Het patriabeeld in het drukwerk van de Franstalige gewesten tijdens de Nederlandse Opstand (1579-1590)
België en Nederland: van eenheid tot vervreemding?
Zaterdag 5 juli 2014. België verliest op het WK in de kwartfinale van Argentinië. Verslagenheid in het ganse land. Dubbele gevoelens ook op het festivalterrein van Werchter. “Zolang de Hollanders maar niet winnen” hoor ik verscheidene Belgen zeggen. Ik moet toegeven dat ik één van hen was. België en Nederland hebben reeds lange tijd een haat-liefdeverhouding onder diens inwoners. Toch kenden ze een gezamenlijk geschiedenis tot laat in de zestiende eeuw, wanneer beiden de Nederlanden vormden.
Die Nederlanden, ook wel eens de Zeventien Provinciën genoemd, waren een van bovenaf en per toeval tot stand gekomen statencomplex. Karel V, koning van Castilië en Aragon, landheer van de Nederlanden en keizer van het Heilig Roomse Rijk rondde het proces in 1543 af. Desondanks was dat staatsvormingsproces niet in alle delen even intensief doorgevoerd. De verstedelijkte en op handel en industrie gerichte gebieden als Brabant, Vlaanderen, Holland en Zeeland kenden een veel sterkere staatsvorming, in tegenstelling tot de op landbouw gerichte periferie waar de adel nog talrijk was en het Rooms-katholicisme sterk werd vertegenwoordigd. Vanaf de jaren 1560 ontstond er onvrede binnen bepaalde lagen van de bevolking tegen het Habsburgse beleid. Daarmee samengaand kwam tal van drukwerk in omloop dat enerzijds de troebelen in de Nederlanden aankaarten, maar anderzijds ook een beeld van staatkundige eenheid propageerden. Bovendien was het meeste drukwerk, zoals pamfletten en prenten, relatief goedkoop, waardoor het toegankelijk werd voor een grote groep van mensen. Dat beïnvloedde de publieke opinie en identificatie met een gemeenschappelijk vaderland, dat ontstond vanaf de late jaren 1570.
Hiaat
Tot zover de inleidende geschiedenisles. Het is namelijk niet de bedoeling de gehele Nederlandse Opstand uit te leggen, maar net te kijken naar het bestaan van een zeker besef van patria en eenheid in de vroegmoderne Nederlanden. Het is een debat dat reeds een lange traditie kent. In de negentiende eeuw voedde het nationalisme zich met geschiedenis en andersom. Dat bracht stellingen met zich mee waarin historici beargumenteerden dat België en Nederland twee afgescheiden, met elkaar niets gemeens hebbende volksgroepen waren. Zo was volgens de negentiende-eeuwse Nederlandse historicus Robert Fruin de zestiende-eeuwse splitsing in de Nederlanden tussen Noord en Zuid een noodzakelijke en allesbehalve toevallige gebeurtenis. Ook andere negentiende – en twintigste-eeuwse historici als de Nederlander Herman Theodoor Colenbrander wezen met de huidige grenzen van België en Nederland in hun achterhoofd op de verschillen tussen het Noorden en het Zuiden. Zo zouden reeds in de middeleeuwen gebieden als Brabant en Vlaanderen meer op de Franssprekende gebieden georiënteerd zijn, terwijl Holland en Zeeland werden gezien als de voorlopers van de latere Nederlandse Republiek. Pas in het interbellum kwam daar verandering in. Aanleiding daartoe was de Groot-Nederlandse geschiedschrijving van de Nederlandse hoogleraar Pieter Geyl.
Hij gaf daarmee aanzet tot een nieuwe visie binnen het historiografische debat, een visie die verscheidene historici tot op de dag van vandaag nog steeds volgen. Desondanks focuste het debat zich veeleer op de Nederlandstalige gewesten (Vlaanderen, Brabant, Holland en Zeeland) en veel minder op de Franstalige gewesten (Henegouwen, Artesië en Waals-Vlaanderen). Daarenboven is er nog nauwelijks onderzoek verricht naar het patriabeeld in drukwerk van diezelfde Franstalige gewesten. Net daarom is dit onderzoek zo belangrijk, willen we een duidelijk beeld krijgen van het ganse patriabeeld in de vroegmoderne Nederlanden.
Cijfers
In totaal werden negenenveertig werken onderzocht binnen een periode van dertig jaar. Het hoogtepunt lag in de eerste vijf jaar na het Verdrag van Atrecht, een verdrag waarin de Franstalige gewesten zich verzoenden met koning Filips II begin 1579. Ongeveer eenenzestig procent van het werk werd gedrukt binnen die jaren. Uitschieters waren de jaren 1579 en 1580. Samen leverden ze eenenveertig procent. Het blijkt dus dat voornamelijk de eerste jaren na het Verdrag belangrijke drukjaren waren. Dat had voornamelijk te maken met de politieke machtssituatie in de Nederlanden na de Unie. Landvoogd Alexander Farnese verplaatste zijn hoofdzetel naar Bergen en liet de provinciale raad van Vlaanderen naar Dowaai verhuizen. Beide steden profiteerden van die situatie, wat een opvallende en vernieuwende vaststelling was.
Wat stond er nu eigenlijk in het drukwerk? Met andere woorden, welke boodschap verspreidden ze? In quasi al de drukken afkomstig uit de Franstalige gewesten werd een vaderlandsbeeld gepropageerd. Telkens riepen ze op tot een algemene eenheid en hereniging van het totale vaderland, omdat zowel de Unie van Atrecht als die van Utrecht van 1579 de Nederlanden in twee hadden verdeeld. Termen als le Pays Bas of Belgicque moesten daarvoor verwijzen naar de gehele Zeventien Provinciën. Alle gewesten maakten volgens de pamfletauteurs deel uit van dat vaderland, ongeacht hun positie. Er was daarin ook een duidelijke tendens te bespeuren. Telkens opnieuw werd Willem van Oranje, leider van de opstandelingen, aangehaald als oorzaak van alle troebelen. Hij had verdeeldheid gezaaid binnen de Nederlanden om zijn eigen macht te vergroten. Tot lang na zijn dood in 1584 hingen pamfletten dat beeld op.
Natuurlijk is het moeilijk te achterhalen waarom de Franstalige gewesten dat nu echt deden. Misschien dat ze echt in een hereniging van de Nederlanden geloofden. Of misschien wilden ze toch vooral hun eigen blazoen oppoetsen. Het was namelijk merkbaar dat hun boodschap na 1580 stelselmatig afnam. Bovendien veranderde de inhoud ervan tegen het einde van de jaren 1590. De hereniging werd steeds een minder belangrijk doel in de pamfletten van de Franstalige gewesten. Desondanks was de scheiding binnen de Nederlanden geen onvermijdelijk, natuurlijk gegeven, maar een toevalligheid. Langs beide kanten van de Unies trachtten de gewesten het algemene vaderland te restaureren. Telkens opnieuw propageerden de Franstalige gewesten een algemeen vaderlandsbeeld, bestaande uit de Nederlanden of Zeventien Provinciën. Met andere woorden, België en Nederland zijn toch niet zo verschillend van elkaar. Laat ons dat bij het volgende WK vooral niet vergeten.
Bibliografie
Lijst van geciteerde bronnen en werken
I. Bronnen
Onuitgegeven, gedrukte bronnen
Advertissement chrestien contenant vne declaration sommiere de l’effect d’aulcunes causes, sur lesquelles lon a jetté tart l’oeuil suffissantes à regarder le progres du Repos general de ces deplorables Pays bas, a Mons en Haynault, chez Rutgher Velpius, 1582.
Advertissement de la victoire obtenve par l’armee de Sa Maieste a la conduicte de Messire George de Lalaing, Conte de Renneburch, Baron de Ville, &c. Gouuerneur & Capitaine general des Pays de Frise, Ouerissel, Gruninghen, & Lingen, Contre les ennemis de Dieu, & de sadicte Maieste au mois de Septembre 1580, a Mons en Hainault, chez Rutgher Velpius, 1580.
Advis dv Prince d’Orange svr les trovbles exites par le Duc d’Aniov es pais bas le XVII de Ianvier 1583, s.l., 1583.
Advis svr le fait de la mvtvele vnion reciproqve devoir, et entretenement des estas politics, s.l., 1583.
Articles de la trefve conclve et arrestee povr dovze ans, entre la Maté du Roy d'Espaigne […] Et les Estatz des Prouinces Vnies du Pais bas d'autre, a Bruxelles, par Rutger Velpius, 1609.
Articles et conditions dv traicté, arresté & conclu, entre Monseigneur le Prince de Parma Plaisance &c. Lieutenant, Gouuerneur et Capitaine General, de sa Majesté, es pays de pardeça, au nom d’Icelle, comme Duc de Brabant, d’vne part, Et la Ville de Bruxelles d’aultre, le Xe de Mars. 1585, a Mons, chez Rutgher Velpius, 1585.
Articles et conditions dv Traicté fait et conclu entre l'Altesse du prince de Parme, Plaisance, &c. Lieutenant, Gouuerneur & Capitaine general és pays de pardeça au nom de sa Maiesté du sainct Empire d'vne part; & la ville d' Anuers, d'aultre part; le xvij iour d'Aoust l'an MDLXXXV, a Anvers, Christophle Plantin, 1585.
Ban et edict en forme de proscription fait par la Maieste du Roy nostre Sire à lencontre de Guillame de Nassau, Prince d’Oranges, comme chef & perturbateur l’estat de la Chrestienté ; & speciallement de ces pays bas : Par lequel chacun est authorisé de l’offenser & oster du monde, comme peste publicque, avec pris à qui le fera & y assistera, a Dovay, chez Iean Bogard, 1580.
Blijde tijdinghe van het bestant, tusschen sijne majesteyt [...] ende de Staten Generael van de Vereenichde Nederlanden, Antwerpen, by Abraham Verhoeven, 1609.
BOSQUIER, PHILIPPE, Tragoedie novvelle dicte le petit razoir des ornements mondains : En laquelle toutes les misères de nostre temps sont attribuées tant aux hérésies qu’aux ornements superflus du corps, a Mons, par Charles Michel, 1589.
Brief Der Staten van Artois ende der Ghedeputeerden van Henegauwe ende Douay: tot de Ghedeputeerde van de Staten-Generaal van de Nederlanden, vergadert in de stadt van Antwerpen. Met de Andwoorde op de selue ghegheuen door de voorseyde Ghedeputeerde van de Staten-Generaal: Door welcke de voorseyde Staten-Generaal veronschuldicht worden van de schulden ende misdaden diemen hen oplegt, aengaende d’ouertredinghe vande Pacificatie van Gendt, T’Antwerpen, By Christoffel Plantijn, 1579.
Briefve relation de larrivee de sa maieste a Almada, pres de la ville lisbona. Et de son entrée depuis en ladicte Ville & Cité, a Mons, chez Rutgher Velpius, 1581.
Cession et Transport des Pays d’Embas et de Bourgogne fait par Philippe II Roy d’Espagne, a sa fille aisnée Isabelle, Clara, Eugenia, en avancement de son mariage avec l’archiduc Albert. Le Sixième du Mois de May de l’An 1598, s.l., 1598.
Chanson novvelle de la rendition de la ville d’Ostende, sur la vois, quand viendra ce Roy d’Espaigne, s.l., [1604].
Chanson novvele povr rendre action de graces au bon Dieu touchant le paix faicte a Veruin entre les Roys, a Arras, chez Guillaume de la Riuiere et Gilles Bauduyn à la Fontaine, 1598.
Copie de certaine lettre close escripte par son Excellence aux Preuost, Doyen, Chapistre, Prelatz & autres Ecclesiasticques, Preuost, Iurez, Escheuins, Borgeois, Corpz & Communauté de la Cité de Cambray. Les exhortant de se recueilier & remettre soubz la protection de sa Maiesté suiuant les sermens qu’ilz ont à icelle, a Mons en Haynault, chez Rutgher Velpius, 1580.
Copie des lettres envoyees de son Alteze en Arras, povr la publication de la Paix le 7 Iuin 1598, a Arras, chez Guillaume de la Riuiere et Gilles Bauduyn à la Fontaine, 1598.
Copie van eenen Brief, by den Prince van Parme, ghesonden aen de Staten-Generaal vanden landen van herwaerts ouer tot Antwerpen vergadert zijnde: Ende Antwoorde der voorschreuen Staten-Generaal daerop gedaen, den XII sten Martij, T’Antwerpen, By Christoffel Plantijn, 1579.
Cort verhael Uan t’ moordadich feyt geperpetreert Inden Persoone vanden Deurluchtigen Prince mijnen Heere den Prince van Oraengien, Graue van Nassau, Marckgraue vander Uere, etc. by Jan Jauregui Spaengnaert, T’ Antwerpen, Christoffel Plantijn, 1582.
Copie dv traicte de Denremonde, a Mons, chez Rutgher Velpius, 1584.
Declaration de la doctrine chretienne, a Mons, chez Charles Michel, 1587.
Discours ov briefve description du siege & prinse de la ville de Nuys. Faict par le Tres-illustre & victorieux Seigneur le Prince de Parma &c. Gouuerneur & Capitaine General du Pais-bas, le 26 de Iuillet 1586, en Anuers, Matthieu de Rische, 1586.
Discovrs svr les trovbles et miseres de ce temps :et de moyens qu’il faut tenir pour les appaiser, & y mettre fin, a Dovay, de l’imprimerie Iean Bogard, 1579.
Discours van eenen oprechten, onpartijdighen ende ongheveynsden patriot, opden teghenwoordighen staet van des Nederlantsche provincien, [Hendrik I van Borculo], [Utrecht], 1584.
Discovrs veritable des choses advenves av siege de Calais. Mese en l’obeissance de Sa Majesté Catholiqve par son Alteze Serenissime le 17 d’Auril 1596, a Mons, Charles Michel, 1596.
Discovrs veritable tovchant plvsievrs affaires d’estat, pour la ivstification des bons et fideles svbiectz de sa maieste catholiqve, a Dovay, de l’imprimerie de Iean Bogard, 1580.
Edict perpetvel svr l’accord, faict entre le Prince de Parme & Plaisance, Gouuerneur & Capitaine general des Païs-bas, de la part & au nom du Roy Catholicque des Espaignes, &c. d’vne part, Et les Estatz generaulx des Prouinces de Haynnault & Artoys, & villes de Douay, Lille, Orchies d’aultre part, à Mons en Haynnault, Rogier Velpius, 1579.
Extract de devx lettres, a Mons en Hainault, chez Rutger Velpius, 1581.
Edict et placcart dv Roy nostre Sire, sur le faict des monnoyes d'or & d'argent, publié le xxiiie, de Iuing, 1590, a Mons, Charles Michel, 1590.
Edict, et placcart de sa Maieste sur le faict des hommicides, a Mons, Charles Michel, 1590.
EST, WILLEM HESSELS van, Novvelles de l'an MDLXXXVII des royaumes de Iapon et de Chine situez aus Indes Orientales, tiriées d'vne lettre du Prouincial de la Compgnie de IESVS aus Indes, escrite en Cochin le xiiij. de Ianuier MDLXXXVII. & enuoyée à Rome au R. P. General de ladicte Compagnie, a Dovay, chez Iean Bogard, 1588.
Historie Balthazars Gerardt, alias Serach, die den Tyran van t’Nederlandt den Prince van Orangie doorschoten heeft : ende is daerom duer growelijcke ende vele tormenten binnen de stadt van Delft openbaerlijck ghedoodt, s.l., 1584.
HOUTHEM, LIBERTUS van, Demonstration par laqvelle clairement s’appercoit qv’on ne se doit nvllement transporter à la nouelle pretendue religion, & les allichemens desqueles vsent ce iourd’huy les hereticque, à l’endriot des simples, pour les seduir & preuertir […], a Mons en Hainault, chez Rutger Velpius, 1580.
La Flandre conservee, contenant vn discovrs en forme de lettre. Des desseings & euenementz de l’Armée rebelle en l’Année 1600, a Arras, chez Robert Mavdhvy, 1600.
Le glorievx et triomphant martyre de Balthazar Girard, advenv en la ville de Delf en Hollande, le xiiiie de iulliet 1584, Douai, chez Jean Bogard, 1584.
Le renart decovvert, a Mons en Hainault, chez Rutger Velpius, 1580.
Le retour de la concorde avx Pays Bas. Par le retour de Madame, a Mons en Hainault, chez Rutger Velpius, 1580.
Les articles dv traicte des Ville de Bruges, & Païs du Francq, conclu & arresté en la ville de Tournay, le iour de la Penthecouste, 20. De May, 1584, a Mons en Haynau, chez Rutgher Velpius, 1584.
Les cruels horribles tormens de Balthazar Gerard, Bourguignon, vrai martyr, souffertz en l’execution de sa glorieuse et memorable mort, pour avoir tue Guillaume de Nassau, prince d’Orenge, ennemy de son roy et de l’eglise catholique; mis en francois d’un discours latin envoye de la ville de Delft, au comte de Hollande, a Paris, chez Jean de Carroy, 1584.
Les Traictes faicts a Cologne, povr parvenir a une reconciliation generale des pays bas auec sa Maiesté Catholique, a Dovay, de l’imprimerie de Iean Bogard, 1579.
Lettre de l’Excellence du Prince de Parme, enuoiée aux deputez des Provinces de ces pays bas, estans assemblez en la ville d’Anvers, le dousiesme de Mars MDLXXIX, a Dovay, de l’imprimerie de Iean Bogard, 1579.
Lettre d’vn gentil-homme de Haynavlt, à vn sien amy de Gand, touchant les affaires de l’estat present du Pays bas, s.l., 1583.
Lettre d’vn gentilhomme, vray patriot, a messieurs les Estatz Generaulx assemblez en la Ville d’Anvers, s.l., 1579.
Lettre envoyee par le Prince de Parme aux Bourgmaistres, Escheuins & Magistrats de la ville d’Anvers, ensemble & au grand conseil, dit, den Breeden Raedt, & aux Confreries d’icelle, a Anvers, chez Gillis vanden Rade, 1584.
Lettre intercepte dv prince d’Oranges av dvc d’Alençon. Avecq quelques aduertissemens sur icellepour ouurir les yeulx aux bons subiects, s.l., 1580.
Lettres de monseigneur le prince de Parme, Plaisance, &c. lieutenãt, gouuerneur, & capitaine. general pour le roy, en ses pays d'embas, addressantes aux bourguemaistres, escheuins, conseil, ghuldes, & bourgeois manans & habitans de la ville de Bruxelles. Par lesquelles son Excellence leur presente la grace de sa Maieste moyennent leur reconciliation, A Mons en Haynault, chez Rutgher Velpius, 1580.
Lettres des estatz d’Artois & deputez des autres Provinces au Prince de Parmes, a Dovay, de l’imprimerie de Iean Bogard , 1579.
Lettres des estats d’Arthois, et des depvtez de Haynault & Douay aux Députes des Estatz en Anvers, a Dovay, de l’imprimerie de Iean Bogard, 1579.
Lettres patentes dv Roys nostre sire, Par lesquelles l’Auctorité, que vsurpent presentement les quatre membres de Flandres, est abolie, & declairé nul ce qu’ilz on faict, & feront durant ceste leur rebellion, a Mons en Haynault, chez Rutger Velpius, 1581.
[GUICCIARDINI, LODOVICO], Sommaire de la description generale de tovs les Pays Bas de M.L. Guiciardin, a Arras, chez Robert Maudhuy, 1596.
[MICHEL, JEAN], L’anatomie dv corps politiqve compare av corps hvmain, povr cognoistre la sovrce & origine des maladies d’iceluy, qui nous causent pour le iour-d’huy tant de troubles parmy la Chréstienté, a Dovay, chez Iean Bogard, 1581.
Novveaux advertissementz des choses qui se sont passees en la Chine, et av Iapon et dv retour des Princes Iaponois, qui l'an 1585 vindrent à Rome, & de leur arriuée aus Indes.Le tout tiré d'aucunes lettres enuoyées à Rome au General de la Compagnie de IESVS, a Dovay, chez Iean Bogard, 1589.
Ordonnance et placcart dv Roy nostre Sire, svr le faict de l'entrecours, & Marchandise des Grains, a Mons, Charles Michel, 1586.
Ordonnances et statvtz de Son Alteze, Sur le reiglement de la Iustice en son Pays de Liege, a Mons, Charles Michel, 1590.
Ordonnance faictes par monseignevr le marqvis de Renty, govvernevr capitaine general & grand Bailly de Haynnau, & les gens du conseil du Roy à Mons, pour l'execution du Placcart de sa Majesté du xxviij.e d'Apuril dernier, sur le taux & reiglement mentionné audict Placcart, publié le xij.e d'Aoust. 1588, a Mons, Charles Michel, 1588.
Placcart de Sa Maieste svr la moderation, et tauxations des Gaiges, Sallaires, & Iournees des Seruiteurs, & Manouuriers, aussi du pris des Viures, denrees & semblables choses, a Mons, chez Charles Michel, 1589.
Placart de Son Alteze serenissime, contenant la declaration des bons deuoirs faicts vers ceux de Hollande & Zelande pour les amener a vne reconciliation. Ensemble, interdiction & deffences de communiquer & traffiquer auec lesdictes de Hollande, Zellande & tous leurs adherens subiectz de sadicte Alteze. Publié à Arras le Mercredy dix-septiesme de Mars 1599, a Arras, chez Robert Maudhuy, 1599.
Placcart et ordonnance dv Roy nostre Sire, svr la generalite des mestiers, mainoeuures, artifices, salaires & labeurs, &c, a Mons, chez Charles Michel, 1588.
Placcart et ordonnance dv Roy nostre Sire tovchant le saisissement des bies de ceulx qui ne se sont reduictz ou reconciliez à sa Maiesté. Auec lettres de monseigneur le Prince de Parme, Gouuerneur generale &c. declarants que ledit faisissement se faict pour en recompenser les bos subiectz de sadicte Maiesté de leurs pertes &c., a Dovay, de l’imprimerie de Iean Bogard, 1580.
Poinctz et articles des charges proposées contre Guillaume de Hornes, Seigneur de Heze. Avecque la sentence criminelle, & capitale sur icelles rendue, a Mons en Haynault, chez Rutgher Velpius, 1580.
Poinctz et articles sovbs lesqvelz les Magistratz, Consaulx & Doyens de la Ville de Gand, se sont reconciliez à Sa Majesté, a Mons, chez Rutgher Velpius, 1584.
Response a vn libelle famevx nagveres pvblié contre Monseigneur le prince d'Orenges, & intitulé Lettres d'vn gentil-homme vray patriot &c. Faicte par Philippe de Marnix, Seigneur du Mont Ste. Aldegonde conseillier d'estat, a messieurs les Estats generaulx du pays-bas. Auec ledit libelle icy joint à la fin, Imprimé en Anuers, chez Giles vanden Rade, 1579.
Sommaire et substance du ban et proscription contre Guillamme de Nassau Prince d’Oranges, Mons, chez Rutger Velpius, 1580.
Traicte de reconciliation faict en la ville d’Arras le XVIIe de May avec sa Majesté par les Provinces d’Arthois, Haynault, Lille, Douay et Orchies, a Dovay, de l’imprimerie de Iean Bogard, 1579.
Traicte et accord faict et passe entre monsieur le baron de Montigny et le Seigneur de la Motte, a Dovay, de l’imprimerie de Iean Bogard, 1579.
Vray discovr et relation de la bataille donnée le 17 de Iung 1580 entre Hardeberghe & Gransberghe, pays d’Ouerusse, à trois heures apres mydi, par les gens de guerre de Sa Maiesté, conduicts par Martin Schenck de Nydeggen, au secours de Groeningen. Et le conte de Hollac Chief des gens de la nouuelle vnion d’Vtrecht, a Mons en Haynault, chez Rutgher Velpius, 1580.
Vraye relation de ce qve monseignevr le prince de Parme & de Playsance. &c. Lieutenant Gouuerneur, & Capitaine General pour le Roy nostre Sire es Pays de pardeca, à fait proposer aux Estatz des Prouinces reconciliées, touchant le retour des Forces estrangieres. Et l’accord desdicts Estatz respectiuement ensuiuy, a Mons en Haynault, chez Rutger Velpius, 1582.
Warhafftige vnd Eigentliche beschreibung, Von der Gebůrt, Leben vnd Sterben des Prinzen von Orangien, Graff Wilhelm vonn Nassauw, vmbkommen ist. Auch mit was Tormenten, Marter vnd pein Balthasar Serack, so die That gethan, derhalben zu Delfft in Hollandt vom leben zum Todt gebracht, [Keulen], 1584.
WIGNACOURT, MAXIMILIAAN de, Discovrs svr l’Estat des Pays Bas. Auquel sont deduictes les causes de ses troubles, & calamitez, & leur remedes, a Arras, de Guillaume de la Riuere, 1593.
Catalogi
Belgica typographica 1541-1600: Catalogus librorum impressorum ab anno MDXLI ad annum MDC in regionibus quae nunc Regni Belgarum partes sunt, E.COCKX-INDESTEGE, G. GLORIEUX en B. OP DE BEECK red., 4 dln., Nieuwkoop, 1968-1994.
Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek, W.P.C. KNUTTEL red., 9 dln., Utrecht, 1978.
Universal Short Title Catalogue, 2014 (http://www.ustc.ac.uk/).
II. Studies
Werken:
ALLEN, P.C., Philip III and the Pax Hispanica, 1598-1621. The Failure of Grand Strategy, New Haven/Londen, 2000.
ANDRIESSEN, J., De Jezuïeten en het samenhorigheidsbesef der Nederlanden 1585-1648, Antwerpen, 1957.
ANDRIESSEN, J., ‘Jezuieten-auteurs over de oorzaken van den Nederlandschen Opstand in de XVIe eeuw’, Bijdrage voor de geschiedenis der Nederlanden, 1 (1946), 31-46.
ANDRIESSEN, J., ‘Nederlands Gemeenschapsbesef bij enkele geestelijke auteurs van einde XVIe en begin XVIIe eeuw’, Revue belge de hilologie et d’histoire, 26 (1948), 1001-1019.
ANDRIESSEN, J., ‘Van verbondenheid tot vervreemding. Het teloorgaan van het generaliteitsbesef in de Nederlanden (1585-1648)’ Tijdschrift voor samenleving en cultuur, 17 (1946), 117-132.
ARBLASTER, P., ‘Policy and publishing in the Habsburg Netherlands,1585–1690’, B. DOOLEY en S.A. BARON red., The Politics of Information in Early Modern Europe, Londen/New York, 2001.
ARNADE, P., Beggars, Iconoclasts & Civic Patriots. The Political Culture of the Dutch Revolt, Ithaca, 2008.
ASAERT, G., 1585: de val van Antwerpen en de uittocht van Vlamingen en Brabanders, Tielt, 2010.
AVONDS, P., ‘Beschouwingen over het ontstaan en de evolutie van het samenhorigheidsbesef in de Nederlanden (14de-19de eeuw)’, J. ANDRIESSEN, A. KEERSMAEKERS en P. LENDERS red., Cultuurgeschiedenis in de Nederlanden van de Renaissance naar de Romantiek, Leuven/Amersfoort, 1986.
BAUDART, E., La Question de Nationalité dans les Pays-Bas et le pays de Liége aux XVe et XVIe siècles, Brussel, 1944.
BLAAS, P.B.M., Geschiedenis en nostalgie: de historiografie van een kleine natie met een groot verleden: verspreide historiografische opstellen, Hilversum, 2000.
BLOCKMANS, W.P., ‘De vorming van een politieke unie (veertiende – zestiende eeuw) , J.C.H. BLOM en E. LAMBERTS red., Geschiedenis van de Nederlanden, 4de uitg., Amersfoort, 2012.
BLOEMENDAAL, J. en VAN DOXHOORN, A., ‘De scharpheit van een gladde tong. Literaire teksten en publieke opinievorming in de vroegmoderne Nederlanden’, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 125 (2010), 3-28.
BRUNEEL, C., ‘Conjonctures démographiques en milieu rural (1575-1650). Le miroir des visites décanales en Brabant et en Flandre’, C. BRUNEEL e.a. red., Les “Trente Glorieuses" (circa 1600 - circa 1630) / Pays-Bas méridionaux et France septentrionale : aspects économiques, sociaux et religieux au temps des archiducs Albert et Isabelle, Brussel, 2010.
CREPIN, L., ‘Impressions faites par Jean Bogard pour le gouvernement espagnol en 1580', Souvenirs de la Flandre walonne, 2e série, 1 (1881), 116-118.
DARBY, G., ‘Introduction’, G. DARBY red., The origins and development of the Dutch Revolt, Londen, 2001.
DELECOURT, J., ‘Bosquier’, Biographie Nationale, II, Brussel, 1868, 741-743.
DE RIDDER, B., ‘De Akte van Afstand als pacificatiestrategie tijdens de Nederlandse Opstand (1597-1600)’, Handelingen der Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 65 (2012), 209-221.
DE WILDT, K., Bespreking van A. DUKE, Dissident Identities in the Early Modern Low Countries, Ashgate, 2009, Tijdschrift voor Nederlandse Kerkgeschiedenis, 15 (2012), 70-71.
DE SCHEPPER, H., “Belgium dat is Nederlandt“. Identiteiten en identiteitenbesef in de Lage Landen, 1200-1800. Epiloog: Koninkrijk der Nederlanden, 1815-1830, Breda, 2014.
DE SCHEPPER, H., ‘Belgium Nostrum’ 1500-1650. Over integratie en desintegratie van het Nederland, Antwerpen, 1987.
DE SCHEPPER, H., ‘De katholieke Nederlanden van 1589 tot 1609’, M. CLOET e.a. red., Algemene Geschiedenis der Nederlanden, 15 dln., Haarlem, 1579.
DE SCHEPPER, H., ‘De Reconquista mislukt. De katholieke gewesten 1579-1588’, M. CLOET e.a. red., Algemene Geschiedenis der Nederlanden, 15 dln., Haarlem, 1579.
DE SCHEPPER, H., ‘Staatsgezag en macht in de Nederlanden. Verworvenheden en beperkingen in het Bourgondisch-Habsburgse systeem’, J. GEURTS en H. DE SCHEPPER red., Staatsvorming onder Bourgondiërs en Habsburgers. Theorie en praktijk, Maastricht, 2006, 13-50.
DIEFENDORF, B.B., ‘Catholic Identity and the Revolt of the Netherlands. A View from South of the Border’, BMGN, 126 (2011), 82-88.
DIJSTELBERGE, P., ‘Ik wil dat er gelezen wordt. Boekgeschiedenis: analytische bibliografie, boekarcheologie’, J. DE KRUIF, M.M. DREES en J. SALMAN red., Het lange leven van het pamflet. Boekhistorische, iconografische, literaire en politieke aspecten van pamfletten 1600-1900, Hilversum, 2006.
DOORN, J., De prijs van het bloed (1584-1625). De kinderen van Willem van Oranje, hun rol en hun lot, Zaltbommel, 1984.
DUKE, A., ‘Dissident Propaganda and Political Organization at the Outbreak of the Revolt of the Netherlands’, P. BENEDICT e.a. red., Reformation, revolt and civil war in France and the Netherlands 1555-1585, Amsterdam, 1999.
DUKE, A., ‘In Defence of the Common Fatherland. Patriotism and Liberty in the Low Countries, 1555-1576’, R. STEIN en J. POLLMANN red., Networks, regions and nations: Shaping Identities in the Low Countries, 1300-1650, Leiden, 2009.
DUKE, A., ‘Posters, Pamphlets and Prints: The Ways and Means of Disseminating Dissident Opinions on the Eve of the Dutch Revolt’, Dutch Crossing, 27 (2003), 23-44.
DUKE, A., Reformation and Revolt in the Low Countries, Londen, 1990.
DUKE, A., ‘The Elusive Netherlands. The question of national identity in the Early Modern Low Countries on the Eve of the Revolt’, J. POLLMANN en A. SPICER red., Dissident Identities in the Early Modern Low Countries, Ashgate, 2009.
DUMOLYN, J., Bespreking van A. DUKE, Dissident Identities in the Early Modern Low Countries, Ashgate, 2009, History, 95 (2010), 373.
FRUIN, R., Tien jaren uit den Tachtigjarigen Oorlog 1588-1598, Den Haag, 1924.
GEEVERS, L., ‘Being Nassau: Nassau Family Histories and Dutch National Identity from 1541 to 1616’, Dutch Crossing, 35 (2011), 4-19.
GERAERTS, J., Bespreking van J. POLLMANN, Catholic Identity and the Revolt of the Netherlands, 1520-1635, New York, 2011, De Zeventiende Eeuw : Cultuur in de Nederlanden in Interdisciplinair Perspectief, 28 (2012), 85-87.
GEURTS, P.A.M., De Nederlandse Opstand in de pamfletten 1566-1584, Nijmegen, 1956.
GEYL, P., De geschiedenis van de Nederlandse stam, 3 dln., 2de uitg., Amsterdam/Antwerpen, 1948.
GEYL, P., De Groot-Nederlandsche Gedachte, Antwerpen, 1930.
GOSSART, E., La domination espagnole dans les Pays-Bas à la fin du règne de Philippe II, Brussel, 1906.
GROENVELD, S. e.a., De kogel door de kerk? De Opstand in de Nederlanden 1559-1609, Zutphen, 1983.
GROENVELD, S., ‘Natie en nationaal gevoel in de zestiende-eeuwse Nederlanden’, Nederland Archievenblad, 84 (1980), 372-387.
GROENVELD, S., ‘’Natie’ en ‘patria’ bij zestiende-eeuwse Nederlanders’, N.C.F. VAN SAS red., Vaderland. Een geschiedenis van de vijftiende eeuw tot 1940, Amsterdam, 1999.
HARLINE, C.E., Pamphlets, Printing and Political Culture in the Early Dutch Republic, Dordrecht, 1987.
HOOGEWERFF, G., De historische gebondenheid der Nederlanden, Brussel, 1944.
HOOGEWERFF, G., ‘Uit de geschiedenis van het Nederlandsch nationaal besef’, Tijdschrift voor Geschiedenis, 44 (1929), 115-134.
ISRAEL, J., De Republiek, 1477-1806, Oxford, 1995.
JANSSEN G.H., Bespreking van A. DUKE, Dissident Identities in the Early Modern Low Countries, Ashgate, 2009, The English Historical Review, 126 (2011), 936-937.
JANSSEN, G.H., ‘the Counter-Reformation of the Refugee: Exile and the Shaping of Catholic Militancy in the Dutch Revolt’, The Journal of Ecclesiastical History, 63 (2012), 671-692.
JANSSENS, G., Brabant in het Verweer. Loyale oppositie tegens Spanje’s bewind in de Nederlanden van Alva tot Farnese (1567-1578), Kortrijk, 1989.
JANSSENS, P., ‘De Spaanse en Oostenrijkse Nederlanden (1579-1780)’, J.C.H. BLOM en E. LAMBERTS red., Geschiedenis van de Nederlanden, 4de uitg., Amersfoort, 2012.
KOENIGSBERGER, H.G., Monarchies, States Generals and Parliaments. The Netherlands in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Cambridge, 2001.
LABARRE, A., ‘Impressions en flamand à Arras, Douai, Lille et Saint-Omer, XVIe-XVIIIe siècle’, De Franse Nederlanden, 4 (1979), 31-42.
LABARRE, A., ‘L'imprimerie et l'édition à Douai, au XVIe et au XVIIe siècle’, De Franse Nederlanden, 9 (1984), 99-112.
LAMAL, N., Beter een oprechten crijgh dan een geveynsden peys Pamfletten en publieke opinie in de aanloop naar het Twaalfjarig Bestand (1607-1609), onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, departement Geschiedenis, 2010.
LAMAL, N., ‘Nieuws en informatienetwerken: de Medici en het begin van de Opstand in de Nederlanden (1566)’, Handelingen der Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 66 (2013), 63-77.
LEVER, A.J., ‘Maarten Schenk van Nydeggen (1540/49-1589), vechtjas’, Biografisch woordenboek Gelderland: bekende en onbekende mannen en vrouwen uit de Gelderse geschiedenis, V, Franeker, 2006, 109-112.
MACHIELSEN, J., Bespreking van J. POLLMANN, Catholic Identity and the Revolt of the Netherlands, 1520-1635, New York, 2011, The English Historical Review, 127 (2012), 127.
MARNEF, G., Antwerpen in de tijd van de reformatie, Antwerpen, 1996.
MARNEF, G., Bespreking van A. DUKE, Reformation and Revolt in the Low Countries, Londen, 1990, Revue belge de philology et d’histoire, 72 (1994), 1004-1005.
MEEUS, H., ‘Printing in the shadow of a metropolis’, B.R. COSTAS red., Print Culture and Peripheries in Early Modern Europe, Leiden/Boston, 2013.
MOUT, M. E. H. N., Bespreking van H.G. KOENIGSBERGER, Monarchies, States Generals and Parliaments. The Netherlands in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Cambridge, 2001, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 119 (2004), 225-226.
PARKER, G., De Nederlandse Opstand. Van Beeldenstorm tot Bestand, Utrecht/Antwerpen, 1981.
PARKER, G., The Army of Flanders and the Spanish Road 1567-1659. The logistics of Spanish Victory and Defeat in the Low Countries’ Wars, Cambridge, 1972.
PETTEGREE, A., ‘Centre and Periphery in the European Book World’, Transactions of the Royal Historical Society, 18 (2008), 101-128.
PIERARD, C., Imprimés à Mons. Fac-similés de la Kakogeitnia de Libert Houthem et du Renart decouvert attribué à Jean Richardot sortis des presses de Rutger Velpius, en 1580, Bergen, 1966.
PIPKIN, A., ‘”They were not humans, but devils in human bodies”: Depictions of Sexual Violence and Spanish Tyranny as a Means of Fostering Identity in the Dutch Republic’, Journal of Early Modern History, 13 (2009), 229-264.
PIPKIN, A., ‘Rape in the Republic, 1609-1725. Formulating Dutch Identity’, A.C. GOW red., Studies in Medieval and Reformation Traditions, Leiden/Boston, 2013.
POLLMANN, J., ’”Brabanters do fairly resemble Spaniards after all.” Memory, propaganda and identity in the Twelve Years’ Truce’, J. POLLMANN en A. SPICER red., Public Opinion and Changing Identities in the Early Modern Netherlands. Essays in Honour of Alastair Duke, Leiden/Boston, 2006.
POLLMANN, J., Catholic Identity and the Revolt of the Netherlands, 1520-1635, New York, 2011.
POLLMANN, J., ‘Internationalisering en de Nederlandse Opstand’, BMGN, 124 (2009), 515-535.
POLLMANN, J., ‘No man’s land. Reinventing Netherlandish Identities, 1585-1621’, R. STEIN en J. POLLMANN red., Networks, regions and nations: Shaping Identities in the Low Countries, 1300-1650, Leiden, 2009.
POSKA, A.M., Bespreking van P.C. ALLEN, Philip III and the Pax Hispanica, 1598-1621. The Failure of Grand Strategy, New Haven/Londen, 2000, Renaissance Quarterly, 54 (2001), 284-285.
PRESSER, J. e.a., De Tachtigjarige Oorlog, Amsterdam/Brussel, 1963.
PRIMS, F., De wording van het nationaal bewustzijn in onze gewesten, Antwerpen, 1938.
ROUSSELLE, H., Bibliographie Montoise. Annales de l’imprimerie à Mons depuis 1580 jusqu’à nos jours, Nieuwkoop, 1971.
ROUZET, A., Zestiende-eeuwse drukkers in onze provincies, Brussel, 1975.
RYCKEBOER, H., ‘Dutch/Flemish in the North of France’, J. TREFFERS-DALLER en R. WILLEMYNS red., Language Contact at the Romance-Germanic Language Border, Clevedon, 2002.
SAWYER, A., ‘Medium and message. Political prints in the Dutch Republic, 1568-1632’, J. POLLMANN en A. SPICER red., Public Opinion and Changing Identities in the Early Modern Netherlands. Essays in Honour of Alastair Duke, Leiden/Boston, 2006.
SPAANS, J., ‘Reform in the Low Countries’, A Companion to the Reformation World, Oxford, 2006, 118-134.
SOEN, V., Bespreking van A. DUKE, Dissident Identities in the Early Modern Low Countries, Ashgate, 2009, Belgisch tijdschrift voor filologie en geschiedenis, 89 (2011), 1460-1461.
SOEN, V., ‘De reconciliatie van “ketters” in de zestiende-eeuwse Nederlanden (1520-1590)’, Trajecta, 14 (2005), 337-362.
SOEN, V., ‘Despairing of all means of reconciliation. The Act of Abjuration and the peace negotiations during the Dutch Revolt’, P. BROOD en R. KUBBEN red., The Act of Abjuration. Inspired and Inspirational, Nijmegen, 2011, 45-63.
SOEN, V., ‘De verzoening van Rennenberg (1579-1581). Adellijke beweegredenen tijdens de Opstand anders bekeken’, Tijdschrift voor Geschiedenis, 122 (2009), 318-333.
SOEN, V., ‘Les Malcontents au sein des Etats-Généraux aux Pays-Bas (1578-1579). Défense du pouvoir de la noblesse ou défense de l’orthodoxie?’, A. BOLTANSKI en F. MERCIER red., La noblesse et la défense de l’orthodoxie XIIIe-XVIIe siècle, Rennes, 2011, 135-149.
SOEN, V., Onderzoeksmethoden Nieuwe Tijd, Leuven, 2011.
SOEN, V., ‘Reconquista and Reconciliation in the Dutch Revolt: The Campaign of Governor-General Alexander Farnese (1578-1592)’, Journal of Early Modern History, 16 (2012), 1-22.
SOEN, V., Vredehandel. Adellijke en Habsburgse verzoeningspogingen tijdens de Nederlandse Opstand (1564-1581), Amsterdam, 2012.
SOEN, V., ‘Een vredesgezant worstelt met de Pacificatie van Gent. De vreemde wendingen van de vredesmissie in de Nederlanden van Jan van Noircarmes, baron van Selles (1577-1580)’, Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, 171 (2005),135-192.
STEEN, C.R., Margaret of Parma: A Life, Leiden/Boston, 2013.
STENSLAND, M., Habsburg communication in the Dutch Revolt (Amsterdam studies in the Dutch Golden Age, 9), Amsterdam, 2012.
STENSLAND, M., ‘Not as bad as all that: the strategies and effectiveness of loyalist propaganda in the early years of Alexander Farnese’s governorship’, Dutch Crossing, 31 (2007), 91-112.
THIJS, A., Van Geuzenstad tot Katholiek Bolwerk: Antwerpen en de contrareformatie, Turnhout, 1990.
VAN BRUAENE, A.L., ‘Spectacle and Spin for a Spurned Prince. Civic Strategies in the Entry Ceremonies of the Duke of Anjou in Antwerp, Bruges and Ghent (1582)’, Journal of Early Modern History, 11 (2007), 263-284.
VAN DER ESSEN, L., Alexandre Farnese, prince de Parme, gouverneur general des Pays-Bas (1545-1592), 5 dln., Brussel, 1933-1937.
VAN DER ESSEN, L., ‘Besef van Nederlanderschap bij uitgeweken Nederlanders in Italië in de XVIe, XVIe en XVIIIe eeuw’, Nederlandsche Historiebladen, 2 (1939), 33-42.
VAN DER ESSEN, L., Kritische studie over de oorlogsvoering van het Spaanse leger in de Nederlanden tijdens de XVIe eeuw. VI: Van na de verovering van Maastricht tot het begin van het groot offensief tegen de Vlaamse provinciën (1579-1582), Brussel, 1957.
VAN DER ESSEN, L., Kritische studie over de oorlogsvoering van het Spaanse leger in de Nederlanden tijdens de XVIe eeuw. VIII: Tot na de omsingeling van Ieper, Brugge en Gent (1583), Brussel, 1959.
VAN DER ESSEN, L., ‘Politieke geschiedenis van het zuiden, 1585-1609’, J. ANDRIESSEN e.a. red., Algemene Geschiedenis der Nederlanden, 12 dln., Utrecht, 1952.
VAN DER LEM, A., ‘Van de prins geen kwaad. De moordplannen van en op Oranje’, T. VERSCHAFFEL red., Koningsmoorden, Leuven, 2000, 159-172.
VAN GELDEREN, M., Op zoek naar de Republiek. Politiek denken tijdens de Nederlandse Opstand (1555-1590), Hilversum, 1991.
VAN HOUTTE H., ‘La conception grande-néerlandaise de notre histoire nationale’, Bulletin de l’Académie royale de Belgique, 23 (1937), 462-480.
VAN NIEROP, H.F.K.,‘De troon van Alva. Over de interpretatie van de Nederlandse Opstand’, BMGN, 110 (1995), 205-223.
VAN SAS, N.F.C., ‘Het begrip ‘vaderland’. Ter inleiding’, N.C.F. VAN SAS red., Vaderland. Een geschiedenis van de vijftiende eeuw tot 1940, Amsterdam, 1999.
VAN STIPRIAAN, R., ‘Words at War. The Early Years of William of Orange’s Propaganda’, Journal of Early Modern History, 11 (2007), 331-349.
VAN ZUILEN, V., ‘Bronnen van identiteit. Het algemeen Nederlands saamhorigheidsgevoel in enkele pamfletten over de Nederlandse Opstand’, J. DE KRUIF, M.M. DREES en J. SALMAN red., Het lange leven van het paflet. Boekhistorische, iconografische, literaire en politieke aspecten van pamfletten 1600-1900, Hilversum, 2006.
VAN ZUILEN, V., ‘The Politics of Dividing the Nation? News pamphlets as a vehicle of ideology and national consciousness in the Habsburg Netherlands (1585-1609)’, J.W. KOOPMANS red., News and Politics in Early Modern Europe (1500-1800), Leuven, 2005.
VERHOEVEN, G., ‘Calvinist Pilgrimages and Popish Encounters: Religious Identity and Sacred Space on the Dutch Grand Tour (1598-1685)’, Journal of Social History, 43 (2010), 615-634.
VERKRUIJSESE, P., ‘’Gedruckt in seghwaer, op de pars der lijdtsaemheyt’. Boekwetenschap en pamfletliteratuur’, J. DE KRUIF, M.M. DREES en J. SALMAN red., Het lange leven van het pamflet. Boekhistorische, iconografische, literaire en politieke aspecten van pamfletten 1600-1900, Hilversum, 2006.
WELLENS, R., ‘Michel’, Biographie Nationale, XII, Brussel, 1977, 639-642.
WELLENS, R., ‘Velpen’, Biographie Nationale, XII, Brussel, 1977, 799-807.
WILSON, C., La République Hollandaise des Provinces-Unies, Parijs, 1968.
WOLTJER, J.J., Tussen vrijheidsstrijd en burgeroorlog. 1555-1580, Amsterdam, 1994.
Websites:
DE SCHEPPER, H., ‘Assonleville, Christoffel d’, heer van Haulteville’, De Tachtigjarige Oorlog (http://www.dutchrevolt.leiden.edu/dutch/personen/A/Pages/assonleville.a…).
IJSEWIJN, J., ‘HOUTHEM, Libertus (van)’, Nationaal Biografisch Woordenboek, X, Brussel, 1983, 263-268 (http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/nbwv/#source=10&page=139&a…).
VAN DER LEM, A., ‘Wignacourt, Maximiliaan de’ De Tachtigjarige Oorlog (http://www.dutchrevolt.leiden.edu/dutch/geschiedschrijvers/Pages/Wignac…).
Wetenschappelijke atlaskaarten:
HAYT F., e.a. red., Atlas van de algemene en Belgische geschiedenis, cd-rom, Wommelgem, 2001.
