Chiaroscuro houtsneden: een experimenteel medium
Chiaroscuro houtsneden: een experimenteel medium
Chiaro-wat?
"You will find these in a museum but nobody would go there to look at them. I found them so fascinating. I'd never met anyone who found them interesting, no artist was interested in them." Georg Baselitz, kunstenaar/verzamelaar
Als u bij het lezen van de titel "chiaro-wat?" dacht, hoeft u zich geen zorgen te maken; de meeste mensen zullen net hetzelfde gedacht hebben. Het is ook geen verwonderlijke reactie, zelfs in de kunsthistorische literatuur worden chiaroscuro houtsneden heel vaak over het hoofd gezien of behandeld als een oninteressant randfenomeen in de kunst van de 16e eeuw. De reden voor deze algemene desinteresse is onduidelijk, maar vooral onterecht. De uitvinding van de techniek van de chiaroscuro houtsneden was baanbrekend: voor het eerst in de geschiedenis van de mens kon men gekleurde afbeeldingen in meerdere exemplaren gaan drukken. Maar vooral het gebruik van de chiaroscuri als een eerste soort van posters, en de experimenten met het medium spreken tot de verbeelding: ze werden gedrukt in allerlei kleuren, op zeer grote formaten, er werd geëxperimenteerd met verschillende inkten, verschillende ondergronden,… Chiaroscuri werden ook ingezet als propagandamiddel in de godsdiensttwisten van de 16e eeuw in de Nederlanden. Afbeeldingen van mensen bij wie de tong werd uitgesneden, het hoofd ontvleesd, de ledematen afgehakt en de rest van het lichaam werd geroosterd in een grote pan, werden door de techniek in grote oplagen in kleur gedrukt en verspreid.
Maar wat zijn chiaroscuri nu eigenlijk? Chiaroscuro houtsneden zijn dus een vorm van printen in kleur. Bij een gewone houtsneden in één kleur wordt de tekening uit een houtblok gesneden: wat men wegsnijdt uit het hout wordt niet afgedrukt, wat men laat staan vormt de tekening. De prent moet in spiegelbeeld worden gesneden. Chiaroscuro houtsneden zijn houtsneden met meerdere kleuren. Deze kunnen enkel worden gedrukt door het gebruik van meerdere houtblokken. Om hierbij een goed resultaat te bekomen, moeten de blokken exact hetzelfde formaat hebben. Elke blok met een andere kleur moet ook op een andere manier worden uitgesneden, zodat de kleuren elkaar niet overlappen. De lichtste kleur wordt eerst gedrukt, de donkerste als laatste. Bij het drukken moet elke afzonderlijke blok op exact dezelfde plaats op het papier worden afgedrukt. Waarom chiaroscuri maar gedurende een korte periode door een beperkt aantal mensen werden geproduceerd is duidelijk: het is aartsmoeilijk.
Chiaroscuro houtsneden: een experimenteel medium
Zoals eerder vermeld is er over het algemeen zeer weinig te vinden over chiaroscuro houtsneden. De literatuur die wel bestaat, spitst vooral toe op de vroege Duitse en Italiaanse voorbeelden. Chiaroscuri in de Nederlanden worden over het algemeen over het hoofd gezien, of slechts vermeld als een voetnoot in de geschiedenis van het medium. Het doel van deze thesis was dan ook een onderzoek te maken over de chiaroscuro houtsneden van de 16e eeuw in de Nederlanden. Wie maakte ze, op welke manier, welk doel hadden ze en welke evolutie maakten ze door? Bij de belangrijkste kunstenaars werd ook een antwoord gezocht op de vragen waarom ze deze techniek gebruikten, de manier waarop ze het medium naar hun hand zetten en de invloeden die ze ondergingen. Er werd ook een vergelijking gemaakt met chiaroscuri van Duitse en Italiaanse voorgangers om te kijken welke trends en kenmerken de Nederlandse kunstenaars hebben overgenomen en vooral waar ze vernieuwend waren in hun experimenten. Tenslotte werd de samenhang tussen de ontwikkeling van chiaroscuri en de 16e eeuwse economie in Antwerpen besproken.
De belangrijkste productie van chiaroscuro houtsneden in de Nederlanden ontstaat vanaf 1555, en is voornamelijk het resultaat van het werk van kunstenaars Frans Floris, Adriaen Thomasz Key en Crispijn van den Broeck. Alle kunstwerken die worden behandeld, zijn stuk voor stuk voorbeelden van het experimentele karakter van het medium in de Nederlanden: ze zijn geprint in grote formaten, in ronde vormen, in verschillende kleuren en kleurencombinaties, op verschillende media, ze experimenteren met beeldtalen uit andere beeldende kunsten,... Het is opvallend dat het medium van de chiaroscuro houtsnede voornamelijk gebruikt werd om een ander medium, zoals schilderijen op doek, fresco’s, wandbekleding,... te imiteren. De experimenten met chiaroscuri lijken vooral pogingen om zo dicht mogelijk bij een ander medium te komen met een kleurendruk die goedkoper en mechanisch reproduceerbaar is. Men kon meer dezelfde werken verkopen aan een lagere prijs, en aan een breder publiek. Het maken van eenzelfde prent in verschillende kleuren en kleurencombinaties lijkt ook een experiment te zijn dat als doel had zoveel mogelijk prenten te verkopen. De chiaroscuri in het Antwerpen van de 16e eeuw werden geproduceerd voor de markt. Antwerpen, toen de leidende economische stad van de wereld, was gekend voor de verkoop en handel van luxeproducten. Kunstenaars als Frans Floris en Adriaen Thomasz Key konden met de kleurrijke chiaroscuri opvallen op de kunstmarkt. Door met hun experimenten in te spelen op toenmalige trends en door het maken van relatief goedkope wanddecoratie, verhoogden ze de kans op verkoop. Prenten waren daarnaast ook een ideaal middel om ideeën te verspreiden. Experimentele chiaroscuro houtsneden werden gebruikt om bepaalde standpunten over de toenmalige religieuze twisten in Antwerpen te verspreiden.
Tenslotte worden er verschillende voorbeelden en hypotheses naar voor geschoven over de invloed van financiële ups en down in de Antwerpse economie op de productie van chiaroscuri. Het duidelijkste voorbeeld is het einde van de positie van Antwerpen als financieel centrum van de wereld, dat ook het einde van de chiaroscuro houtsneden in de Nederlanden betekent.
Chiaroscuro houtsneden: een vergeten medium
Sinds het eind van de 20e eeuw is er wat meer aandacht voor chiaroscuro houtsneden, met enkele publicaties en tentoonstellingen als bewijs van een herwaardering van de techniek. Toch is het citaat van Georg Baselitz uit het begin van dit artikel nog steeds actueel: veel mensen zijn niet geïnteresseerd in chiaroscuri, of hebben er gewoonweg nog nooit van gehoord. Maar als u even de tijd neemt om u te verdiepen in de wereld van de chiaroscuri zult u merken dat Baselitz over de hele lijn gelijk had: chiaroscuro houtsneden zijn ronduit fascinerend.
Bibliografie
Literatuur
Albrecht Dürer in de Nederlanden: zijn reis (1520-1521) en invloed. Brussel: Paleis voor schone kunsten Brussel, 1977
Benezit, Emmanuel. Dictionnaire critique et documentaire des peintres, sculpteurs, dessinateurs et graveurs. Parijs: Grund, 1999
Bialler, Nancy. Chiaroscuro Woodcuts, Hendrik Goltzius and his time. Amsterdam: Rijksmuseum, 1992
Carney, Jo Eldridge . Renaissance and reformation: 1500-1620: A Biographical Dictionary. Connecticut: Greenwood, 2000
Delen, A. J. J. De grafische kunsten door de eeuwen heen. Antwerpen/Amsterdam: nv Standaard Boekhandel, 1956
Gnan, Achim. In Farbe! Clair-obscur Holzschnitte der Renaissance. Meisterwerkte aus der Sammlung Georg Baselitz und der Albertina in Wien. Wenen: Albertina, 2014
Grebe, Anja. Dürer in clair-obscur: Early Modern Graphic Aesthetics and the Posthumous Production of colour prints. Bamberg: University of Bamberg
Hammann, J.M. Des arts graphiques destinés à multiplier par l'impression, considérés sous le double point de vue historique et pratique. Genève: J. Cherbuliez, 1857
Hind, Arthur M. An introduction to a History of Woodcut. New York: Dover Publications, 1963
Honig, Elizabeth Alica. Painting and the Market in Early Modern Antwerp. Londen: Yale University Press, 1998
Imperial Augsburg: Renaissance Prints and Drawings, 1475-1540. Farnham: Ashgate Publishing, 2012
Jonckheere, Koenraad. Antwerp Art after Iconoclasm. Experiments in decorum 1566-1585. New Haven en Londen: Yale University Press, 2013
Kemp, Martin. The Oxford History of Western Art. Oxford: Oxford University Press, 2000
Klein, Alice. Hans Wechtlin and the production of the German chiaroscuro Woodcuts, Parijs: University of Paris IV Sorbonne, 2011
Kunzle, David. Criminal to courtier: the soldier in Netherlandish Art 1550-1672. Leiden: Brill, 2002
Lambert, Susan. Art and technology. Londen: V&A Publications, 2001
Landau, David, en Parshall, Peter. The Renaissance Print 1470-1550. Londen/ New Haven:Yale University Press, 1994
Linnig, Benjamin. La gravure en Belgique. Antwerpen: Janssens freres, imprimeurs-editeurs, 1911
Mayor, A. Hyatt. Prints & People, a social history of printed pictures. New York: The Metropolitan Museum of Art, 1971
Meesterprenten/Images de maitre. Brussel: De Markten, 2003
Pearson, Harriet en Thom, Alexandra. Job and his comforters. Londen: Courtauld Institue Of Art Research Forum, 2011
Peignot, Gabriel. Essai historique sur la lithographie. Parijs: A. A. Renouard, 1819
Piltz, Georg. Deutsche Graphik. Berlijn: URANIA, Verlag Leipzig
Redgrave, Gilbert R. Erhard Ratdolt and his work at Venice. London: The Bibliographical Society, 1894
Renouvier, Jules. Des types et des manières des maîtres graveurs: pour servir à l'histoire de la gravure en Italie, en Allemagne, dans les Pays-Bas et en France. XVIe et XVIIe siècles. 2e partie. Montpellier: impr. de Boehm, 1853-1856
Riggs, Timothy A. Hieronymus Cock, printmaker and publisher. Londen en NewYork: Garland Publishing inc, 1977
Strauss, Walter. Chiaroscuro - The clair-obscur woodcuts by the german and Netherlandish Masters of the XVIth and XVIIth century. Londen: Thames and Hudson, 1973
Turner, Jane. The Dictionary of Art 6, New York: Grove, 1996
Turner, Jane. The Dictionary of Art 33, New York: Grove, 1996
Van Der Wee, Herman. The Growth of the Antwerp Market and the European Economy (Fourteenth-Sixteenth Centuries). Leuven: M. Nijhoff, 1963
Van De Velde, Carl. Frans Floris (1519/20 – 1570) Leven en werken. Brussel: Koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van Belgie, 1975
Van Mander, Carel. Het schilder boek, het leven der doorluchtige Nederlandsche en Hoogduitsche schilders. Amsterdam: Wereldbibliotheek n.v., 1926
Vasari, Giorgio. Lives of the Most Eminent Painters, Sculptors & Architects, vol IX: Michelangelo to the Flemings. Londen: Macmillan and co, 1914.
Vermeylen Filip. “Antwerpen: het Onze-Lieve-Vrouwepand. Vernieuwingen in de kunsthandel,” in red. Blockmans, Wim en Pley, Herman. Plaatsen van herinnering. Nederland van prehistorie tot Beeldenstorm. Amsterdam, 2007, 460-469.
Vermeylen, Filip. “The colour of money. Dealing in pigments in sixteenth-century Antwerp,” in red. Atkinson, Jo Kirby. European Trade in Painters’ Materials to 1700, Londen: National Gallery of Art London, 2010. 56-365
Vermeylen Filip. “Marketing Paintings in Sixteenth-century Antwerp: Demand for Art and the Role of the Panden” in red. Stabel, Peter, Blondé Brune en Greve, Anke. International Trade in the Low Countries (14th – 16th centuries). Merchants, Organization and Infrastructure. Leuven en Apeldoorn: Garant, 2000. 193-213
Vroom, W.H. De Onze-Lieve-Vrouwekerk te Antwerpen. De financiering van de bouw tot de Beeldenstorm. Antwerpen/Amsterdam, 1983
Wouk, Edward H., en Luijtzn, Ger. The New Hollstein Dutch & Flemish etchings, engravings and woodcuts, 1450-1700. Frans Floris. Ouderkerk aan den IJsel: Sound & Vision Publishers, 2011
Artikels
Ames, Winslow. “Chiaroscuro Woodcuts”, Parnassus, Vol. 9, nr. 2 (1937): 4-8.
Bertini, Giuseppe. “Otto van Veen, Cosimo Masi and the Art Market at the end of the Sixteenth Century”, The Burlington Magazinei, vol. 140, nr 1139 (1998): 119-120.
Boorsch, Suzanne, en Orenstein, Nadine M. “The Print in the North: The Age of Albrecht Dürer and Lucas van Leyden”, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, New Series, Vol. 54, nr. 4 (1997): 13-60.
Dodgson, Campbell. “Chiaroscuro Woodcuts”, The Burlington Magazine for Connoisseurs, Vol. 57, nr. 332 (1930): 242-243.
Ewing, Dan. “Marketing Art in Antwerp, 1460-1560: Our Lady's Pand”, The Art Bulletin, vol 72, nr 4, 558-584
Farn, Alan M, en Jones, Karen F. “The "Pembroke" Album of Chiaroscuro Woodcuts”, The Quarterly Journal of the Library of Congress, Vol. 26, nr. 1 (1969): 8-20.
H. P. R., “Chiaroscuro Prints.” Museum of Fine Arts Bulletin, Vol. 22, nr. 130 (1924): 15-16.
Hautekeete, Stefaan. “Meesterwerken op papier.” Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, nr 3 (1992): 82-119
King, Catherine. “Artes Liberales and the Mural Decoaration on the house of Frans Floris in Antwerp, ca 1565”. Zeitschrift für Kunstgeschichte (1989): 239-256
Laupichler, F. en Von Straten, R. “Virgil Solis and his Time: An Iconographic Index to Bartsch”, Early German Prints, Vol. IV. (1999)
Luijten, Ger. “Recent acquisitions (2008-12) at the Fondation Custodia, Frits Lugt Collection, Paris”, The Burlington Magazine (2012): 162.
Mayor, A. Hyatt. “Prints Acquired in 1949”, The Metropolitan Museum of Art Bulletin (1950): 157-162
Montias, John Michael. “Le marché de l'art aux Pays-Bas: Xve et XVIe siècles”. Annales. Histoire, Sciences Sociales nr 6 (1993): 1541-1563
Myers, Mary L. “Rubens and the Woodcuts of Christoffel Jegher”, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, New Series, Vol. 25, nr. 1 (1966): 7-23.
Nichols, Lawrence W. “Amsterdam and Cleveland. Goltzius' chiaroscuro woodcuts.” The Burlington Magazine, Vol. 135, nr 1081 (1993): 298-300.
Popham, A. E. “Chiaroscuro Woodcuts in Paris and Rotterdam.” The Burlington Magazine, Vol. 108, nr. 754 (1966): 48.
Stahlberg, Karl. "Virgil Solis und die Holzschnitte zu den Metamorphosen des Ovid." Marginalien nr 95 (1984): 29-35
Vercruysse, Rudy en Le Loup, Willy. “Vijf eeuwen prent en prentkunst, van de 15e tot in de 19e eeuw”. Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen (1983): 143-163
“Woodcuts”, The British Museum Quarterly ,Vol. 2, nr. 2 (1927): 48-50.
Internet
“Artcyclopedia: Pieter Coecke”, laatste geraadpleegd op 15 mei 2014, http://www.artcyclopedia.com/artists/aelst_pieter_coecke_van.html
“British Museum, Hans Wechtlin,” Laatst geraadpleegd op 25 mei 2014, http://www.britishmuseum.org/research/collection_online/collection_obje…?
objectId=1453265&partId=1&people=103414&peoA=103414-2-60&page=1
“Cleveland Art,” laatst geraadpleegd op 15 mei 2014, http://www.clevelandart.org/art/1997.189
“Cleveland Art: Frans Floris,” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2014, http://www.clevelandart.org/art/1997.189
“History of Information: Hubert Goltzius," Laatst geraadpleegd op 25 mei 2014, www.historyofinformation.com/expanded.php?id=3667id=3667
“MFA: Frans Floris,” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2014, http://www.mfa.org/collections/object/david-playing-his-harp-before-sau…
"Museum Stanford: Chiaroscuro", Laatst geraadpleegd op 25 mei 2014, http://museum.stanford.edu/news_room/chiaroscuro.html
“Live Auctioneers: Hubert Goltzius,” Laatst geraadpleegd op 15 mei 2014, http://www.liveauctioneers.com/item/8865756
“Spencer Art: chiaroscuro”, Laatst geraadpleegd op 25 mei 2014, http://www.spencerart.ku.edu/collection/print/maps/zanmap.shtml
