“C’est la seule industrie encore en vie sur la territoire belge.” Meer woorden had Jean-François Maes (1873-1957), Commissaris-Generaal van de Regering voor de Burgerlijke Bevoorrading in het Onbezette België, niet nodig om de productie, de handel en de consumptie van bier tijdens de Eerste Wereldoorlog te omschrijven. In deze bachelorproef is niet alleen onderzoek gevoerd naar het eindproduct bier tijdens de oorlog in de onbezette regio Groot-Poperinge, maar eveneens naar de productie ervan in de brouwerijen én naar de gebruikte grondstof hop. Dit met enkele opmerkelijke conclusies tot gevolg…
Nieuwe ontdekkingen dankzij uniek bronnenonderzoek
Wie denkt aan de Eerste Wereldoorlog, roept spontaan het beeld van modderige loopgraven en ontelbare begraafplaatsen op. In Groot-Poperinge, de eerste regio achter het front, probeerden de brouwers, hoptelers en herbergiers het gewone leven verder te zetten. In het verleden werd al onderzoek verricht naar hop en bier vóór en na de oorlog. De oorlogsjaren zelf werden nog niet bestudeerd; er werd beweerd dat er zeer weinig gegevens voorhanden waren voor deze periode. In het onderzoek binnen deze bachelorproef zijn nieuwe inzichten aan het licht gebracht dankzij het stelselmatig verzamelen van fragmentarische gegevens via veel archiefwerk en het nauwkeurig analyseren van nog nooit eerder bestudeerd bronnenmateriaal. Het onderzoek bij deze bachelorproef valt uiteen in vier grote hoofdstukken, waarbij de vele dagboekfragmenten, foto’s, citaten, casussen en cijfergegevens nieuwe inzichten illustreren. Bij ieder hoofdstuk wordt vertrokken vanuit het heden.
Met het eerste hoofdstuk “In oorlogen sneuvelt de waarheid altijd als eerste”, wordt het onderzoek in tijd en ruimte gesitueerd. Na een korte schets van het verloop van de oorlog, wordt overgegaan naar een omschrijving van de sfeer en ‘the way of life’ in Poperinge tijdens de Eerste Wereldoorlog. Was het er echt een hemel op aarde?
Het tweede hoofdstuk, “Zolang er brouwers zijn, zal er bier zijn”, gaat dieper in op de situatie van de brouwers en hun bier tijdens de Groote Oorlog. Eerst wordt het onderscheid tussen brouwen in bezet en onbezet België gemaakt, om daarna opnieuw te focussen op Groot-Poperinge. Er worden niet alleen cijfers gegeven, maar ook namen en leeftijden van de brouwers, evenals de situering van hun brouwerijen in het toenmalige Groot-Poperinge. Een prachtige casus bij dit hoofdstuk is die van de brouwerij van de Sint-Sixtusabdij in Westvleteren, die het bijzondere biergebeuren van de monniken tijdens de oorlog schetst. Het hoofdstuk wordt afgesloten met nog een opmerkelijk verhaal, waarvan velen zich afvragen of dit nu al dan niet een mythe of werkelijkheid is: het verhaal van het baden in brouwerskuipen. Er wordt beweerd dat ieder bataljon bij elke periode van rust collectief ging baden in de grote gist- en koelbakken in de brouwerij. Is dit nu waar of niet?
In het derde hoofdstuk “Hop en bier – hop en landbouw – hop en Poperinge” wordt dieper ingegaan op de teelt en de pluk van deze grondstof tijdens de oorlog. Naast het areaal en de oogst, komt het aspect ‘soldaten in de pluk’ aan bod.
In het vierde en laatste hoofdstuk “Bier, wijn en sigaren, en dan het oorlogsklusje klaren”, is onderzocht hoe het zat met het eindproduct: bier. Eerst en vooral wordt een onderscheid gemaakt tussen de situatie in België en Groot-Poperinge, om daarna enkele belangrijke aspecten aan bod te laten komen, zoals: de soorten bier, de prijzen, de mening van de soldaten maar ook het aspect dronkenschap.
Gevarieerde driedelige praktische uitwerking
De tweede pijler binnen deze bachelorproef, de praktische uitwerking, bestaat uit drie delen: tentoonstelling, tablet en boek.
De eerste uitwerking is de realisatie van een vaste tentoonstelling in het Hopmuseum in Poperinge, als aansluiting bij een reizende tentoonstelling ‘Boter bij de vis’, georganiseerd door het Centrum voor Agrarische Geschiedenis. De vaste tentoonstelling, die wordt opgebouwd met informatie uit het onderzoek, bestaat uit een zes- tot zevental panelen die permanent zullen blijven staan in het museum, ook na het vertrek van de reizende tentoonstelling. Foto’s, citaten, dagboekfragmenten, casussen en eenvoudige taal moeten ervoor zorgen dat de tentoonstelling laagdrempelig is, waardoor zowel volwassen als jongeren aangesproken worden. De opening van de vaste tentoonstelling zal plaatsvinden op zondag 26 april 2015.
De tweede uitwerking is de realisatie van een educatieve en interactieve rondleiding in het Hopmuseum met tablets. Leerlingen vervullen in groepen van twee of drie zelfstandig opdrachten via de tablet in het museum. Op verschillende plaatsen worden QR-codes bevestigd, waarbij leerlingen na het inscannen de opdrachten zien verschijnen. Er wordt telkens vertrokken vanuit het heden, wat zorgt voor een link met de huidige leefwereld van de leerlingen. De zeer gevarieerde werkvormen en historisch figuur evenals ‘gids’ Joseph Lahaye (1894-1918) laten de leerlingen het verhaal van hop en bier tijdens de Eerste Wereldoorlog ontdekken. Er zijn bovendien aanknopingspunten met andere vakken zoals Frans, Nederlands, aardrijkskunde en wiskunde. De tentoonstelling kan gebruikt worden bij zowel de eerste, tweede als derde graad secundair onderwijs, dit dankzij codes die de moeilijkheidsgraad aangeven.
De derde uitwerking bestaat uit de realisatie van een boek tegen de zomer van 2015. Het unieke onderzoek bevat nieuwe informatie uit nog nooit eerder bestudeerd bronnenmateriaal, en hieruit ontstond het idee om een publicatie op de markt te brengen die dit onbekende stukje geschiedenis in beeld brengt bij het brede publiek. De mogelijkheid om het bestudeerde gebied verder open te trekken naar de rest van de Westhoek wordt open gehouden.
Tot slot: het unieke karakter en de meerwaarde van deze bachelorproef bestaat uit het uitzonderlijke onderzoek én de gevarieerde innovatieve praktische uitwerking. Dankzij deze bachelorproef kunnen hiaten in het onderzoek naar hop en bier tijdens de oorlog die er tot op heden waren, eindelijk worden ingevuld. Zo kan een stukje onbekende geschiedenis gereconstrueerd worden. Het uitgebreide onderzoek, het vele archiefwerk en het nooit eerder bestudeerd bronnenmateriaal zijn een primeur en hebben geleid tot nieuwe inzichten die bevindingen uit eerder verschenen publicaties tegenspreken, wat ongezien is binnen een bacheloropleiding. Dat het Belgische bier niet alleen nu, maar ook toen een prominente plaats innam in de samenleving, daar had Jean-François Maes wel gelijk in…
o 1997/101: A.3. – G.B.
o 1998/6: A.3. – G.B.
o 2005/26: A.3. – Klasse 2 G.B.
o 2007/16: A.3. – Klasse 2 G.B.
o 2007/25: A.3. – Klasse 2 G.B.
o 2007/31: A.3. – Klasse 2 G.B.
o 530. Stukken betreffende het aankopen, invoeren, transporteren en
verdelen van gist. 1917-1919, z.d.
1917-1919
o 552. Minuten van uitgaande opeisingsbevelen en teruggestuurde
opeisingsbevelen betreffende het leveren van gerst aan
brouwerijen en mouterijen. 1917-1918, z.d.
1917-1918
o 575. Stukken betreffende het opeisen van de magazijnen van
brouwerij Feys-Callewaert voor het opslaan van voorraden.
1918-1919, z.d.
1918-1919
o 584. Briefwisseling met indicateur betreffende het invoeren van mout
uit het buitenland voor de brouwerijen. 1917-1918, z.d.
1917-1918
o 596. Ingekomen brief van Cyriel Feys-Callewaert betreffende een
brand in zijn brouwerij-mouterij en het eventueel toekennen
van een ereteken aan drie vrijwilligers die spontaan de brand
trachtten te blussen. 1915
1915
o 601. Ingekomen brieven en staten van mouterijen betreffende door
landbouwers geleverde hoeveelheid gerst. 1917-1918.
1917-1918
o 640. Ingekomen brieven en andere stukken betreffende vragen van
brouwers om mout, hop en soms cokes voor het brouwen van
bier. 1917-1919, z.d.
1917-1919
o 666. Stukken betreffende bijeenkomsten van de Commission des
Brasseries en reglementen voor het brouwen van bier. 1916-
1918, z.d.
1916-1918
o TBO 086. Bakker, C., (1992) Archief De Panne onbezet België, 1914-
1918. Brussel, nr. 45: gerechtelijke vervolgingen (politie),
1918; strafveroordelingen en aanvragen tot
strafontheffingen van burgers, 1917.
o 1. Verslagen van de MF Police (Military Foot Police) aan de APM
(Assistant Provost Marshal) van Poperinge over invallende
granaten (shells) en daardoor veroorzaakte schade en gewonden,
diefstal van goederen, aanwezigheid zonder toestemming, nemen
van foto’s zonder toestemming, stelen van kledij, waarnemen van
vijandelijke vliegtuigen, neerschieten van loslopende honden,
inbraak, arrestatie van deserteurs, flauwvallende soldaten, slechte
staat van huizen, verboden verkeer, vinden van legermateriaal op
straat, aanwezigheid van een wijnkelder, losgebroken paarden en
ezels en doden door instortingen.
1916-1918
o 2. Brieven per telegram van Gouverneur Janssens de Bisthoven aan de
burgemeester van Poperinge betreffende burgerwachten,
verlichting, verraad, tyfus, doorgangsbewijzen, vervoer, zeppelins,
vluchtelingen, verblijfsvergunningen, vervoer en prijzen van
eetwaren en het volgen van de legertroepen per auto en motor
1914-1915
o 76. Omzendbrieven van Gouverneur van West-Vlaanderen Janssens de
Bisthoven betreffende krijgsvergoedingen, dienstneming als
vrijwilliger, verkoop van tarwe en meel, stelen van de oogst,
prijzen van eetwaren, oproepen van de burgerwacht, levering van
benzine voor dorsmolens, ontmoetingen met de vijand,
sluitingsuren voor herbergen, oorlogsverklaring, het verbod op
wapendracht voor de burgerwacht, onderproductie der maalderij,
bevoorrading, Duitse en Oostenrijkse onderdanen, vervoer van
levensmiddelen, invoer van Hollands vee, kunstschatten, het
voorkomen van tyfus en andere besmettelijke ziekten, het
ontruimen van niet bezette gebieden, betaling logementkosten
voor de soldaten, vluchtelingen, kosten van lager onderwijs en
verlaging van de dienstplichtleeftijd.
1914-1917
o 434. Lijsten van inwoners en vluchtelingen en Poperinge en van de
inwoners die vluchtelingengeld krijgen.
1917
o 548. Register van aankomst en vertrek van vluchtelingen in Poperinge
1919
o Overzichtstabellen van stadshop, binnengebracht door telers bij de stadsweegschaal, gewogen en gekeurd door de stedelijke weegschaal, 1921-1941.
§ 8. 1914, Houblon récolte, nummers 1-2416
§ 9. 1914, Houblon récolte, nummers 2417-5229
§ 10. 1914, Houblon récolte, nummers 5230-8465
§ 11. 1915, Houblon récolte
§ 12. 1917, Houblon récolte
§ 13. 1918, Houblon village récolte
§ 14. 1919, Stadshop récolte
o Overzichtstabellen van gemeentehop, binnengebracht door telers bij de stadsweegschaal, gewogen en gekeurd door de stedelijke weegschaal, 1909-1947.
§ 43. 1913-1917, Houblons gemeente hop
Bartlett, V. (1917). Mud and Khaki Sketches from Flanders and France. London.
Becuwe, F. (1998). De Roo(d)kop van Sint-Joris: De mouterij-brouwerij Sint-Joris in Reningelst (19de-20ste eeuw). Alveringem: Westhoek – Monumenten vzw, Mout - & Brouwhuis “de Snoek”.
Becuwe, F. (2009). Bier aan het IJzerfront. Brugge: De Klaproos.
Braet, J. (2006). Geschiedenis van brouwerij De Leeuw in Aartrijke. Zedelgem: gemeentebestuur.
Calderón, A. (2009). Bieren en brouwerijen van België. Gent: Mens & Cultuur Uitgevers.
Cheyns, M. (2009). Kort, rap & zonder blad: Hoppepluk tussen 1880 en 1960. Brugge: De Klaproos.
Couttenye, S., van den Steen, J. (2006). De smaak van het bier. Leuven: Davidsfonds.
Coutteyne, S. (2013). Biergastronomie uit de Westhoek. Oostkamp: Stichting Kunstboek.
Daeleman, P. (1996). En de Brouwer… hij Brouwde voort: Een korte schets van de Belgische brouwerij-problematiek tijdens de Tweede Wereldoorlog. Alveringem: Westhoek – Monumenten vzw, Mout - & Brouwhuis “de Snoek”.
De Backer, F. (1934). Longinus. Arnhem: Van Loghum Slaterus.
De Bruyne, T. (1994). Soldatentaal 1914-1918. Aartrijke: Decock.
Degrande, G. (2009). Tournée Generale: de geheimen van het Belgische bier. Leuven: Van Halewyck.
Deneire, B. (1994). Zeven x hop. Brugge: De Klaproos.
Depoorter, C., Cossey, S., Tillie, W. (1987). De oorlog achter het front: 1914-1918. S.I. De Kring voor Heemkunde “Aan de Schreve”.
De Schaepdrijver, S.(2013). De Groote Oorlog: het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog. Amsterdam: Atlas Contact.
Devliegher, L. (1972). Oorlogsdagboeken uit de streek tussen IJzer en Leie. Brugge: Genootschap voor Geschiedenis.
Elfnovembergroep. (1985). Van den grooten oorlog. Kemmel: Malegijs.
Empey, A. G. (1917). Over the top. New York: G.P. Putnams’s Sons.
Floyd, T.H. (1917). At Ypres with Best-Dunkley. London.
Friedrich, M. (1994). Brauerei-verzeichnis Belgiën. Heidelberg: Förderergemeinschaft von Brauerei-Werbemittel Sammlern e.V.
Louagie, J., Nolf, K. (1998). De Eerste Halte na de Hel: Talbot House Poperinge. Tielt: Lannoo.
Macdonald, L. (1993). They called it Passchendaele: The Story of the Battle of Ypres and of the Men Who Fought in it. London: Penguin Books.
Munro, E. (2010). Diaries of a Stretcher-Bearer 1916-1918. Brisbane: Boolarong Press.
Patroons, W., Dufour, G. (1979). Bier. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.
Perrier-Robert, A., Fontaine, C. (1996). België door het bier, het bier door België. Esch-sur-Alzette: Schortgen.
Tillie, W. (1987). De kroniek van Groot-Poperinge. Poperinge: Davidsfonds.
Tulfer, J. H. (1986). Belgische biergids met brouwerijhistoriek en brouwtechniek. Antwerpen: Nieuwe Media Produkties.
Vandewalle, C. (2004). De bierslag van Zanniken. De mouterij-brouwerij St.-Louis in Lo (19de-20ste eeuw). Alveringem: Mout-& Brouwhuis de Snoek.
Vandewalle, C. (2005). De Kerels van Nevejan: De brouwersfamilie Nevejan in Diksmuide, Beerst en Krombeke (19de – 20ste eeuw). Alveringem: Westhoek – Monumenten.
Vandewalle, C., Lievens, R. (2006). Brouwer, kan ik geen bier krijgen? Alveringem: Westhoek – Monumenten.
Vander Maelen, P. (1836). Dictionnaire géographique de la Flandre Occidentale. Bruxelles: l’établissement géographique Faubourg de Flandre.
Van Royen, H. (2007). Cette usine nommé la blanche: de brouwerij van de abdij Sint-Sixtus en de Trappist Westvleteren (1839-…). Alveringem: Westhoek – Monumenten.
Van Schaik, J. (1993). Groot zelf bierbrouwboek. Utrecht: Kosmos.
Van Walleghem, A. (1964). De oorlog te Dickebusch en omstreken: eerste deel. Genootschap voor Geschiedenis: Brugge.
Van Walleghem, A. (1965). De oorlog te Dickebusch en omstreken: tweede deel. Genootschap voor Geschiedenis: Brugge.
Van Walleghem, A. (1967). De oorlog te Dickebusch en omstreken: derde deel. Genootschap voor Geschiedenis: Brugge.
Verlinden, H. (1933). Leerboek der gistingsnijverheid uit de praktijk en voor de praktijk. Brecht: L. Braeckmans.
Webb, T., Beamont, S. (2012). Bier: de wereldatlas. Houten: Terra Lannoo.
AMDA. (s.d.). Registre de Consistance des Usines, fol. 18. De aanpassing werd op 15 maart 1900 doorgegeven en toegevoegd aan de verklaring van 1895.
Centrum Agrarische Geschiedenis. (2014). Brochure rondreizende expo ‘Boter bij de vis’. Leuven.
De Craene, K., Van Nieuwenhuyse, K. (2009). Ancien régime: middeleeuwen. Torhout: Katholieke Hogeschool VIVES campus Torhout.
De Craene, K., Van Nieuwenhuyse, K. (2010). Syllabus nieuwste tijd. Torhout: Katholieke Hogeschool VIVES campus Torhout.
Joye, E. (1914-1918). Eenige losse Aanteckeningen over den oorlog 1914-1918. Westvleteren: Sint-Sixtusabdij.
Provinciebestuur West-Vlaanderen dienst Economie. (s.d.). Hop. Ook bij jou in de klas! Een inspirerende lesmap over een net alledaags onderwerp. S.I.
Rijksarchief België. (s.d.) Archief Jean-François Maes (1873-1957) en de archieven van aanverwanten, S.I.
Reglementen. (s.d.). De maaltijden, Boek VIII, Hoofdstuk VIII $ 374-376, p. 306.
Schotte, L. (s.d.). Haalbaarheidsstudie labo in een artisanale brouwerij. Kortrijk: Hogeschool West-Vlaanderen.
Tillie, W. (2001). Abdij-Kazerne Sint-Sixtus 1914 – 1918: Dagboekaantekeningen door Broeder Victor Van Staten, Pater Ludovicus, Maria De Cleyn en Edmundus Joye. S.I.
Van Staten, V. (1914-1918). Dagboek van den oorlog voor zooverre het betrekking heeft tot ons huis en omgeving. Westvleteren: Abdij St.-Sixtus.
Vandermarliere, G. (2002). De hoppecruyttuin of ’t hommelhof. S.I.
Vandermarliere, G. (2008). De kroniek van de Poperingse hoppeteelt 1886-1900. Poperinge: De Keteniers.
Vandermarliere, G. (2009). De kroniek van de Poperingse hoppeteelt 1900-1913. Poperinge: De Keteniers.
Van Haesbroeck, J. (1997). De Krijter: jaarboeken 1997-1998 verzameld werk. Brasschaat: De Kaeck.
Vanbeveren, H. (2006). Geloof onder vuur? Sint-Sixtus: een abdij en haar bewoners tijdens de Eerste Wereldoorlog in onbezet België. Gent: Universiteit Gent.
Vande Ginste, S., Pacco, C. (2009). Syllabus oude nabije oosten: Mesopotamië en Egypte. Torhout: Katholieke Hogeschool VIVES campus Torhout.
Vandenbogaerde, S. (2010). Een kijk op de administratiefrechtelijke organisatie van het ‘etappengebied’ tijdens de Eerste Wereldoorlog. Gent: Universiteit Gent - Faculteit Rechtsgeleerdheid.
Verwinnen, K. (2007). B(r)ouwhistorisch en vergelijkend onderzoek naar brouwerij Loriers te Hoegaarden. Antwerpen: Hogeschool Antwerpen.
Wullus, N. (1987). Poperinge, hoppestad. Gent: onuitgegeven graduaatsverhandeling Provinciaal Instituut voor Hoger Onderwijs.
Abdij der trappisten van Westmalle. (s.d.). De ‘strikte observantie’ en de trappisten. Internet, 2014-04-05 (http://www.trappistwestmalle.be/nl/page/observantie.aspx).
Ansichtkarten-center. (s.d.). Niedliche Kleine Dingerchen – Läuse – Soldat hält. Internet, 2014-04-05 (http://www.ansichtskartencenter.de/webshop/shop/ProdukteBilder/14087/AK…).
Belgian Brewers. (s.d.) Fier op ons bier. Internet, 2014-02-01 (http://www.belgianbrewers.be/nl/nieuws/actualiteit/article/campagne-fie…).
Belgische hop. (s.d.). Hopareaal. Internet, 2014-04-08 (http://www.belgischehop.be/hopareaal).
Belgische overheid. (s.d.). De herdenking van de Eerste Wereldoorlog in België. Internet, 2014-04-19 (http://www.be14-18.be/nl).
Bierwoordenboek. (s.d.). Lekbier. Internet, 2014-03-14 (http://www.bierwoordenboek.com/Lekbier.ashx).
Bierwoordenboek. (s.d.). Stortbier. Internet, 2014-03-14 (http://www.bierwoordenboek.com/Stortbier.ashx).
Christiaens, M. (2012). Poperinge: vierdaagse aan de IJzer. Dag 2: ora et labora. Internet, 2014-04-22 (http://blogimages.bloggen.be/voetstukjes/attach/162189.pdf).
Debrouwer, K. (s.d.). Afbeelding: De verwoeste stad Ieper. Internet, 2014-05-22 (http://members.home.nl/keesdebrouwer/eerste_wereldoorlog/04_op_het_slag…).
Delcampe. (s.d.). Etiket Piedbœuf blond. Interent, 2014-04-22 (http://www.delcampe.net/page/item/id,0095548467,language,D.html).
Delcampe. (s.d.). Etiket Piedbœuf bruin. Internet, 2014-04-22 (http://www.delcampe.net/page/item/id,95551147,var,Etiket-bier-Belgie--e…).
Delcampe. (s.d.). Les Poux et les Boches - Deux vermines difficiles à faire disparaître. Internet, 2014-04-05 (http://www.delcampe.net/page/item/id,211861345,var,THEMES--MILITARIAT--…).
Forum Eerste Wereldoorlog. (s.d.). Afbeelding: herberg tijdens de Eerste Wereldoorlog. Internet, 2014-05-22 (http://www.forumeerstewereldoorlog.nl/viewtopic.php?t=18783&sid=8921937…).
Forum Eerste Wereldoorlog. (s.d.). Het Chinese Labour Corps aan het Westelijk Front. Internet, 2014-05-22 (http://www.eerstewereldoorlog-2014-2018.nl/thread-1526.html).
Frisk, F. (s.d.). Postcards from the Great War from the Colby College WWI Collection: Septimus E. Scott: Lifebuoy Soap. Internet, 2014-05-22 (http://www.sarahfrisk.net/PostcardsFromTheGreatWar/?p=974).
Het Belang van Limburg. (s.d.). Afbeelding: Talbot House. Internet, 2014-05-22 (http://www.hbvl.be/opinie/graffiti/talbot-house.aspx).
History. (s.d.). World War I: Trench Warfare Photo Gallery and related media. Internet, 2014-04-05 (http://www.history.com/photos/world-war-i-trench-warfare.#).
Horecasupport. (s.d.). Afbeelding Pilsbier. Internet, 2014-05-22 (http://www.horecasupport.be/nl/merken/jupiler/downloads/).
Imperial War Museum. (s.d.). Afbeelding: The British Army on the Western Front 1914-1918. Internet, 2014-05-22 (http://m.iwm.org.uk/collections/item/object/205079330).
In Flanders Fields. (s.d.). In de voetsporen van Achiel Van Walleghem. Internet, 2014-04-17 (http://www.inflandersfields.be/nl/in-de-voetsporen-van-achiel-van-walle…).
Infoweb. (s.d.). Afbeelding De Groote Oorlog 2014-2018. Internet, 2014-05-22 (http://infoweb.pbonline.be/wp-content/uploads/2013/12/banner-2014-18.jpg).
Knack. (2012). Afbeelding: voetballende soldaten. Internet, 2014-05-22 (http://kw.knack.be/west-vlaanderen/nieuws/algemeen/brief-uit-1914-heeft…).
LOKSTAT (s.d.). De Historische Databank van Lokale Statistieken: de Belgische samenleving in historische tellingen. Internet, 2014-03-02 (http://www.lokstat.ugent.be/lokstat_start.php).
LOKSTAT. (s.d.). Landbouwtelling 1896 Aalst: teelten nijverheidsgewassen. Internet, 2014-04-08 (http://www.lokstat.ugent.be/lt1895_nijverheidsgewassen.php?key=4&naam=A…)).
LOKSTAT. (s.d.). Subsector fabricage van dranken: uitslagen gemeente Poperinge. Internet, 2014-03-03 (http://www.lokstat.ugent.be/it1896_gem_subsectoren.php?Key=2143&Sector=…).
LOKSTAT. (s.d.). Subsector fabricage van dranken: uitslagen gemeente Roesbrugge-Haringe. Internet, 2014-03-03 (http://www.lokstat.ugent.be/it1896_gem_subsectoren.php?Key=2250&Sector=…).
Merriam-Webster. (s.d.). Dictionary: ‘town major’. Internet, 2014-05-04 (http://www.merriam-webster.com/dictionary/town%20major).
Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (2004). Leerplan BSO derde graad project algemene vakken. Internet, 2014-05-06 (http://www.go.be/sites/portaal_nieuw/Prikbordvoorleerkrachten/SO/leerpl…).
Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (2010). Leerplan A-stroom eerste graad geschiedenis. Internet, 2014-05-06 (http://www.go.be/sites/portaal_nieuw/Prikbordvoorleerkrachten/SO/leerpl…).
Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (2010). Leerplan BSO eerste graad project algemene vakken. Internet, 2014-05-06 (http://www.g-o.be/sites/portaal_nieuw/Prikbordvoorleerkrachten/SO/leerp…).
Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (2011). Leerplan B-stroom eerste graad geschiedenis. Internet, 2014-05-06 (http://www.go.be/sites/portaal_nieuw/Prikbordvoorleerkrachten/SO/leerpl…).
Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (2012). Leerplan BSO eerste graad maatschappelijke vorming. Internet, 2014-05-06 (http://www.g-o.be/sites/portaal_nieuw/Prikbordvoorleerkrachten/SO/leerp…).
Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (2012). Leerplan ASO tweede graad geschiedenis. Internet, 2014-05-06 (http://www.go.be/sites/portaal_nieuw/Prikbordvoorleerkrachten/SO/leerpl…).
Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (2012). Leerplan KSO/TSO tweede graad geschiedenis. Internet, 2014-05-06 (http://www.go.be/sites/portaal_nieuw/Prikbordvoorleerkrachten/SO/leerpl…).
Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (2012). Leerplan BSO tweede graad project algemene vakken. Internet, 2014-05-06 (http://www.go.be/sites/portaal_nieuw/Prikbordvoorleerkrachten/SO/leerpl…).
Ons Kookboek. (s.d.). Afbeelding Geuze. Internet, 2014-05-22 (http://onskookboek.com/wp-content/uploads/2010/10/oude-geuze-boon.jpg).
Sint-Sixtusabdij. (s.d.) De Sint-Sixtusabdij van Westvleteren: situering in de geschiedenis van Europa. Internet, 2014-04-05 (http://www.sintsixtus.be/nl/europa2.htm).
Smaakvol plezier. (s.d.). Afbeelding Rodenbach. Internet, 2014-04-22 (http://smaakvolplezier.be/beer/rodenbach/#.U44pYxaZPgI).
Talbot House. (s.d.). Geschiedenis. Internet, 2014-04-22 (http://www.talbothouse.be/nl/museum/history/little-paris).
Tumblr. (s.d.). Afbeelding trappist. Internet, 2014-04-22 (http://brewbokeh.tumblr.com).
University of Victoria Libraries. (2004). JM's World War One Sketchbook 1917-1918 France & Belgium. Internet, 2014-04-17 (http://spcoll.library.uvic.ca/Digit/JM%20Web/categories/all/all.htm).
Vandale. (s.d.). Bier. Internet, 2014-05-03 (http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=bier&lang=nn#.U2T4L163Ezg).
Veikkos Archiv. (s.d.). Niedliche Kleine Dingerchen (Läuse)/. Internet, 2014-04-05 (http://www.veikkos-archiv.com/index.php?title=Niedliche_kleine_Dingerch…äuse)_001100123117).
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (s.d.). Secundair onderwijs: vakoverschrijdende eindtermen en ontwikkelingsdoelen - eindtermen. Internet, 2014-05-01 (http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/secundair-onderwijs/vakoverschr…).
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs. (1999). Leerplan tweede graad ASO/KSO 2u/week. Internet, 2014-05-06 (http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Geschiedenis-1999-026.pdf).
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs. (1999). Leerplan tweede graad ASO/KSO 1u/week. Internet, 2014-05-06 (http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Geschiedenis-1999-027.pdf).
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs. (2004). Leerplan derde graad BSO maatschappelijke vorming. Internet, 2014-05-06 (http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Maatschappelijke%20vorming-200…).
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs. (2009). Leerplan geschiedenis eerste graad. Internet, 2014-05-06 (http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Geschiedenis-2009-037.pdf).
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs. (2011). Leerplan maatschappelijke vorming eerste graad. Internet, 2014-05-06 (http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Mavo-2011-019.pdf).
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs. (2012). Leerplan tweede graad BSO maatschappelijke vorming. Internet, 2014-05-06 (http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Maatschappelijke%20vorming-201…).
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs. (2012). Leerplan tweede graad BSO project algemene vakken. Internet, 2014-05-06 (http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/PAV-2012-014.pdf).
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs. (2012). Leerplan derde graad BSO project algemene vakken. Internet, (http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/PAV-2012-026.pdf).
Westhoek verbeeldt. (s.d.). Historische Kranten. Internet, 2014-03-02 (http://www.historischekranten.be).
Westhoek verbeeldt. (s.d.). Historische kranten. Internet, 2014-04-09 (http://www.historischekranten.be/issue/DPK/1917-07-15/edition/null/page…ë&sort=relevance).
Westhoek verbeeldt. (s.d.). Historische kranten. Internet, 2014-04-09 (http://www.historischekranten.be/issue/DPK/1918-10-01/edition/null/page…).
Westhoek verbeeldt. (s.d.). Historische kranten. Internet, 2014-04-09 (http://www.historischekranten.be/issue/VEL/1914-04-01/edition/null/page…).
Westhoek verbeeldt. (s.d.). Historische kranten. Internet, 2014-04-09 (http://www.historischekranten.be/issue/DPK/1918-10-01/edition/null/page…).
Westtour. (s.d.). "De soundtrack van 14-18", diner met verhalen en liedjes uit de Groote Oorlog, Internet, 2014-05-22 (http://www.westtoer.be/nl/dagtrips-voorgroepen/themas/de-soundtrack-van…).
Wielinga, M. (s.d.). Afbeelding: soldaten van de 9de Schotse Divisie in juli 1916. Internet, 2014-05-22 (http://www.wereldoorlog1418.nl/schotten/).
Wielinga, M. (s.d.). De Eerste Wereldoorlog 1914-1918. Internet, 2014-04-19 (http://www.wereldoorlog1418.nl/notendop/index.html).
Wikimedia. (s.d.). Afbeelding Otto von Bismarck. Internet, 2014-05-04 (http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e5/General_Otto_von_Bis…).
Wikimedia. (s.d.). Afbeelding: Poperinge tijdens 1914-1915. Internet, 2014-05-22 (http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/05/Poperinge_1914.jpg).
Wikipedia. (s.d.). Abdij. Internet, 2014-04-05 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Abdij).
Wikipedia. (s.d.). Benedictus van Nursia. Internet, 2014-04-05 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Benedictus_van_Nursia#De_regel_van_Benedic…).
Wikipedia. (s.d.). Bier. Internet, 2014-05-03 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Bier#Geschiedenis).
Wikipedia. (s.d.). Brouwen van bier. Internet, 2014-04-18 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Brouwen_van_bier#Basisprincipes).
Wikipedia. (s.d.). Fumigation. Internet, 2014-04-04 (http://en.wikipedia.org/wiki/Fumigation).
Wikipedia. (s.d.). Mouterij. Internet, 2014-03-03 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Mouterij).
Wikipedia. (s.d.) Sint-Sixtusabdij van Westvleteren. Internet, 2014-04-05 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Sint-Sixtusabdij_van_Westvleteren).
Wikipedia. (s.d.). Priorij. Internet, 2014-04-05 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Priorij).
Wikipedia. (s.d.). Garnizoensstad. Internet, 2014-04-21 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Garnizoensstad).
Wikipedia. (s.d.). Gist. Internet, 2014-04-18 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Gist).
Wikipedia. (s.d.). Hop (plant). Internet, 2014-04-08 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Hop_(plant)#Taxonomie).
Wikipedia. (s.d.). Isidorus van Sevilla. Internet, 2014-04-17 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Isidorus_van_Sevilla).
Wikipedia. (s.d.). Louis Pasteur, Internet, 2014-05-03 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Louis_Pasteur).
Wikipedia. (s.d). Mouterij. Internet, 2014-03-02 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Mouterij).
Wikipedia. (s.d.). Priorij. Internet, 2014-04-05 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Priorij).
Wikipedia. (s.d.). Sint-Sixtusabdij van Westvleteren. Internet, 2014-04-05 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Sint-Sixtusabdij_van_Westvleteren).
Wikipedia (s.d.). Tafelbier. Internet, 2014-04-05 (http://nl.wikipedia.org/wiki/Tafelbier).
Wikipedia. (s.d.). QR-code. Internet, 2014-04-05 (http://nl.wikipedia.org/wiki/QR-code).
World War 1 Postcards. (s.d.). Picture postcards from the Great War 1914-1918. Internet, 2014-04-05 (http://www.worldwar1postcards.com/christmas-postcards.php).
YouTube. (2012). Bier: hoe het begon…. Internet, 2014-05-22 (https://www.youtube.com/watch?v=TVuM7IUbD4M).
YouTube. (2012). Het brouwproces van bier. Internet, 2014-05-22 (https://www.youtube.com/watch?v=Vo5dypGiFjM).
YouTube. (2013). Welcome yourself to Talbot House. Internet, 2014-05-22 (https://www.youtube.com/watch?v=4gQxauU6aD8).
Gesprekken met Chris Vandewalle, brouwerijhistoricus en brouwer, in februari, maart, april, mei en juni 2014.
Gesprekken met Bertin Deneire, beëdigd vertaler, secretaris van het Hopmuseum en lid van de Raad van Bestuur van Talbot House, in juli, augustus, september en oktober 2013 en februari, maart, april en mei 2014.
Gesprekken met Kristof De Craene, lector geschiedenis aan de Katholieke Hogeschool VIVES campus Torhout, in april, maart, mei, oktober, november en december 2013 en februari, maart, april, mei en juni 2014.
Gesprekken met Sofie Adriaen, conservator van het Hopmuseum, in april 2013 en februari, maart en april 2014.
Gesprekken met Peter Cleenewerck, stafmedewerker van het Hopmseum, in maart en april 2014.
Gesprekken met Jan Louagie, secretaris en archivaris van Talbot House, in november 2013 en maart 2014.
Gesprekken met Wout en Benedikte Coutigny-Desmyter van ’t Hoppecruyt in Proven in januari en februari 2014.
Gesprekken met Willy Tillie, ex-archivaris van het stadsarchief in Poperinge en gepassioneerd Eerste Wereldoorlogkenner, in juli en augustus 2013.
Gesprekken met Guido Vandermarliere in juli en augustus 2013.
8.5. Tijdschriften
Buckinx, R. (1966). Van bier, oorlog, Tommy’s en een Vlaams(ch)e Leeuw. Iepers Kwartier, 2(1), 18-20.
Petit, M. (1969). De Britse zone te Poperinge en omstreken. De Gidsenkring, 5(7), 22-31.
Tillie, W. (2013). Britse soldaten in brouwerskuipen. Aan de Schreve, 43(2), 3-21.