De dialoog tussen het Hof van Justitie en de Europese wetgever met betrekking tot het EU-burgerschap en het vrij verkeer

Pieter

Cannoot

Europees burgerschap: dialoog tussen het Hof van Justitie en de Europese wetgever

Het jaar 2013 werd door de Europese Commissie uitgeroepen tot het “jaar van de burger”. Onder de slagzin “Het gaat om Europa. Het gaat om u”, wilde de Commissie de rechten van EU-burgers onder de publieke aandacht brengen. De mediaoperatie van de Commissie leek aan te wijzen dat meer dan twintig jaar na zijn introductie in het Verdrag van Maastricht, het EU-burgerschap nog steeds niet tot in de brede lagen van de samenleving was doorgedrongen. Ondanks de problemen van bekendheid, mag het belang van het EU-burgerschap niet onderschat worden, zowel voor de titularis ervan, als voor het institutionele kader van de EU en diens democratische legitimiteit.

Onderzoek toonde immers aan dat ontwikkelingen in de Europese wetgeving en de rechtspraak van het Hof van Justitie het potentieel van het EU-burgerschap voortdurend hebben verbreed en verdiept, wat heeft geleid tot de vaststelling dat “de hoedanigheid van burger van de Unie de primaire hoedanigheid van de onderdanen van de lidstaten dient te zijn”. De fundamentele status van het EU-burgerschap plaatst de onderdanen van de lidstaten centraal in het Europese integratieproject en speelt als dusdanig een cruciale rol in de creatie van het steeds hechtere verbond tussen de volkeren van Europa.

Quasi-(markt)burgerschap

Hoewel het Europese integratieproces initieel enkel een gemeenschappelijke markt nastreefde, verloor het zijn exclusief economische karakter al snel. Gedurende de jaren 1970 en 1980 groeide langzaam het besef bij de lidstaten dat een symbolische link tussen hun de onderdanen en de Europese Gemeenschap nodig was, om zo de burger dichter bij de Europese integratie te betrekken. De link werd geïnstitutionaliseerd in een Unieburgerschap met diverse ‘speciale rechten’, in het bijzonder het vrij verkeer van personen. Het Verdrag van Maastricht benadrukte daarbij de principiële leiding van de lidstaten, door het EU-burgerschap uitdrukkelijk additioneel te maken ten opzichte van het nationale burgerschap.

Reeds vóór het Verdrag van Maastricht was er echter al de tendens in zowel wetgeving als rechtspraak om het vrij verkeer van personen – dat immers al van bij het begin van de Europese integratie bestond – soepeler en verregaander te interpreteren dan oorspronkelijk was voorzien. Zo ontstond er ten gevolge van de ‘maturisering’ van de gemeenschappelijke markt een vorm van quasi-(markt)burgerschap, dat bijna uitsluitend economisch belang had. De introductie van het EU-burgerschap in het Verdrag van Maastricht versterkte echter de grondwettelijke basis van het vrij verkeer van personen in dergelijke mate dat het Hof van Justitie nogmaals een sprong voorwaarts maakte.

Uitbreiding van de rechten

In een consistente evolutie verkende het Hof de mogelijkheden die het nieuwe normatieve kader van het EU-burgerschap bood. Zo bouwde het voort op de relativering van de band tussen het verblijfsrecht van een EU-burger in een gastlidstaat en de uitoefening van een economische activiteit, die reeds was ontstaan in de wetgeving. Daarnaast nuanceerde het echter de relevantie van de voorwaarden die de lidstaten aan de uitoefening van het vrij verkeer binnen de EU hadden gesteld. Het wettelijk verankerde principe dat mobiele EU-burgers geen onredelijke belasting mogen vormen voor de publieke middelen van de gastlidstaat, veronderstelde immers volgens het Hof dat een zekere mate van financiële solidariteit ten aanzien van economisch inactieve personen niet uit te sluiten viel. Hiermee ging het wel regelrecht in tegen de oorspronkelijke wil van de wetgever. Door een koppeling aan de proportionaliteitstoets te creëren, vormde het Hof de wettelijke verblijfsvoorwaarden om tot feitelijke uitwijzingscriteria.

Wetgevende codificatie

Niettegenstaande de kritiek van de lidstaten op de rechtspraak van het Hof van Justitie, codificeerde de wetgever in 2004 in sterke mate de jurisprudentiële ontwikkelingen. De wetgever plaatste zich zo in de lijn van de rechtspraak en kende zelfs nog meer rechten toe aan EU-burgers. Hij accepteerde de sociale invulling van het EU-burgerschap en de financiële solidariteit ten aanzien van economisch niet-actieve personen. Desalniettemin sloot hij werklozen uit van sociale bijstand en verkregen de meeste studenten geen recht op studiebeurzen in de gastlidstaat. Hiermee ging hij in tegen de rechtspraak.

De eerste uitspraken na de goedkeuring van de nieuwe wetgeving toonden duidelijke terughoudendheid aan bij het Hof om de beleidskeuzes van de wetgever expliciet te evalueren. Het probeerde daarentegen zowel zijn eigen visie, alsook de wens van de wetgever overeind te houden. Op zeer formalistische wijze lijkt het Hof dan ook niet bereid om een groter belang toe te kennen aan de beperkingen op de rechtspraak dan strikt uit hun bewoording kan afgeleid worden. De pragmatische benadering om in zeer individuele gevallen de voor EU-burgers meest betekenisvolle uitkomst te bereiken, houdt dan ook stand als de basisvisie van het Hof.

Sinds 2010 ving het Hof echter een nieuwe fase aan in de evolutie van het EU-burgerschap. Het ‘activeerde’ op beslissende wijze het potentieel van de grondwettelijke status en ging daarbij in tegen de wil van de lidstaten. Door het optreden van het Hof verwierf de EU in zekere zin zeggenschap over haar eigen burgers en werd ze in een beperkt aantal gevallen in staat om EU-burgers te beschermen tegen hun eigen lidstaat van nationaliteit. Hoewel de invulling van deze nieuwe wegen zeer strikt blijft, is de conceptuele waarde van de recente rechtspraak voor de maturiteit van het EU-burgerschap ontzettend groot. De status van EU-burger is zo fundamenteel dat hij op zichzelf de bescherming van het EU-recht activeert.

Onzekere toekomst

Het EU-burgerschap heeft vooruitgang gebracht voor individuele burgers. Niettegenstaande de principiële leiding van de wetgever, zijn de belangrijkste impulsen tot nu toe door de rechtspraak gegeven. De gevolgen voor de institutionele architectuur van de Unie worden echter overschat, aangezien recente beleidsrapporten aantonen dat de wetgevende focus blijft liggen op de voor de lidstaten ‘interessante’ burgers, nl. economisch actieve personen. De rechtspraak van het Hof verbreedde aldus vooral de conceptuele waarde van het burgerschap van de Unie. De huidige stand van zaken toont met andere woorden duidelijk de ambigue voedingsbodem van het Europees burgerschap aan. Het ontwarren van deze gordiaanse knoop zal dan ook cruciaal zijn voor de verdere invulling van de fundamentele status.

Bibliografie

1) Akten van de instellingen van de Unie

a. Verdragen en Handvest van de Grondrechten van de EU

Verdrag tot oprichting van de Europese Economische Gemeenschap, ondertekend te Rome, 25 maart 1957, beschikbaar op: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:11957E/TXT….
Verdrag betreffende de Europese Unie, ondertekend te Maastricht, 7 februari 1992, P.B. C 191 van 29 juli 1992.
Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, ondertekend te Nice, 7 december 2000, P.B. C 364/01 van 18 december 2000.
Verdrag van Lissabon tot wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap, ondertekend te Lissabon, 13 december 2007, P.B. C 306 van 17 december 2007.
Geconsolideerde versie van het Verdrag betreffende de Europese Unie, P.B. C 115/13 van 9 mei 2008.
Geconsolideerde versie van het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie, P.B. C 115/47 van 9 mei 2008.

b. Secundaire regelgeving

Verordening nr. 15 van de Raad van 16 augustus 1961 betreffende de eerste maatregelen ter verwezenlijking van het vrije verkeer van werknemers binnen de Gemeenschap, P.B. Nr. 57 van 26 augustus 1961, p. 1073.
Verordening 38/64/EEG van de Raad van 25 maart 1964 met betrekking tot het vrij verkeer van werknemers binnen de Gemeenschap, P.B. Nr. 62 van 17 april 1964, p. 965.
Verordening 1612/68/EEG van de Raad van 15 oktober 1968 betreffende het vrij verkeer van werknemers binnen de Gemeenschap, P.B. L 257 van 19 oktober 1968, p. 2
Richtlijn 68/360/EEG van de Raad van 15 oktober 1968 inzake de opheffing van de beperkingen van de verplaatsing en het verblijf van de werknemers der Lidstaten en van hun familie binnen de Gemeenschap, P.B. L 257 van 19 oktober 1968.
Richtlijn 90/364/EEG van de Raad van 28 juni 1990 betreffende het verblijfsrecht, P.B. L 180 van 13 juli 1990, p. 26.
120
Richtlijn 90/365/EEG van de Raad van 28 juni 1990 betreffende het verblijfsrecht van werknemers en zelfstandigen die hun beroepswerkzaamheid hebben beëindigd, P.B. L 180 van 13 juli 1990, p. 28.
Richtlijn 90/366/EEG van de Raad van 28 juni 1990 betreffende het verblijfsrecht van studenten, P.B. L 180 van 13 juli 1990, p. 30.
Richtlijn 93/96/EEG van de Raad van 29 oktober 1993 inzake het verblijfsrecht voor studenten, P.B. L 317 van 18 december 1993, p. 59.
Richtlijn 2004/38/EG van het Europees Parlement en de Raad van 29 april 2004 betreffende het recht van vrij verkeer en verblijf op het grondgebied van de lidstaten voor de burgers van de Unie en hun familieleden, tot wijziging van Verordening (EEG) nr. 1612/68 en tot intrekking van de Richtlijnen 64/221/EEG, 68/360 EEG, 72/194/EEG, 73/148/EEG, 75/34/EEG, 75/35/EEG, 90/364/EEG, 90/365/EEG, 93/96/EEG, P.B. L 158 van 30 april 2004, p. 77.
Richtlijn 2006/123/EG van het Europees Parlement en de Raad van 12 december 2006 betreffende diensten op de interne markt, P.B. L 376 van 27 december 2006, p. 36.

c. Rapporten en mededelingen van de Europese Commissie

COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN, Verslag van de Commissie aan de Europese Raad over de aanpassing van de bestaande wetgeving aan het subsidiariteitsbeginsel, COM(93) 545 definitief, Brussel, 24 november 1993, beschikbaar op: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:51993DC054….
COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN, Voorstel voor een richtlijn van het Europees Parlement en de Raad betreffende het recht van de burgers van de Unie en hun familieleden zich op het grondgebied van de lidstaten vrij te verplaatsen en er vrij te verblijven, COM(2001) 257 definitief, Brussel, 23 mei 2001, beschikbaar op: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52001PC025….
COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN, Derde verslag van de Commissie over het burgerschap van de Unie, COM (2001) 506 definitief, Brussel, 7 september 2001, beschikbaar op: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52001DC050….
COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN, Gewijzigd voorstel voor een richtlijn van het Europees Parlement en de Raad betreffende het recht van de burgers van de Unie en hun familieleden om zich vrij op het grondgebied van de lidstaten te verplaatsen en er vrij te verblijven, COM(2003) 199 definitief, Brussel, 15 april 2003, beschikbaar op: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52003PC019….
121
COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN, Vierde verslag over het burgerschap van de Unie, COM(2004) 695 definitief, Brussel, 26 oktober 2004, beschikbaar op: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52004DC069….
EUROPESE COMMISSIE, EU citizenship report 2010. Dismantling the obstacles to EU citizens’ rights, COM(2010) 603 definitief, Brussel, 27 oktober 2010, beschikbaar op: http://ec.europa.eu/justice/citizen/files/com_2010_603_en.pdf.
EUROPESE COMMISSIE, “Flash Eurobarometer 365. European Union citizenship Report”, beschikbaar op: http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_365_en.pdf.
EUROPESE COMMISSIE, “The EU citizens’ agenda. Europeans have their say. Analysis report – Public consultation 2012 “EU citizens – your rights, your future”, beschikbaar op: http://ec.europa.eu/justice/citizen/files/report_eucitizenship_consulta….
EUROPESE COMMISSIE, EU citizenship report 2013. EU citizens : your rights, your future, COM(2013) 269 definitief, Brussel, 8 mei 2013, beschikbaar op: http://ec.europa.eu/justice/citizen/files/com_2013_269_en.pdf.
EUROPESE COMMISSIE, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European economic and social committee and the Committee of the Regions. Free movement of EU citizens and their families: Five actions to make a difference, COM(2013) 837 definitief, Brussel, 25 november 2013, beschikbaar op: http://ec.europa.eu/justice/citizen/document/files/com_2013_837_free-mo….

2) Rechtspraak

a. Hof van Justitie van de Europese Unie

HvJ 5 februari 1963, 26/62, Van Gend en Loos t. Nederlandse Administratie der Belastingen, Jur. 1963, p. 1.
HvJ 15 juni 1964, 6/64, Flaminio Costa t. ENEL, Jur. 1964, p. 1141.
HvJ 19 maart 1967, 75/63, M.K.H. Unger, echtgenote van R. Hoekstra t. Bestuur der Bedrijfsvereniging voor Detailhandel en Ambachten te Utrecht, Jur. 1964, p. 364.
HvJ 4 december 1974, Yvonne Van Duyn t. Home Office, Jur. 1974, p. 1337.
HvJ 27 oktober 1977, 30/77, Regina t. Pierre Bouchereau, Jur. 1977, p. 1999.
HvJ 20 februari 1979, 120/78, Rewe-Zentral AG v Bundesmonopolverwaltung für Branntwein, Jur. 1979, p. 649.
122
HvJ 28 maart 1979, 175/78, Vera Ann Saunders, Jur. 1979, p. 1129.
HvJ 23 maart 1982, 53/81, D.M. Levin t. Staatssecretaris van Justitie, Jur. 1982, p. 1035.
HvJ 13 februari 1985, 267/83, Aissatou Diatta t. Deelstaat Berlijn, Jur. 1985, p. 567.
HvJ 13 februari 1985, 293/83, Françoise Gravier t. Stad Luik, Jur. 1985, p. 593.
HvJ 21 mei 1985, 4/84, Staatssecretaris van Financiën t. Gaston Schul Douanes-Exptéditeur BV, Jur. 1985, p. 991.
HvJ 17 april 1986, 59/85, Staat der Nederlanden t. Ann Florence Reed, Jur. 1986, p. 1283
HvJ 23 april 1986, 294/83, Parti écologiste “Les Verts” t. Europees Parlement, Jur. 1986, p. 1339
HvJ 30 april 1986, 209-213/84, Ministère public t. Lucas Asjes en anderen, Jur. 1986, p. 1425.
HvJ 3 juni 1986, 139/85, R.H. Kempf t. Staatssecretaris van Justitie, Jur. 1986, p. 1741.
HvJ 18 juni 1987, 316/85, OCMW Courcelles t. Marie-Christine Lebon, Jur. 1987, p. 2811.
HvJ 21 juni 1988, 39/86, Sylvie Lair t. Universität Hannover, Jur. 1988, p. 3161.
HvJ 21 juni 1988, 197/86, Steven Malcolm Brown t. Secretary of State for Scotland, Jur. 1988, p. 3205.
HvJ 22 mei 1990, 70/88, Europees Parlement t. Raad, Jur. 1991, p. I-4529.
HvJ 26 februari 1991, 292/89, The Queen t. Immigration appeal tribunal ex parte G.D. Antonissen, Jur. 1991, p. I-745.
HvJ 26 februari 1992, 357/89, V.J.M. Raulin t. Minister van Onderwijs en Wetenschappen, Jur. 1992, p. I-1027.
HvJ 7 juli 1992, 369/90, Mario Vicente Micheletti en anderen t. Delegación del Gobierno en Cantabria, Jur. 1992, p. I-4239.
HvJ 30 maart 1993, 168/91, Christos Konstantinidis t. Stadt Altensteig, Jur. 1993, p. I-1191, concl. F. JACOBS.
HvJ 30 april 1996, 214/94, Ingrid Boukhalfa t. Bondsrepubliek Duitsland, Jur. 1996, p. I-2253, concl. P. LÉGER.
HvJ 17 juni 1997, 65/95 en 111/95, The Queen t. Secretary of State for the Home Department ex parte Mann Singh Shingara en ex parte Abbas Radiom, Jur. 1997, p. I-3343, concl. D. RUIZ JARABO COLOMER.
123
HvJ 12 mei 1998, 85/96, María Martínez Sala t. Freistaat Bayern, Jur. 1998, p. I-2691.
HvJ 24 november 1998, 274/96, Strafzaak tegen Horst Otto Bickel en Ulrich Franz, Jur. 1998, p. I-7637, concl. F. JACOBS.
HvJ 19 januari 1999, 348/96, Strafzaak tegen D. Calfa, Jur. 1999, p. I-11.
HvJ 5 oktober 2000, 376/98, Bondsrepubliek Duitsland t. Europees Parlement en Raad van de Europese Unie, Jur. 2000, p. I-2247.
HvJ 20 februari 2001, 192/99, The Queen t. Secretary of State for the Home Department, ex parte: Manjit Kaur, Jur. 2001, p. I-1237.
HvJ 20 september 2001, 184/99, Grzelczyk, Jur. 2001, p. I-6193.
HvJ 11 juli 2002, 224/98, Marie Nathalie D’Hoop t. Office national de l’emploi, Jur. 2002, p. I-6191.
HvJ 11 juli 2002, 60/00, Mary Carpenter t. Secretary of State for the Home Department, Jur. 2002, p. I-6279.
HvJ 17 september 2002, 413/99, Baumbast en R. t. Secretary of State for the Home Department, Jur. 2002, p. I-7091.
HvJ 23 september 2003, 109/01, Secretary of State for the Home Department t. Hacene Akrich, Jur. 2003, p. I-9607.
HvJ 2 oktober 2003, 148/02, Carlos Garcia Avello t. Belgische Staat, Jur. 2003, p. I-11613.
HvJ 23 maart 2004, 138/02, Brian Francis Collins t. Secretary of State for Work and Pensions, Jur. 2004, p. I-2703.
HvJ 1 juli 2004, Commissie t. België, Jur. 2004, p. I-6427.
HvJ 7 september 2004, 456/02,Michel Trojani t. Centre public d’aide sociale de Bruxelles (CPAS), Jur. 2004, p. I-7573.
HvJ 19 oktober 2004, 200/02, Kungian Catherine Zhu en Man Lavette Chen t. Secretary of State for the Home Department, Jur. 2004, p. I-9925.
HvJ 15 maart 2005, 209/03, The Queen, op verzoek van Danny Bidar t. London Borough of Ealing en Secretary of State for Education and Skills, Jur. 2005, p. I-2119.
HvJ 7 juli 2005, Commissie t. Oostenrijk, Jur. 2005, p. I-5969.
HvJ 15 september 2005, 258/04, Office national de l’emploi t. Ioannis Ioannidis, Jur. 2005, p. I-8275.
124
HvJ 18 juli 2006, 406/04, Gérald De Cuyper t. Office national de l’emploi, Jur. 2006, p. I-6947.
HvJ 26 oktober 2006, 192/05, K. Tas-Hagen en R.A. t. Raadskamer WUBO van de Pensioen- en Uitkeringsraad, Jur. 2006, p. I-10451.
HvJ 25 juli 2008, 127/08, Blaise Baheten Metock en anderen t. Minister for Justice, Equality and Law reform, Jur. 2008, p. I-6241.
HvJ 11 september 2008, 228/07, Jörn Petersen t. Landesgeschäftsstelle des Arbeitsmarktservice Niederösterreich, Jur. 2008, p. I-6989, concl. D. RUIZ JARABO COLOMER.
HvJ 18 november 2008, 158/07, Jacqueline Förster t. Hoofddirectie van de Informatie Beheer Groep, Jur. 2008, p. I-8507.
HvJ 4 juni 2009, 22/08 en 23/08, Athanasios Vatsouras en Josif Koupatantze t. Arbeitsgemeinschaft Nürnberg, Jur. 2009, p. I-4585.
HvJ 23 februari 2010, 310/08, London Borough of Harrow t. Nimco Hassan Ibrahim en Secretary of State for the Home Department, Jur. 2010, p. I-1065.
HvJ 23 februari 2010, 480/08, Maria Teixeira t. London Borough of Lambeth en Secretary of State for the Home Department, Jur. 2010, p. I-1107.
HvJ 2 maart 2010, 135/08, Janko Rottmann t. Freistaat Bayern, Jur. 2010, p. I-1449.
HvJ 8 maart 2011, 34/09, Gerardo Ruiz Zambrano t. Office national de l’emploi (ONEm), Jur. 2011, p. I-1177.
HvJ 5 mei 2011, 434/09, Shirley McCarthy t. Secretary of State for the Home Department, Jur. 2011, p. I-3375.
HvJ 15 november 2011, 256/11, Murat Dereci en anderen t. Bundesministerium für Inneres, Jur. 2011, p. I-11315.
HvJ 4 oktober 2012, 75/11, Europese Commissie t. Republiek Oostenrijk, nog niet gepubliceerd.
HvJ 16 oktober 2012, 364/10, Hongarije t. Republiek Slowakije, nog niet gepubliceerd.
HvJ 8 november 2012, 40/11, Yoshikazu Iida t. Stadt Ulm, nog niet gepubliceerd.
HvJ 6 december 2012, 356/11 en 357/11, O. en S. t. Maahanmuuttovirasto en Maahanmuuttovirasto t. L., nog niet gepubliceerd.
125
HvJ 8 mei 2013, 87/12, Kreshnik Ymeraga e.a. t. Ministre du Travail, de l’Emploi et de l’Immigration, nog niet gepubliceerd.
HvJ 19 september 2013, 140/12, Pensionsversicherungsanstalt t. Peter Brey, nog niet gepubliceerd.
HvJ 10 oktober 2013, 86/12, Adzo Domenyo Alokpa en anderen t. Ministre du Travail, de l’Emploi et de l’Immigration, nog niet gepubliceerd.HvJ 12 maart 2014, 457/12, S. t. Minister voor Immigratie, Integratie en Asiel en Minister voor Immigratie, Integratie en Asiel t. G., nog niet gepubliceerd.

b. Bundesverfassungsgericht

BVerfG 12 oktober 1993, 2 BvR 2134/92, http://www.judicialstudies.unr.edu/JS_Summer09/JSP_Week_1/German%20Cons….
BVerfG 30 juni 2009, 2 BvE 2/08, http://www.bverfg.de/entscheidungen/es20090630_2bve000208en.html.

3) Boeken

ALTER, K. J., The European Court’s political power: selected essays, Oxford, Oxford University Press, 2009.
ARNULL, A., “Judicial activism and the European Court of Justice: how should academics respond?”, in B. DE WITTE, M. DAWSON en E. MUIR (eds.), Judicial activism at the European Court of Justice: causes, responses and solutions, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2013, pp. 211-232.
BARNARD, C., “Citizenship of the Union and the Area of Justice: (almost) the Court’s moment of glory”, in Court of Justice of the European Union (ed.), The Court of Justice and the construction of Europe: analyses and perspectives on 60 years of case-law, Den Haag, TMC Asser Press, 2013, pp. 505-522.
BORGER, V., “Ruiz Zambrano. Hoe Europees burgerschap zijn schaduw in de tijd vooruit werpt”, in G. ESSERS, A. P. VAN DER MEI en F. VAN OVERMEIREN (eds.), Vrij verkeer van personen in 60 arresten. De zegeningen van het Europees burgerschap, Mechelen, Kluwer, 2012, pp. 463-472.
CALLIESS, C., “The dynamics of European Citizenship: from bourgeois to citoyen”, in COURT OF JUSTICE OF THE EUROPEAN UNION (ed.), The Court of Justice and the construction of Europe: analyses and perspectives on 60 years of case-law, Den Haag, TMC Asser Press, 2013, pp. 425-441.
126
CLOSA MONTERO, C., “Martínez Sala and Baumbast : an institutionalist analysis”, in L. AZOULAI en M.P. MADURO (eds.), The past and the future of EU law: the classics of EU law revisited on the 50th anniversary of the Rome Treaty, Oxford, Hart Publishing, 2010, pp. 394-401.
DAWSON, M., “The political face of judicial activism: Europe’s law-politics imbalance”, in B. DE WITTE, M. DAWSON en E. MUIR (eds.), Judicial activism at the European Court of Justice: causes, responses and solutions, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2013, pp. 11-31.
CRAIG, P. en DE BÚRCA, G., EU Law. Text, cases and materials, Oxford, Oxford University Press, 2011.
DE WAELE, H., “Martínez Sala. There’s something about Mary van EU-burgerschap, katholieke theologie en West Side Story”, in G. ESSERS, A. P. VAN DER MEI en F. VAN OVERMEIREN (eds.), Vrij verkeer van personen in 60 arresten. De zegeningen van het Europees burgerschap, Mechelen, Kluwer, 2012, pp. 165-175.
DE WITTE, B., “Democratic adjudication in Europe- How can the European Court of Justice be responsive to the citizens?”, in M. DOUGAN, N. N. SHUIBHNE, E. SPAVENTA (eds.), Empowerment and disempowerment of the European citizen, Oxford, Hart Publishing, 2012, pp. 129-144.
DE WITTE, B., DAWSON, M. en MUIR, E., “ Introduction: the European Court of Justice as a political actor”, in B. DE WITTE, M. DAWSON en E. MUIR (eds.), Judicial activism at the European Court of Justice: causes, responses and solutions, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2013, pp. 1-10.
DOUGAN, M., “Judicial activism or constitutional interaction? Policymaking by the ECJ in the field of Union citizenship”, in B. DE WITTE en H.-W. MICKLITZ (eds.), The European Court of Justice and the autonomy of the Member States, Antwerpen, Intersentia, 2012, pp. 113-148.
DOUGAN, M., “The bubble that burst: exploring the legitimacy of the case law on the free movement of Union citizens”, in M. ADAMS, H. DE WAELE, J. MEEUSEN en G. STRAETMANS (eds.), Judging Europe’s judges. The legitimacy of the case law of the European Court of Justice, Oxford, Hart Publishing, 2013, pp. 127-154.
GOVAERE, I., “Multi-faceted single legal personality and a hidden horizontal pillar: EU external relations post-Lisbon”, in C. BARNARD en O. ODUDU (eds.), Cambridge yearbook of European legal studies 2010-2011, Oxford, Hart Publishing, 2011, pp. 87-112.
GUNDT, N., “Collins. Een legal alien: an Irishman from New York en zijn Engelse jobseeker’s allowance”, in G. ESSERS, A. P. VAN DER MEI en F. VAN OVERMEIREN (eds.), Vrij verkeer van personen in 60 arresten. De zegeningen van het Europees burgerschap, Mechelen, Kluwer, 2012, pp. 259-266.
127
HATZOPOULOS, V., “Actively talking to each other: the Court and the political institutions”, in B. DE WITTE, M. DAWSON en E. MUIR (eds.), Judicial activism at the European Court of Justice: causes, responses and solutions, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2013, pp. 102-141.
KOSTAKOPOULOU, D., “The European Court of Justice, Member State autonomy and European Union citizenship: conjunctions and disjunctions”, in B. DE WITTE en H.-W. MICKLITZ (eds.), The European Court of Justice and the autonomy of the Member States, Leiden, Intersentia, 2012, pp. 175-203.
LENAERTS, K. en VAN NUFFEL, P., Europees Recht, Antwerpen, Maklu, 2007.
MARESCEAU, M., Cursus Europees Recht 3e Bachelor Rechten, onuitgegeven, Academiejaar 2011-2012.
MENENDEZ, A. J., “European citizenship after Martínez Sala and Baumbast: has European law become more human but less social?”, in L. AZOULAI en M.P. MADURO (eds.), The past and the future of EU law: the classics of EU law revisited on the 50th anniversary of the Rome Treaty, Oxford, Hart Publishing, 2010, pp. 363-393.
MINDERHOUD, P., “Directive 2004/38 and acces to social assistance benefits”, in C. GORTÁZAR ROTAECHE, E. GUILD en D. KOSTAKOPOULOU (eds.), The reconceptualization of European Union citizenship, Leiden, Brill Nijhoff, 2014, pp. 209-225.
O’LEARY, S., The evolving concept of Community citizenship, Den Haag, Kluwer, 1997.
O’LEARY, S., “The past, present and future of the purely internal rule in EU law”, in M. DOUGAN, N. N. SHUIBHNE, E. SPAVENTA (eds.), Empowerment and disempowerment of the European citizen, Oxford, Hart Publishing, 2012.
ROSS, M., “The struggle for EU citizenship: why solidarity matters”, in A. ARNULL et al. (eds.), A constitutional order of states? Essays in EU law in honour of Alan Dashwood, Oxford, Hart Publishing, 2011, pp. 283-300.
SCHLIEWERT, J. “Vatsouras en Koupatantze. ‘Sozial ist, was Arbeit schafft?’”, in G. ESSERS, A. P. VAN DER MEI en F. VAN OVERMEIREN (eds.), Vrij verkeer van personen in 60 arresten. De zegeningen van het Europees burgerschap, Mechelen, Kluwer, 2012, pp. 399-406.
SELING, A., “Rottmann. Een grensverleggend arrest en zijn gevolgen voor het nationaliteitsrecht van de EU lidstaten – Een classical van de Europese Jurisprudentie?”, in G. ESSERS, A. P. VAN DER MEI en F. VAN OVERMEIREN (eds.), Vrij verkeer van personen in 60 arresten. De zegeningen van het Europees burgerschap, Mechelen, Kluwer, 2012, pp. 417-424.
SHAW, J., The transformation of citizenship in the European Union. Electoral rights and the restructuring of the public space, Cambridge, Cambridge University Press, 2007.
128
SHAW, J., “A view of the citizenship classics: Martínez Sala and the subsequent cases on citizenship of the Union”, in L. AZOULAI en M.P. MADURO (eds.), The past and the future of EU law: the classics of EU law revisited on the 50th anniversary of the Rome Treaty, Oxford, Hart Publishing, 2010, pp. 356-362.
SHUIBHNE, N. N., “The third age of EU citizenship. Directive 2004/38 in the case law of the Court of Justice”, in P. SYRPIS (ed.), The judiciary, the legislature and the EU internal market, Cambridge, Cambridge University Press, 2011.
SHUIBHNE, N. N., “EU citizenship after Lisbon”, in D. ASHIAGBOR, N. COUNTOURIS en I. LIANOS (eds.), The European Union after the Treaty of Lisbon, Cambridge, Cambridge University Press, 2012, pp. 136-155.
SPAVENTA, E., Free movement of persons in the EU: barriers to movement in their constitutional context, Den Haag, Kluwer Law International, 2007.
SYRPIS, P., “Theorising the relationship between the judiciary and the legislature in the EU internal market”, in P. SYRPIS (ed.), The judiciary, the legislature and the EU internal market, Cambridge, Cambridge University Press, 2011, pp. 3-24.
TAMM, D., “The history of the Court of Justice of the European Union since its origin”, in COURT OF JUSTICE OF THE EUROPEAN UNION (ed.), The Court of Justice and the construction of Europe: analyses and perspectives on 60 years of case-law, Den Haag, TMC Asser Press, 2013, pp. 9-55.
THYM, D., “Towards ‘real’ citizenship? The judicial construction of Union citizenship and its limits”, in M. ADAMS, H. DE WAELE, J. MEEUSEN en G. STRAETMANS (eds.), Judging Europe’s judges. The legitimacy of the case law of the European Court of Justice, Oxford, Hart Publishing, 2013, pp. 155-174.
TIMMERMANS, C., “Martínez Sala and Baumbast revisited”, in L. AZOULAI en M.P. MADURO (eds.), The past and the future of EU law: the classics of EU law revisited on the 50th anniversary of the Rome Treaty, Oxford, Hart Publishing, 2010, pp. 345-361.
VAN DEN BOGAERT, S., “Grzelczyk. De student met de moeilijke naam die mee gestalte heeft gegeven aan het burgerschap van de Unie”, in G. ESSERS, A. P. VAN DER MEI en F. VAN OVERMEIREN (eds.), Vrij verkeer van personen in 60 arresten. De zegeningen van het Europees burgerschap, Mechelen, Kluwer, 2012, pp. 223-230.
VAN DER MEI, A.P, Free movement of persons within the European Community. Cross-border access to public benefits, Oxford, Hart Publishing, 2003, p. 27.
129
VAN DER MEI, A. P. “Gravier. Een striptekenares en de zegeningen van een ongrondwettig arrest”, in G. ESSERS, A. P. VAN DER MEI en F. VAN OVERMEIREN (eds.), Vrij verkeer van personen in 60 arresten. De zegeningen van het Europees burgerschap, Mechelen, Kluwer, 2012, pp. 37-44.
VAN EIJKEN, H., “Bidar. Hoe een student economie een beroemde Unieburger werd”, in G. ESSERS, A. P. VAN DER MEI en F. VAN OVERMEIREN (eds.), Vrij verkeer van personen in 60 arresten. De zegeningen van het Europees burgerschap, Mechelen, Kluwer, 2012, pp. 267-272.
VAN ELSUWEGE, P., “De grenslijn tussen EU-recht en nationaal recht geïllustreerd aan de hand van recente rechtspraak inzake gezinshereniging”, in I. GOVAERE (ed.), Europees recht: moderne interne markt voor de praktijkjurist, Mechelen, Kluwer, 2012, pp. 89-126.
VAN OVERMEIREN, F., “Het vrij verkeer van inactieve Unieburgers en sociale rechten: een Europees sociaal burgerschap voor werkzoekenden?”, in I. GOVAERE (ed.), Europees recht: moderne interne markt voor de praktijkjurist, Mechelen, Kluwer, 2012, pp. 127-165.
VINK, M., Limits of European Citizenship. European integration and domestic immigration policies, Basingstoke, Palgrave, 2005.
WIESBROCK, A., “Metock. Rechterlijk activisme of consolidatie van een fundamenteel EU burgerschapsrecht?”, in G. ESSERS, A. P. VAN DER MEI en F. VAN OVERMEIREN (eds.), Vrij verkeer van personen in 60 arresten. De zegeningen van het Europees burgerschap, Mechelen, Kluwer, 2012, pp. 363-370.
WOLLENSCHLÄGER, F., “The judiciary, the legislature and the evolution Of Union citizenship”, in P. SYRPIS (ed.), The Judiciary, The Legislature and the EU Internal Market, Cambridge, Cambridge University Press, 2011.

4) Tijdschriften

BERLIN, D., “Interactions between the lawmaker and the judiciary within the EC”, LIEI 1992, afl. 2, pp. 17-48.
CAMBIEN, N., “Mogen statische Unieburgers worden gediscrimineerd op het vlak van gezinshereniging? Enkele beschouwingen bij de arresten Ruiz Zambrano en McCarthy van het Hof van Justitie”, T.Vreemd. 2011, afl. 3, pp. 241-252.
CAMBIEN, N., “Hof van Justitie – 8 maart 2011”, RW 2011-12, afl. 11, p. 545.
CAMBIEN, N., “HvJ 6 december 2012, 356/11 en 357/11, O. en S. t. Maahanmuuttovirasto en Maahanmuuttovirasto t. L.”, T.Vreemd. 2013, afl. 2, pp. 180-181.
130
DE GROOT, G. R., VAN DEN BOGAERT, S., VAN DER MEI, A. P., “De arresten Ruiz Zambrano en McCarthy. Het Hof van Justitie en het effectieve genot van EU-burgerschapsrechten”, NtEr 2011, afl. 6, pp. 188-199.
DE VRIES, S. A. en VAN EIJKEN, H., “A new route into the promised land? Being a European citizen after Ruiz Zambrano”, ELR 2011, afl. 5, pp. 704-721.
DE WAELE, H., “The Role of the European Court of Justice in the Integration Process: A Contemporary and Normative Assessment”, Europarecht 2010, pp. 3-26.
DOUGAN, M., “The constitutional dimension to the case law on Union citizenship”, ELR 2006, p. 613.
GOLYNKER, O., “Case C-158/07, Förster v. Hoofddirectie van de Informatie Beheer Groep”, CMLR 2009, pp. 2021-2039.
HAILBRONNER, K. en THYM, D., “Case C-34/09, Gerardo Ruiz Zambrano v. Office national de l’emploi (ONEm)”, CMLR 2011, afl. 4, pp. 1253-1270.
JACOBS, F., “Citizenship of the European Union – A legal analysis”, ELJ 2007, pp. 591-610.
JACQUESON, C., “Union Citizenship and the Court of Justice: something new under the sun? Towards social citizenship”, ELR 2002, pp. 260-281.
KEELING, D. en MANCINI, G. F. “Democracy and the European Court of Justice”, Mod Law Rev 1994, pp. 175-190.
KOCHENOV, D., “The essence of EU citizenship emerging from the last ten years of academic debate: beyond the cherry blossoms and the moon?”, International and Comparative Law Quarterly 2013, afl. 1, pp. 97-136.
KOCHENOV, D. en PLENDER, R., “EU citizenship: from an incipient form to an incipient substance? The discovery of the Treaty text”, ELR 2012, pp. 369-395.
KOCHENOV, D. en VAN ELSUWEGE, P. “On the limits of judicial intervention: EU citizenship and Family Reunification rights”, European Journal of Migration and Law 2011, afl. 13, pp. 443-466.
KOSTAKOPOULOU, D., “European Union citizenship: writing the future”, ELJ 2007, pp. 623-646.
LENAERTS, K., “Civis europaeus sum: van grens-overschrijdende aanknoping naar status van burger van de Unie”, SEW 2012, afl. 1, pp. 2-13.
LENAERTS, K., “How the ECJ thinks: a study on judicial legitimacy”, Fordham International Legal Journal 2013, pp. 1302-1371.
131
SHUIBHNE, N. N., “The resilience of EU market citizenship”, CMLR. 2010, afl. 6, pp. 1597-1628.
SHUIBHNE, N. N., “Seven questions for seven paragraphs”, ELR 2011, afl. 2, pp. 161-162.
VERSCHUEREN, H., “De nieuwe Europese verblijfsrichtlijn 2004/38 sinds 30 april 2006 van toepassing: het Europese burgerschap op kruissnelheid”, T.Vreemd. 2006, afl. 2, pp. 97-127.
VERSCHUEREN, H., “HvJ 8 maart 2011, C-34/09, Ruiz Zambrano”, T.Vreemd. 2011, afl. 2, pp. 153-155.
WIESBROCK, A., “Disentangling the Union Citizenship puzzle? The McCarthy case”, ELR. 2011, afl. 6, pp. 861-873.

5) Elektronische bronnen

AZOULAI, L., “Euro-bonds. The Ruiz Zambrano judgment or the real invention of EU citizenship”, http://www.on-federalism.eu/attachments/097_download.pdf, p. 35.
HAILBRONNER, M. en SANCHEZ, S.I., “The European Court of Justice and Citizenship of the European Union: New developments towards a truly fundamental status”, beschikbaar op: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1927198.