft dit geen invloed op de heldenstatus die men kon bereiken. Overwinningen werden in het wagenrennen beloond met geldprijzen, waarmee het jaarinkomen van sommige leden van de maatschappelijke elite werd overstegen. Dit valt te vergelijken met de riante bedragen die in de Formule 1 te verdienen vallen.
Om een functionele vergelijking mogelijk te maken tussen het wagenrennen en de Formule 1, werd de definitie van religie van Emile Durkheim toegepast op de sportwereld. Durkheim zag religie als de bindingslaag in de gemeenschap. De versterking van de sociale cohesie wordt volgens de socioloog bewerkstelligd door een collectiviteit van aanhangers, die in regelmatige bijeenkomsten het sacrale gaan vereren. In dit opzicht vormen het wagenrennen en de Formule 1 met hun sporthelden, rituelen en grote groepen supporters een functioneel alternatief voor religie. Sport gaat op dezelfde manier als religie zorgen voor sociale integratie.
Het circus vormde een ontmoetingsplaats tussen keizer en zijn bevolking. Het populaire entertainment bood de gelegenheid aan de bevolking om hun grieven te uiten. Het gaf de keizer ook de kans om via zijn publieke vertoning in het circus een relatie op te bouwen met de bevolking. Deze belangrijke politiek dimensie van consensusvorming is ongekend in de Formule 1 en vormt de specifieke eigenheid van het wagenrennen.
De zoektocht naar fascinatie leidde tot een comparatieve analyse van het wagenrennen en de Formule 1 met als doel een nuancering van de strikte dichotomie tussen premoderne en moderne sporten. Een formele vergelijking tussen het wagenrennen en de Formule 1 leverde verrassende gelijkenissen op vlak van accommodatie, organisatie en raceverloop, waardoor al enkele criteria van Allen Guttmann zoals specialisering genuanceerd konden worden. Een structurele vergelijking met Durkheim als vertrekpunt resulteerde in het inzicht dat sport een functioneel alternatief vormt voor religie en zo de sociale cohesie versterkt. Het politieke belang van de circusspelen vormt het grootste onderscheid met F1. Het Romeinse wagenrennen kan fascinerend genoeg als moderne sport avant la lettre beschouwd worden, wat uitdaagt om los te komen van de conventionele classificaties binnen de sportgeschiedenis.
BibliografiePrimaire bronnenCassiodorus. Variae 3.51Cassius Dio. Samenzwering en verraad. De strijd om de macht na de moord op Julius Caesar. Vertaald doorG.H. de Vries. Amsterdam, Athenaeum – Pollak & Van Gennep, 2006Columella. On Agriculture II 5-9. Translated by Forster (E.S.) & Heffner (E.H.).Loeb Classical Library. Harvard;Harvard University Press, 1954Dionysius van Halicarnassus. Roman Antiquities. Loeb Classical Library Vol. II. Harvard, HarvardUniversity Press, 1939Duff (J.D.). Silius Italicus: Punica Vol. II. Harvard, Harvard University Press, 1934Homeros. Ilias. 23, 262-652Juvenalis. De Satiren. Vertaald door M. d’Hane-Scheltema. Amsterdam, Athenaeum – Polak & VanGennep, 1984Livius. Ab Urbe Condita. 1.9.6Martialis. Epigrammen. Vertaling van Frans Van Dooren. Bussum, 1975Plinius. De wereld. Naturalis Historia. Vertaald door Joost van Gelder, Mark Nieuwenhuis en Ton Peters.Amsterdam, Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2004P. Oxy. XXXIV 2707. In: <http://papyri.info/ddbdp/p.oxy;34;2707>, geraadpleegd op: 04.05.2013Varro. On the Latin language. Translated by Roland G. Kent. Loeb Classical Library I. Harvard, HarvardUniversity Press, 1938 Secundaire bronnenAlbanese (C.). America, religions and religion. Belmont, Californië, Wadsworth, 1981Alberoni (F.). ‘The powerless elite: theory and sociological research on the phenomenon of thestars’. In: Redmond (S.) & Holmes (S.) (eds.). Stardom and Celebrity: a reader. Londen, Sage Publications,2007, p. 65-77Allan (K.). Explorations in classical sociological theory: seeing the social world. Newbury Park, Californië,Pine Forge Press, 2009Allen (J.). Michael Schumacher: de biografie. Utrecht, Vip, 2007Allen (N.J.), Pickering (W.S.F.) & Miller (W.W.) (Eds.). On Durkheim’s Elementary Forms of Religious Life.New York, Routledge, 1998Ameye (T.), Gils (B.) & Delheye (P.). ‘Daredevils and early birds: Belgian pioneers in automobileracing and aerial sports during the Belle Epoque.’ In: International Journal of The History of Sport, 28: 2,2011, p. 205-239Arena (P.). ‘The pompa circensis and the domus Augusta (1st – 2nd c. A.D.).’ in: Hekster (E.), Schmidt-Hofner (S.) & Witschel (C.) (Eds.). Ritual dynamics and religious change in the Roman Empire: proceedingsof the eight workshop of the International Network Impact of Empire (Heidelberg, July 5-7, 2007). Leiden, Brill,2009, p. 77-93Barthes (R.). ‘Myth today’. In: Redmond (S.) & Holmes (S.) (eds.). Stardom and Celebrity: a reader.Londen, Sage Publications, 2007, p. 44-48Bellah (N.B.). ‘Civil Religion in America.’ In: Journal of the American Academy of Arts and Sciences. 96.1,1967, p. 1-21Birrell (S.). ‘Sport as Ritual: Interpretations from Durkheim to Goffman.’ In: Social Forces, 60.2, 1981,p. 354-376Blomm (P.). De duizelingwekkende jaren: Europa 1900-1914. Amsterdam, De bezige Bij, 2008Burggraeve (R.). Van madonna tot Madonna: in de ban van beelden, idolen en afgoden. Leuven,Davidsfonds, 2002Bury (J.B.). ‘The Nika Riot’. In: The Journal of Hellenistic Studies. 17, 1897, p. 92-119Cameron (A.). Circus Factions: Blues and Greens in Rome and Byzantium. Oxford, Clarendon Press, 1976Coupe (L.). Myth. New York, Routledge, 2008Crowther (N.B.). Sport in Ancient times. Westport, Connecticut, Greenwood Publishing Group, 2007De Knop (P.), Vanreusel (B.) & Scheerder (J.) (eds.). Sportsociologie: het spel en de spelers. Amsterdam,Elsevier, 2002Delaney (T.) & Madigan (T.). The Sociology of Sports: an introduction. Jefferson, North Carolina,McFarland, 2009Dunbabin (K.M.D.). ‘The victorious charioteer on Mosaics and Related Monuments’. In: AmericanJournal of Archaeology. 86.1, 1982, p. 65-89Durkheim (E.). The elementary forms of religious life: a new translation by Carol Cosman. Oxford, OxfordUniversity Press, 2001Elias (N.) & Dunning (E.). Quest for Excitement: Sport and Leisure in the Civilising Process. Dublin,Futrell (A.). The Roman Games: a sourcebook. Oxford, Blackwell Publishing, 2006Gager (J.G.). Curse tablets and binding spells from the ancient world. Oxford, Oxford University Press, 1992Garello (F.). ‘Circenses. Sports as a Vehicle of Popular Consensus and Control fo the Masses inImperial Rome.’ in: Krüger (A.) & Teja (A.). La comune eredità dello sport in Europa. Atti del 1 SeminarioEuropeo di Storia dello Sport, 29.11.-1.12. 1996. Rome, Scuola dello Sport - CONI, 1997, 100-106Golden (M.). Sport in the Ancient World from A to Z. Londen, Routledge, 2004Guttmann (A.). From ritual to record: the nature of modern sports. New York, Columbia University Press,1978Guttmann (A.). Sports: the first five millennia. Amherst, Massachusetts, University of MassachusettsPress, 2004Guttmann (A.). Sports Spectators. New York, Columbia University Press, 2012Hoffman (S.J.) (ed.). Sport and Religion. Champaign, Illinois, Human Kinetics, 1992Horsmann (G.). Die Wagenlenker der römischen Kaiserzeit: untersuchungen zu ihrer sozialen stellung.Stuttgart, Franz Steiner Verlag Stuttgart, 1998Hughes-Hallett (L.). Helden: verlossers, verraders, supermensen: een geschiedenis van heldenverering.Amsterdam, Uitgeverij de Arbeiderspers, 2004Hughes (M.) & Noble (J.). Formula One Racing for Dummies. Hoboken, New Jersey, John Wiley & Sons,2004Humphrey (J.H.). Roman Circuses: Arenas for Chariot Racing. Berkeley, Californië, University ofCalifornia Press, 1986Huizinga (J.). Homo Ludens. Proeve eener bepaling van het spel-element der cultuur. Amsterdam,Amsterdam University Press, 2008Hyland (A.). Equus: the horse in the Roman world. Londen, Batsford Ltd, 1990Jackson (R.) (Ed.). Gladiators and Caesars: The power of spectacle in Ancient Rome. Berkeley, Californië,University of California Press, 2000Jones (B.) (ed.). The ultimate encylcopedia of Formula One. Osceola, Wisconsin, MotorbooksInternational, 1996Jones (R.A.). ‘Religion and science in ‘The elementary forms’. In: Allen (N.J.), Pickering (W.S.F.) &Miller (W.W.) (Eds.). On Durkheim’s Elementary Forms of Religious Life. Londen, Routledge, 1998, p. 39-52Jung (C.G.). Archetypen. Rotterdam, Lemniscaat Publishers, 2003Junkelmann (M.). Die Reiter Roms. Teil I: Reise, Jagd, Triumph und Circusrennen. Mainz, Verlag Philippvon Zabern, 1990Lambek (M) (ed.). A reader in the anthropology of religion. Oxford, Blackwell, 2002Lawson (T.T.) Carl Jung, Darwin of the mind. Londen, Karnac Books, 2008Marcattili (F.). Circo Massimo. Architetture, funzioni, culti, ideologia. Rome, L’erma di Bretschneider, 2009Meijer (F.). Wagenrennen: spektakelshows in Rome en Constantinopel. Amsterdam, Athenaeum Pollak &Van Gennep, 2004Naerebout (F.G.) & Singor (H.W.). De Oudheid: Grieken en Romeinen in de context van dewereldgeschiedenis. Amsterdam, Ambo, 1995Parker (R.). ‘Greek Religion’. In: Boardman (J.), Griffin (J.) & Murray (O.). Oxford History of Greece andthe Hellenistic World. Oxford, Oxford University Press, 2001, p. 248-268Prebish (C.S.). Religion and sport: the meeting of sacred and profane. Westport, Connecticut, GreenwoodPress, 1993Pleket (H.W.). ‘Some aspects of the history of the athletic guilds’. In: Zeitschrift für Papyrologie undEpigraphik. 10, 1973, p. 197-227Rawson (E.). ‘Chariot-Racing in the Roman Republic’. In: Papers of the British School at Rome. 49, 1981,p. 1-16Reid (H.L.). ‘Athletic Heroes’. In: Sport, Ethics and Philosophy. 4.2, 2010, p. 125-135Rupke (J.). Religion in Republican Rome: rationalization and ritual change. Philadelphia, Pennsylvania,University of Pennsylvania Press, 2012Sewart (J.). ‘The commodification of sport’. In : International review for sociology of sport. 22, 1987, pp.171-191Stedman-Jones (S.). The concept of belief in ‘The Elementary Forms’. In: Allen (N.J.), Pickering (W.S.F.) &Miller (W.W.) (Eds.). On Durkheim’s Elementary Forms of Religious Life. Londen, Routledge, 1998, p. 53-65Stokvis (R.). ‘Sport als substituut voor religie in Nederland’. In: Leidschrift, historisch tijdschrift.Jaargang 23.3, 20.06.2012Teitelbaum (S.H.). Sports heroes, fallen idols. Lincoln, Nebraska, University of Nebraska Press, 2008Thuillier (J-P.). ‘L’organisation des ludi circenses: les quatre factions (République, Haut-Empire)’. In:Coleman (K.), Nelis-Clément (J.) & Ducrey (P.) (eds.). L’organisation des spectacles dans le monde Romain.Vandoeuvres, Fondation Hardt, 2012Tod (M.N). ‘Greek Record-keeping and Record-Breaking’. In: The Classical Quarterly. 43, n.3/4, 1949, p.105-112Tolleneer (J.). De sportscène en de popscène: een comparatieve struktureel-funktionele analyse. Leuven,KULeuven, licentiaatsverhandeling lichamelijke opvoeding, 1981Van Beek (W.). Ritualisering van de sport. In: Jaarboek voor Liturgieonderzoek, 26, 2010Van Binsbergen (W.M.J.). Het begrippenpaar ‘sacré/profane’ van Émile Durkheim (een verkenning). ScriptieUniversiteit Amsterdam (begeleider: Dr. J. Berting), 1967Vansina (F.). Oude symbolen en nieuwe mythen. Acco, 1986Vranken (J.). Het speelveld en de spelregels. Een inleiding in de sociologie. Leuven, Acco, 2001Weeber (K.). Circus Maximus: Wagenrennen im antiken Rom. Darmstadt, Primus Verlag, 2010Weis (K.). ‘Religion and sport: the social connection’. In: Landry (F.), Landry (M.), Yerlès (M.). Sport...the Third Millennium: Proceedings of the International Symposium, Quebec... May 21-25, 1990. Québec,Presses Université Laval, 1991Whannel (G.). Media Sport stars: masculinities and moralities. Londen, Routledge, 2002Whitby (M.). ‘The violence of the circus factions’. In: Hopwood (K.) (ed.). Organised crime in Antiquity.Londen, Duckworth, 1999Womack (M.). Why athletes need ritual. In: Hoffman (S.J.) (ed.). Sport and Religion. Champaign, Illinois,Human Kinetics, 1992, p. 191-200Digitale bronnenAgence France Press. German Press hails ‘racing God’ Vettel. In: <http://www.abscbnnews.com/sports/11/27/12/german-press-hails-racing-god…;, geraadpleegd op: 18.04.2013Ancient Olympics. De atletenvakbond. In:<http://ancientolympics.arts.kuleuven.be/nl/TD021NL.html> geraadpleegd op: 05.05.2013Brants (G.). Het nieuwe F1-seizoen anders bekeken. In: <http://www.hln.be/hln/nl/954/Formule-1/article/detail/1594986/2013/03/1… op 22.03.2013De Tijd. De Belgische lonen doorgelicht. In: <http://www.tijd.be/dossier/loonstudie>, geraadpleegd op:29.04.2013DTM. History of DTM. In: <http://www.dtm.com/en/History/index.html>, geraadpleegd op 26.04.2013FIA F3 European Championship. The history of the Formula Three. In:<http://www.fiaf3europe.com/en/history/indes.html>, geraadpleegd op: 26.04.2013Formule 1 Nieuws. Alonso verdient het meest. In:<http://www.formule1nieuws.nl/modules/news/article.php?storyid=36367>, geraadpleegd op:29.04.2013Garton (N.). The Indianapolis Hall of Fame. In: <http://www.grandprix.com/ft/ftng006.html>,geraadpleegd op: 18.04.2013GP2-series. Guide to the series. In: <http://www.gp2series.com/Guide-to/The-series/>, geraadpleegdop: 04.03.2013GPpits magazine. F1 voor beginners: aerodynamica. In:<http://www.gppits.net/magazine/f1_voor_beginners_aerodynamica> geraadpleegd op 28.02.2013Grand Prix. Podium Ceremonies. In: <http://www.grandprix.com/ft/ft00274.html>, geraadpleegd op:19.04.2013Het woordenboek van de Skepticus. Heilige. In: <http://nederlands.skepdic.com/dict_heilige.htm>,geraadpleegd op 18.04.2013NDTV Sports. F1 TV viewership and its plunge in 2012. In: <http://sports.ndtv.com/formula-1/news/203694-f1-tv-viewership-and-its-p…;, geraadpleegd op 11.04.2013Official F1 website. 2011 season changes. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/rules_and_regulations/sporting_regula…;, geraadpleegd op 07.03.2013Official F1 website. Aerodynamics. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/understanding_the_sport/5281.html>, geraadpleegd op28.02.2013Official F1 website. Driving protocol and penalties. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/rules_and_regulations/sporting_regula… op 07.03.2013Official F1 website. Engine - Gearbox. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/understanding_the_sport/5280.html>, geraadpleegd op28.02.2013Official F1 website. Fernando Alonso. In:<http://www.formula1.com/teams_and_drivers/drivers/30/>, geraadpleegd op: 28.04.2013Official F1 website. Flags. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/understanding_the_sport/5282.html>, geraadpleegd op07.03.2013Official F1 website. Formula One circuits - layer by layer. In:<http://www.formula1.com/news/features/2006/11/5333.html>, geraadpleegd op 18.02.2013Official F1 website. Helmets. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/safety/helmets_hans_clothing/7438.htm…; geraadpleegd op:01.03.2013Official F1 website. History of F1 safety: 1950’s and 1960’s. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/safety/history_of_f1_safety/7423.html…; geraadpleegd op:01.03.2013Official F1 website. James Hunt. In:<http://www.formula1.com/teams_and_drivers/hall_of_fame/326/> geraadpleegd op: 03.05.2013Official F1 website. Jim Clark. In:<http://www.formula1.com/teams_and_drivers/hall_of_fame/125/>, geraadpleegd op: 28.04.2013Official F1 website. Kinetic Energy Recovery System (KERS). In:<http://www.formula1.com/inside_f1/understanding_the_sport/8763.html>, geraadpleegd op07.03.2013Official F1 website. Lewis Hamilton. In:<http://www.formula1.com/teams_and_drivers/drivers/828/>, geraadpleegd op: 28.04.2013117Official F1 website. Niki Lauda. In:<http://www.formula1.com/teams_and_drivers/hall_of_fame/221/>, geraadpleegd op: 28.04.2013Official F1 website. Overtaking and the DRS. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/understanding_the_sport/5293.html>, geraadpleegd op07.03.2013Official F1 website. Pit stops. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/understanding_the_sport/5289.html>, geraadpleegd op07.03.2013Official F1 website. Practice and qualifying. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/rules_and_regulations/sporting_regula…;, geraadpleegd op 04.03.2013Official F1 website. Race strategy. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/understanding_the_sport/5290.html>, geraadpleegd op07.03.2013Official F1 website. Safety car. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/rules_and_regulations/sporting_regula…;, geraadpleegd op 07.03.2013Official F1 website. Scrutineering and weighing. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/rules_and_regulations/sporting_regula… op 28.02.2013Official F1 website. Susie Wolff joins Williams as development driver. In:<http://www.formula1.com/news/headlines/2012/4/13201.html>, geraadpleegd op 14.03.2013Official F1 website. The race start. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/understanding_the_sport/5299.html>, geraadpleegd op:05.032013Official F1 website. Tyres. In:<http://www.formula1.com/inside_f1/understanding_the_sport/5283.html>, geraadpleegd op28.02.2013O’Keefe (T.C.). Notes from the F1 underground: A fan’s guide to a day at the races. In:<http://atlasf1.autosport.com/98/ita/okeefe.html>, geraadpleegd op 03.03.2013Racecar-engineering. The Parisian Powerhouse: Renault F1 2014 engine. In:<http://gb.zinio.com/reader.jsp?issue=416241241&o=int&prev=sub&p=46> geraadpleegd op27.02.2013Reich (B.). Gospel on the mound: Our national pastime and the culture of religion. In:<http://www.stadiummouse.com/religion/ReligionandSports.pdf>, geraadpleegd op 14.04.2013Saward (J.). Finding a budget in Formula 1. In: <http://joesaward.wordpress.com/2012/01/19/findinga-budget-in-formula-1/…;, geraadpleegd op: 26.04.2013Saward (J.). So you want to travel the world with F1… In:<http://joesaward.wordpress.com/2012/10/30/so-you-want-to-travel-the-wor… op: 18.04.2013Werktuigbouw. Formule 1: prestatie en betrouwbaarheid. In: <http://www.werktuigbouw.nl/abc/formula1a.htm> geraadpleegd op 27.02.2013Wikipedia. Deïsme. In: <http://nl.wikipedia.org/wiki/De%C3%AFsme> geraadpleegd op: 17.04.2013Wikipedia. International Motorsports Hall of Fame. In:<http://en.wikipedia.org/wiki/International_Motorsports_Hall_of_Fame>, geraadpleegd op:18.04.2013Wikipedia. List of fatal Formula One accidents. In:<http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_fatal_Formula_One_accidents>, geraadpleegd op: 01.03.2013Wikipedia. List of female Formula One drivers. In:<http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_female_Formula_One_drivers>, geraadpleegd op 14.03.2013Wikipedia. Tifosi. In: <http://en.wikipedia.org/wiki/Tifosi> geraadpleegd op: 02.05.2013