Het taalgebruik in de randgemeenten. Wat met het Minderhedenverdrag?
Eigen taal eerst in de Vlaamse faciliteitengemeenten. Lapt België de mensenrechten aan zijn laars?
België is geen eenvoudig land. Buitenlanders fronsen steevast de wenkbrauwen wanneer iemand hen probeert uit te leggen hoe de Belgische staat in elkaar zit: het land telt maar liefst negen parlementen en acht regeringen, en dat terwijl het tot de kleinste vijf landen van Europa behoort. Geen enkele staat ter wereld heeft meer instellingen per vierkante meter. Daarvoor bestaat een eenvoudige verklaring: België herbergt 3 verschillende taalgroepen, een Duitse, een Franse en een Nederlandse. Zij zijn er steeds in geslaagd om compromissen te vinden over de belangrijkste politieke twistpunten. België is voor velen zo het voorbeeld bij uitstek van een ‘pacificatiedemocratie’, waar verschillende culturen en taalgroepen toch oplossingen vinden om vredig te kunnen samenleven. Maar wat als die oplossingen op hun beurt voor nieuwe problemen zorgen?
De Rand
Er doen zich tot op de dag van vandaag immers regelmatig conflicten voor. Vooral tussen Vlamingen en Franstaligen kan het wel eens botsen, en dan vooral in de zes faciliteitengemeenten in de Vlaamse Rand rond Brussel (Drogenbos, Kraainem, Linkebeek, Sint-Genesius-Rode, Wemmel en Wezembeek-Oppem). De Franstaligen hebben er taalfaciliteiten. Dat betekent dat zij in hun gemeente met de overheid in het Frans in plaats van in het Nederlands mogen communiceren. Deze regeling zorgt in de praktijk voor heel wat problemen. Vlamingen en Franstaligen interpreteren de taalwetgeving immers op een volledig verschillende manier. Daarbovenop kwam onlangs onder impuls van de internationale gemeenschap en de Raad van Europa het ‘Kaderverdrag ter bescherming van de nationale minderheden’ tot stand. Zo ging ook de Raad van Europa zich bemoeien met de Belgische taalsituatie. Het verdrag gaf de discussie tussen beide taalgroepen een geheel nieuwe dimensie, maar heeft de situatie mogelijk ook nog uitzichtlozer gemaakt dan ze al was.
Hoe is het zover kunnen komen?
Het is belangrijk om dit alles in een historisch kader te plaatsen, aangezien de huidige situatie het resultaat is van een eeuwenlange evolutie. Na de Belgische onafhankelijkheid in 1830 was de politieke voertaal het Frans. In de Grondwet was dan wel sprake van taalvrijheid, in de praktijk weigerden de voornaamste politieke figuren Nederlands te spreken. Aanvankelijk leek de Nederlandstalige bevolking zich daarbij neer te leggen. Het was dan ook wachten op de totstandkoming van de ‘Vlaamse beweging’, die de eerste Vlaamse taaleisen formuleerde. De bal ging aan het rollen: aan het einde van de negentiende eeuw had het parlement reeds verschillende wetten gestemd die het Nederlands een belangrijkere rol toekenden. Ook in de loop van de twintigste eeuw bleven de Vlaamse eisen dezelfde: het Nederlands moest en zou even belangrijk worden als het Frans. En zo geschiedde: in 1963 legden de Belgische politici in het ‘akkoord van Hertoginnedal’ de taalgrens vast. Vanaf dan zou België definitief opgesplitst zijn in vier taalgebieden: drie eentalige (het Vlaamse, het Franse en het Duitse) en een tweetalig (het Brusselse). De overheid zou er telkens uitsluitend de officiële streektaal gebruiken in de omgang met de burger.
Het akkoord voorzag met de faciliteitengemeenten echter ook een belangrijke uitzondering op de regel, die nog steeds nog steeds heel wat problemen veroorzaakt: het verplichte Franstalig onderwijs in de faciliteitengemeenten zou de integratie van anderstaligen bemoeilijken, de Nederlandse taalkennis van de burgemeester en schepenen is er vaak ontoereikend en recent nog weigerde de toenmalige Vlaamse minister van Binnenlandse Aangelegenheden Geert Bourgeois (N-VA) de benoeming van de burgemeesters van Linkebeek, Wezembeek-Oppem en Kraainem. Zij hadden immers openlijk toegegeven dat ze de taalwetgeving niet zouden naleven.
De verdeelde meningen
De oorzaken van de conflicten tussen beide taalgroepen zijn te herleiden tot een fundamentele tweedeling met betrekking tot de interpretaties van de faciliteitenregeling. Enerzijds zijn er de Vlamingen, die zich baseren op het ‘territorialiteitsprincipe’. Dat houdt in dat het taalgebied de voertaal voor de betrekkingen met de overheid bepaalt: in Vlaanderen is dat het Nederlands, in Wallonië het Frans. Vlamingen zijn ervan overtuigd dat de Grondwet, de belangrijke Bestuurstaalwet en de omzendbrief-Peeters deze visie bevestigen. De faciliteitengemeenten moeten dan ook een tijdelijke maatregel zijn, waardoor Franstaligen de kans krijgen om zich in te burgeren en de streektaal te leren. Een maatregel die op termijn zelfs moet uitdoven. De Raad van State en het Grondwettelijk Hof, die zich reeds meermaals over de kwestie mochten uitspreken, treden de Vlaamse visie bij.
Anderzijds is er de interpretatie van de Franstaligen, die uitgaan van het ‘personaliteitsbeginsel’. Dat zegt dat niet het taalgebied, maar wel de persoon bepalend is voor het taalgebruik: een Franstalige moet in een faciliteitengemeente in het Frans met de overheid kunnen communiceren, net omdat hij Franstalig is. Franstaligen vinden dat de faciliteitenregeling definitief verworven is en dat zij het recht hebben om steeds het Frans te gebruiken, ook indien zij dat niet op voorhand hebben gevraagd. De Raad van Europa gaat met het Kaderverdrag zelfs nog een stap verder: Franstaligen zouden niet alleen in de faciliteitengemeenten, maar in heel Vlaanderen het Frans moeten kunnen gebruiken voor hun communicatie met de overheid. Dat laatste is niet verenigbaar met de huidige nationale wetgeving, maar Franstaligen zien het Kaderverdrag wel als een bevestiging van hun visie op de Belgische taalzaak.
Wat nu?
België heeft het Kaderverdrag nog steeds niet geratificeerd. Dat wil zeggen dat het voorlopig nog niet van toepassing is op het land. Voor een ratificatie is immers een akkoord nodig tussen Vlamingen en Franstaligen, en dat is tot op heden niet gevonden. De vraag is echter hoe lang België de boot nog kan afhouden. De druk van de internationale gemeenschap blijft toenemen en zou binnenkort wel eens onhoudbaar kunnen worden. België kan momenteel echter niet ratificeren, omdat een ratificatie gepaard moet gaan met een drastische wijziging van de Belgische taalwetgeving. De huidige regeling is het resultaat van een eeuwenlange onderhandeling, waarin beide taalgroepen een ontelbaar aantal toegevingen gedaan hebben. Die toegevingen fungeren als bouwstenen die stuk voor stuk noodzakelijk zijn om het evenwicht tussen Vlamingen en Franstaligen in stand te houden. Eén bouwsteen weghalen zou dan ook kunnen betekenen dat de hele Belgische taalconstructie instort.
Bibliografie
BIBLIOGRAFIE
Wetgeving
Wetgevende normen
- Kaderverdrag tot bescherming van nationale minderheden
- Resolutie 1766 van de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa (4 oktober 2006).
- Resolutie 1301 van de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa (26 september 2002).
- Resolutie 1492 van de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa (23 januari 2001).
- Resolutie 1172 van de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa (25 september 1998).
- Local democracy in Belgium: non-appointment by the Flemish authorities of three mayors, Chamber of local authorities van de Raad van Europa (31 oktober 2008), CPL(15)8REP.
- Commentary on the effective participation of persons belonging to national minorities in cultural, social and economic life and in public affairs, Raadgevend Comité bij het Kaderverdrag ter bescherming van de nationale minderheden (27 februari 2008), ACFC/31DOC(2008)001.
- Opinion on Possible Groups of Persons to which the Framework Convention for the Protection of National Minorities could be applied in Belgium, Commissie van Venetië (8-9 maart 2002), CDL-AD(2002)001-e.
- Report: Lili Nabholz-Haidegger on the protection of minorities in Belgium, Committee on legal affairs and human rights of the Council of Europe (18 april 2002), Doc. 9395.
- Art. 4 Gw.
- Art. 30 Gw.
- Art. 129 Gw.
- Wet van 9 augustus 1988 tot wijziging van de gemeentewet, de gemeentekieswet, de organieke wet betreffende de openbare centra voor maatschappelijk welzijn, de provinciewet, het Kieswetboek, de wet tot regeling van de provincieraadsverkiezingen en de wet tot regeling van de gelijktijdige parlements- en provincieraadsverkiezingen ("Pacificatiewet ").
- Gecoördineerde wetten betreffende het gebruik van de talen in bestuurszaken van 18 juli 1966.
- Wet op het gebruik van de talen in bestuurszaken van 2 augustus 1963.
- Omzendbrief BA-2005/03 van 8 juli 2005 betreffende het taalgebruik in de gemeente- en O.C.M.W.-besturen en in de intergemeentelijke samenwerkingsverbanden – interpretatie en gevolgen van de arresten van de Raad van State van 23 december 2004 (‘omzendbrief-Keulen’).
- Omzendbrief WEL 98/01 van 3 februari 1998 betreffende het taalgebruik in de Openbare Centra voor Maatschappelijk Welzijn van het Nederlandse taalgebied (‘omzendbrief-Martens’).
- Omzendbrief BA 97/22 van 16 december 1997 betreffende het taalgebruik in gemeentebesturen van het Nederlandse taalgebied (‘omzendbrief-Peeters’).
- Omzendbrief VR 97/29 van 7 oktober 1997 betreffende het taalgebruik in de diensten van de Vlaamse regering (‘omzendbrief-Van den Brande’).
Parlementaire en extraparlementaire stukken
- Institutioneel akkoord over de zesde staatshervorming: een efficiëntere federale staat en een grotere autonomie voor de deelstaten, 11 oktober 2011, http://www.dekamer.be, 70p.
- Hand. Kamer 2000-01, 28 juni 2001, 2.
- Vr. en Antw. Vl.Parl. 2010-11, 6 juni 2011 (Vr. nr. 443 C. Van Eyken).
- Adv.RvS van 25 januari 1984 bij het wetsvoorstel betreffende de taalkennis vereist in het Nederlands of Frans taalgebied voor de uitoefening van bepaalde politieke mandaten in ondergeschikte besturen, Parl. St. Kamer 1982-83, nr. 712/5.
- Adv.RvS van 5 september 1972 bij het wetsontwerp houdende het statuut van het kanton van de Voer, Parl. St. Kamer 1971-72, nr. 282/5.
Rechtspraak
- EHRM, Muñoz Díaz v. Spain, 2011.
- EHRM, Chapman v. United Kingdom, 2001.
- EHRM, Mathieu-Mohin en Clerfayt v. België, 1987.
- EHRM, Case relating to certain aspects of the laws on the use of languages in education in Belgium, 1968.
- Arbitragehof 10 maart 1998, nr. 26/98, RW 1998-99, 110, noot W. Pas.
- Arbitragehof 26 maart 1986, nr. 17/86, TBP 1986, 328, noot J. Velaers en JT 1986, 562, noot M. Uyttendaele.
- RvS 19 juni 2008, nr. 184.353, gemeente Wezembeek-Oppem.
- RvS 23 december 2004, nr. 138.864, OCMW Linkebeek.
- RvS 23 december 2004, nr. 138.863, Bolle.
- RvS 23 december 2004, nr. 138.862, gemeente Linkebeek.
- RvS 23 december 2004, nr. 138.861, Gregoire, CDPK 2005, 406, noot J. Clement.
- RvS 23 december 2004, nr. 138.860, gemeente Kraainem, TBP 2005, 54, noot J. Clement.
- RvS 30 september 1986, nr. 26.945, Peeters.
- RvS 30 september 1986, nr. 26.944, Happart, RRD 1986, 315, noot Y. Lejeune.
- RvS 30 september 1986, nr. 26.943, Broers, RRD 1986, 305, noot Y. Lejeune.
- RvS 30 september 1986, nr. 26.942, Walraet.
- RvS 30 september 1986, nr. 26.941, Motte.
- RvS 17 augustus 1973, nr. 15.990, Germis.
Rechtsleer
Monografieën
- Alen, A. en Muylle, K., Handboek van het Belgisch Staatsrecht, Mechelen, Kluwer, 2011, 1055 p.
- Alen, A., “La Convention-cadre pour la protection des minorités nationales et la Belgique” in De Bandt, J.-P., Liber Amicorum, Brussel, Bruylant, 2004, 773-790.
- Alen, A., “Algemene beschouwingen bij de vijfde staatshervorming van 2001” in Alen, A. (ed.), De vijfde staatshervorming van 2001, Brugge, die Keure, 2002, 1-23.
- Benoît-Rhomer, F., The minority question in Europe. Texts and commentary, Straatsburg, Council of Europe Publishing, 1996, 180 p.
- Berckx, P., 150 jaar institutionele hervormingen in België, Antwerpen, Kluwer, 1990, 1290 p.
- Beyen, M., Deneckere, G., Destatte, P., Dujardin, V., Dumoulin, Gerard, E., Gubin, E., M., Nandrin, J.-P. en Van Den Wijngaert, M., Nieuwe Geschiedenis van België, III dln., Tielt, Lannoo, 2006-09, 1998 p.
- Bossuyt, M., “La définition du concept de ‘minorités’ en droit international” in Delpérée, F. en Trócsányi, L. (eds.), L’unité et la diversité de l’Europe. Les droits des minorités. Les exemples belge et hongrois, Brussel, Bruyant, 2003, 22-35.
- Brassine, J., La Belgique fédérale, Brussel, Editions du Centre de recherche et d’information socio-politiques, 1994, 379 p.
- Brems, E., “Vlaamse taalvereisten getoetst aan internationale mensenrechtenverdragen” in Alen, A. en Sottiaux, S. (eds.), Taaleisen juridisch getoetst, Mechelen, Kluwer, 2009, 1-16.
- Clement, J., “De taalvrijheid in de Grondwet. Ontwaakt de schone slaapster?” in Alen, A. en Sottiaux, S. (eds.), Taaleisen juridisch getoetst, Mechelen, Kluwer, 2009, 17-32.
- Clement, J., “Territoriality versus Personality” in Verstichel, A., Alen, A., De Witte, B. en Lemmens, P., The Framework Convention for the Protection of National Minorities: a Useful Pan-European Instrument”, Antwerpen, Intersentia, 2008, 51-68.
- Clement, J. en Van De Putte, M., “België, de minderheidsbescherming en het kaderverdrag. Kan het Belgisch model de wereld redden?” in Brems, E. en Stokx, R. (eds.), Recht en Minderheden. De ene diversiteit is de andere niet, Brugge, die Keure, 2006, 25-38.
- Clement, J., Bestuurstaal, faciliteiten en de resolutie-Nabholz van de Raad van Europa. Geen taal, geen vrijheid?, Wetteren, Universa Press, 2003, 48 p.
- Clement, J., Taalvrijheid, bestuurstaal en minderheidsrechten. Het Belgisch model, Antwerpen, Intersentia, 2003, 926 p.
- Clement J., D’Hondt, H., Van Crombrugge, J. en Vanderveeren, C., Het Sint-Michielsakkoord en zijn achtergronden, Antwerpen, Maklu, 1993, 166 p.
- Delperée, F. en Delfosse, J., L’emploi des langues dans les assemblées communales. Les cas des communes périphériques, Louvain-la-Neuve, Cabay, 1982, 147 p.
- Depré, L., “Tien jaar persberichtgeving over de faciliteitenproblematiek in de Brusselse Rand. Een inhoudsanalytisch onderzoek” in Witte, E. en Mares, A. (eds.), Brusselse Thema’s: 19 keer Brussel, Brussel, VUBPress, 2001, 281-333.
- De Schutter, O., “The Framework Convention on the Protection of National Minorities and the Law of the European Union” in Verstichel, A., Alen, A., De Witte, B. en Lemmens, P., The Framework Convention for the Protection of National Minorities: a Useful Pan-European Instrument”, Antwerpen, Intersentia, 2008, 231-272.
- De Varennes, F., “Linguistic identity and language rights” in Weller, M. (ed.), Universal Minority Rights. A Commentary on the Jurisprudence of International Courts and Treaty Bodies, New York, Oxford University Press, 2007, 253-323.
- De Varennes, F., “Article 10” in Weller, M. (ed.), The Rights of Minorities in Europe. A Commentary on the European Framework Convention for the Protection of National Minorities, New York, Oxford University Press, 2005, 301-327.
- De Varennes, F., “Article 11” in Weller, M. (ed.), The Rights of Minorities in Europe. A Commentary on the European Framework Convention for the Protection of National Minorities, New York, Oxford University Press, 2005, 329-363.
- De Varennes, F. en Thornberry, P., “Article 14” in Weller, M. (ed.), The Rights of Minorities in Europe. A Commentary on the European Framework Convention for the Protection of National Minorities, New York, Oxford University Press, 2005, 407-428.
- De Varennes, F., Language, Minorities and Human Rights, Maastricht, 1996, 511 p.
- Dockx, J., “Een overzicht van de taalconflicten in de faciliteitengemeenten (1963-1988)” in Witte, E. (ed.), De Brusselse rand, Brussel, VUBPRESS, 1993, 250-312.
- Fenet, A., Koubi, G. en Schulte-Tenckhof, I., Le droit et les minorités. Analyses et textes, Brussel, Bruylant, 2000, 661 p.
- Fonteyn, G., “De Walen, Brussel en de rand, of het anti-flamingantisme” in Witte, E. (ed.), De Brusselse rand, Brussel, VUBPRESS, 1993, 411-419.
- Fonteyn, G., De zes faciliteitengemeenten, Brussel, Grammens, 1984, 87 p.
- Gerard, E. en Van Nieuwenhuyse, K. (eds.), Scripta Politica. Politieke geschiedenis van België in documenten (1918-2008), Leuven, Acco, 2010, 393 p.
- Granata-Menghini, S., “The Application of the Framework Convention for the Protection of National Minorities in Belgium: The Opinion of the European Commission for Democracy through Law, The Special Focus: Belgium” in Bloed, A., Hofman, R., Marko, J., Mayall, J. en Weller, M., European Yearbook on Minority Issues 2002-03, II, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2004, 357-364.
- Henrard, K., Devising an Adequate System of Minority Protection, Den Haag, Martinus Nijhoff Publishers, 2000, 363 p.
- Hofmann, R., “The Framework Convention for the protection of national minorities: an introduction” in Weller, M. (ed.), The Rights of Minorities in Europe. A Commentary on the European Framework Convention for the Protection of National Minorities, New York, Oxford University Press, 2005, 1-24.
- Hooghe, L., “De relatie Brussel-Brusselse rand-Vlaanderen” in Witte, E. (ed.), De Brusselse rand, Brussel, VUBPRESS, 1993, 384-410.
- Koppen, J., Distelmans, B. en Janssens R., Taalfaciliteiten in de Rand. Ontwikkelingslijnen, conflictgebieden en taalpraktijk, Brussel, VUBPRESS, 2002, 487 p.
- Lagasse, N., “Observations sur la questions des minorités en Belgique” in Delpérée, F. en Trócsányi, L. (eds.), L’unité et la diversité de l’Europe. Les droits des minorités. Les exemples belge et hongrois, Brussel, Bruyant, 2003, 65-73.
- Lawers, G., “The Use of Language in Education in Belgium” in Richter, D., Richter, I, Toivanen, R. en Ulasiuk, I. (eds.), Language Rights Revisited – The Challenge of Global Migration and Communication, Berlijn, BERLINER WISSENSCHAFTS-VERLAG, 2012, 259-269.
- Legros, P., “L’influence du droit international privé sur la jurisprudence de la Cour d’arbitrage” in Mélanges offerts à Raymond Vander Elst, II dln., Brussel, Editions Nemesis, 1986, 517-528.
- Lijphart, A., Democracies. Patterns of Majoritarian and Consensus Government in Twenty-one Countries, New Haven, Yale University Press, 1984, 229 p.
- Luykx, T., Politieke geschiedenis van België 1 – van 1789 tot 1944, Brussel, Elsevier, 1978, 428 p.
- Meijknecht, A., Towards International Personality: The Position of Minorities and Indigenous Peoples in International Law, Antwerpen, Intersentia, 2001, 271 p.
- Pas, W., “Minority Issues in Belgium: A Brief Overview of Recent Developments” in Bloed, A., Hofman, R., Marko, J., Mayall, J., Packer, J. en Weller, M., European Yearbook on Minority Issues 2005-06, V, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2007, 511-520.
- Platel, M., Communautaire geschiedenis van België. Van 1830 tot vandaag, Leuven, Davidsfonds, 2004, 256 p.
- Platel, M., Het Nieuwe België. Andere Belgen. 1830 – het Sint-Michielsakkoord, Knokke-Heist, Cre art, 1993, 184 p.
- Rimanque, K., “De instelling van Vlaanderen, de Franse Gemeenschap en het Waalse Gewest” in Alen, A. en Suetens, L.P. (eds.), Het federale België na de vierde staatshervorming, Brugge, die Keure, 1993, 165-194.
- Ruys, B., De Vaste Commissie voor Taaltoezicht. Een studie over de controle op de toepassing van de taalwetgeving, Brugge, die Keure, 1980, 128 p.
- Sacreas, Y., “De gewestelijke bevoegdheden inzake de ondergeschikte besturen: een algemeen overzicht” in Alen, A. (ed.), De vijfde staatshervorming van 2001, Brugge, die Keure, 2002, 65-82.
- Scholsem, J.-C., “La protection des minorités et le Conseil de l’Europe. Le cas hongrois et belge” in Delpérée, F. en Trócsányi, L. (eds.), L’unité et la diversité de l’Europe. Les droits des minorités. Les exemples belge et hongrois, Brussel, Bruyant, 2003, 49-64.
- Schutyser, B., Vandenbossche, M. en Velaers, J., “Het kaderverdrag ter bescherming van de nationale minderheden. Nota van de Nederlandstalige experten aangesteld door de ministerconferentie buitenlandse zaken”, 2003, http://www.ovv.be/page.php?ID=200.
- Sohier, J., “La régionalisation des pouvoirs locaux” in Centre de droit public de l’Université Libre de Bruxelles, Les accords du Lambermont et du Lombard. Approfondissement du fédéralisme ou erreur d’aiguillage?, Brussel, Bruylant, 2003, 373-405.
- Swenden, W., “Personality vs. Territoriality: Belgium and the Framework Convention for the protection of National Minoritites” in Bloed, A., Hofman, R., Marko, J., Mayall, J. en Weller, M., European Yearbook on Minority Issues 2002-03, II, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2004, 331-356.
- Theunis, J., De Bescherming van minderheden in het internationaal en nationaal recht. Recente ontwikkelingen, Gent, Mys en Breesch, 1995, 156 p.
- Thornberry, P., “Article 13” in Weller, M. (ed.), The Rights of Minorities in Europe. A Commentary on the European Framework Convention for the Protection of National Minorities, New York, Oxford University Press, 2005, 395-406.
- Uyttendaele, M., Le fédéralisme inachevé. Réflexions sur le système institutionnel belge, issu des réformes de 1988-1989, Brussel, Bruylant, 1991, 689.
- Van De Casteele, E., “Van Hertoginnedal (1963) naar de Egmont- en Stuyvenbergakkoorden (1977-1978)” in Witte, E. (ed.), De Brusselse rand, Brussel, VUBPRESS, 1993, 210-249.
- Vande Lanotte, J. en Goedertier, G., Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, 1530 p.
- Vandendriessche, A., Dujardin, J. en Craeghs, J., Handboek voor de gemeenteraadsverkiezingen in het Vlaamse Gewest, Brugge, die Keure, 2012, 424 p.
- Van Orshoven, P., “Brussel, Brabant en de minderheden” in Alen, A. en Suetens, L.P. (eds.), Het federale België na de vierde staatshervorming, Brugge, die Keure, 1993, 227-264.
- Van Parijs, P., “Over taalkundige territorialiteit en de taalkundige toekomst van België” in Degadt, J., De Metsenaere, M., De Vlieger, M., Janssens, R., Mares, A. en Van Wynsberghe, C. (eds.), De internationalisering van de Vlaamse rand rond Brussel, Brussel, ASP, 2012, 182-210.
- Van Parijs, P., Linguistic justice for Europe and for the world, New York, Oxford University Press, 2011, 299 p.
- Van Santen, T., Het taalprobleem in België. (G)een oplossing mogelijk (?), Brugge, Vanden Broele, 2002, 147 p.
- Van Vyve, C. en Vos, I., “Knelpunten bij de tenuitvoerlegging van de gewestelijke bevoegdheden inzake de ondergeschikte besturen” in Alen, A. (ed.), De vijfde staatshervorming van 2001, Brugge, die Keure, 2002, 83-120.
- Velaers, J., “Territorialiteit versus personaliteit, een never ending story?” in Cantillon B., Velaers, J., Sinardet, D. en Popelier, P., België, quo vadis? Waarheen na de zesde staatshervorming?, Antwerpen, Intersentia, 2012, 61-107.
- Velaers, J., Albert I, Koning in tijden van oorlog en crisis, 1909-1934, Tielt, Lannoo, 2009, 1192 p.
- Velaers, J., “Het Kaderverdrag tot bescherming van de nationale minderheden: een ‘non possumus’ voor Vlaanderen?” in Alen, A. en Sottiaux, S. (eds.), Taaleisen juridisch getoetst, Mechelen, Kluwer, 2009, 103-158.
- Velaers, J., “Het gebruik van de talen” in van Haegendoren, G. en Seutin, B. (eds.), De bevoegdheidsverdeling in het federale België, Brugge, die Keure, 2001, 191 p.
- Velaers, J., De Grondwet en de Raad van State, afdeling wetgeving: vijftig jaar adviezen aan wetgevende vergaderingen, in het licht van de rechtspraak van het Arbitragehof, Antwerpen, Maklu, 1999, 1034 p.
- Verstichel, A., Participation, Representation and Identity, Antwerpen, Intersentia, 2009, 735 p.
- Von Busekist, A., La Belgique: politique des langues et construction de l’Etat, Brussel, Duculot, 1998, 450 p.
- Vuye, H. en Clémer, G., De zesde staatshervorming (eerste fase). Het BHV-akkoord of de ultieme vergrendeling, Antwerpen, Intersentia, 2013, 309 p.
- Vuye, H., Taal en territorialiteit in Vlaanderen in historisch en internationaal perspectief, s.l., 2010, http://www.briobrussel.be/assets/activiteiten/derand/brochurevuyenl.pdf, 44 p.
- Weller, M., “Article 15” in Weller, M. (ed.), The Rights of Minorities in Europe. A Commentary on the European Framework Convention for the Protection of National Minorities, New York, Oxford University Press, 2005, 429-461.
- Wils, L., Het ontstaan van de Meetingpartij te Antwerpen en haar invloed op de Belgische politiek, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1963, 331 p.
- Witte, E. en Meynen, A. (eds.), De geschiedenis van België na 1945, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2006, 576 p.
- Witte, E. en Van Velthoven, H., Langue et Politique, la situation en Belgique dans une perspective historique, Brussel, VUBPRESS, 1999, 239 p.
- Witte, E., Craeybeckx, J. en Meynen, A., Politieke Geschiedenis van België van 1830 tot heden, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 1996, 478 p.
- Witte, E., “Faciliteiten voor taalminderheden in de Brusselse rand” in Witte, E. (ed.), De Brusselse rand, Brussel, VUBPRESS, 1993, 168-209.
Tijdschriften
– Alen, A. en Peeters, P., “Het Rapport Columberg namens de Raad van Europa en de Belgische taalwetgeving: een storm in een glas water”, TBP 1999, 387-393.
– Alen, A. en Ergec, R., “Het territorialiteitsbeginsel in de Belgische en de Europese rechtspraak. Een poging tot synthese”, RW 1998-99, 417-424.
– Alen, A., “Het nieuwe België in drie fasen. Een schematisch overzicht (1)”, TBP 1989, 67-85.
– Berckx, P., “De toepassing van de taalregeling in de faciliteitengemeenten”, TBP 1998, 332-344.
– Berx, C., “De faciliteiten in de rand- en taalgrensgemeenten. Enkele beschouwingen bij een fundamenteel interpretatieprobleem naar aanleiding van een rondzendbrief”, T.Gem. 1998, 97-103.
– Clement, J., “Waarom de Grondwetgever geen etnograaf is” (noot onder RvS 23 december 2004, nr. 138.861), CDPK 2005, 414-421.
– Clement, J., “Omzendbrief-Peeters: Raad van State bevestigt institutionele basisgegevens van het land” (noot onder RvS 23 december 2004, nr. 138.860), TBP 2005, 57-65.
– Clement, J., “Constitutionele beoordeling van de Wet van 9 augustus 1988 over de taalkennis van gemeentelijke overheidsmandatarissen”, RW 1988-89, 1385-1396.
– Dalle, B., “Overzicht van de communautaire onderhandelingen sinds 2007. Straatje zonder einde of de weg naar verandering?”, TBP 2011, 452-485.
– Delgrange, X. en Van Drooghenbroeck, S., “La nomination des bourgmestres de la périphérie. Le Conseil de l’Europe met les pieds dans le plat pays”, JT 2009, 113-115.
– Delgrange, X. en Van Drooghenbroeck, S., “La signature de la Convention-Cadre sur la protection des minorités nationales et les mesures de protection des minorités contenues dans les lois spéciales”, APT 2002, 273-287.
– De Ridder, L., “De ‘nieuwe’ bevoegdheden van de Vaste Commissie voor Taaltoezicht in Brussel en de faciliteitengemeenten”, TBP 1997, 381-385.
– Ergec, R., Lejeune, Y., Neycken, L., Scholsem, J.-C., Senelle, R., Suy, E. en Velaers, J., “Raamverdrag over de bescherming van de Nationale Minderheden (Raad Van Europa). Verslag van de groep van grondwetspecialisten gevraagd door de Interministeriële Conferentie ‘Buitenlands Beleid’ (ICBB) van 12 maart 1996”, CDPK 1998, 491-527.
– Lallemand, R. en Soumeryn-Schmit, G., “Les arrêts linguistiques du Conseil d’Etat”, JT 1986, 717-723.
– Lejeune, Y., “Les connaissances linguistiques requises d’une autorité ou d’un mandat public communal” (noot onder RvS 30 september 1986, nr. 26.943 en RvS 30 september 1986, nr. 26.944), RRD 1986, 318-334.
– Nijs, T., “De mogelijke invloed van het Kaderverdrag ter bescherming van de nationale minderheden op het Belgisch taalmodel. De doos van Pandora gewikt en gewogen”, Jura Falconis 2005-06, http://www.law.kuleuven.be/jura/art/42n2/nijs.html, 1-22.
– Pas, W., “De betekenis van art. 4 G.W. en de Taalwet Bestuurszaken voor het gebruik der talen door gemeentelijke mandatarissen” (noot onder Arbitragehof 10 maart 1998, nr. 26/98), RW 1998-99, 111-116.
– Simonart, H., “La régionalisation du droit organique des provinces et des communes: considérations de fond et de méthode”, APT 2002, 213-216.
– Uyttendaele, M., “Les obligations linguistiques des mandataires politiques”, Courrier Hebdomadaire du CRISP 1987, afl. 1150.
– Van de Putte, M. en Clement, J., “Het Europees Kaderverdrag tot bescherming van nationale minderheden en de etnisch-culturele minderheden in België”, T.Vreemd. 2003, 102-117.
– Velaers, J., “Het taalgebruik en de taalkennis van de gemeentelijke overheid in het Nederlands taalgebied na het arrest van het Arbitragehof van 26 maart 1986” (noot onder Arbitragehof 26 maart 1986, nr. 17), TBP 1986, 343-360.
– Vuye, H., “Het territorialiteitsbeginsel in de rechtspraak van het Grondwettelijk Hof en de Raad van State: eenduidig of meerduidig?”, CDPK 2007, 10-36.
Diverse
Websites
– http://www.docu.vlaamserand.be
Krantenartikels
- WWI, “Oproepingsbrieven vernietigd”, De Standaard, 07/05/2014.
- AVB, “Keulen blijft bij niet-benoeming burgemeesters”, De Standaard, 31/03/2009, http://www.standaard.be/cnt/dmf20090331_048.
- AVB, “Raad van Europa stelt Keulen in ongelijk”, De Standaard, 02/12/2008, http://www.standaard.be/cnt/dmf02122008_093.
- JTA, “Bourgeois weigert in drie faciliteitengemeenten burgemeester te benoemen”, De Standaard, 25/02/2013, http://www.standaard.be/cnt/dmf20130225_123.
- SVH, “Keulen wijst benoeming burgemeesters af”, De Standaard, 24/11/2008, http://www.standaard.be/cnt/dmf24112008_066.
- X, “Bourgeois: ‘Niet-benoemde burgemeesters verstoren evenwicht in ons land’”, De Knack, 27/02/2013, http://www.knack.be/nieuws/belgie/bourgeois-8216-niet-benoemde-burgemeesters-verstoren-evenwicht-in-ons-land-8217/article-normal-88420.html.
- X, “Niet-benoemde burgemeesters naar Raad van State”, De Morgen, 26/02/2013, http://www.demorgen.be/dm/nl/5036/Wetstraat/article/detail/1586577/2013/02/26/Niet-benoemde-burgemeesters-naar-Raad-van-State.dhtml.
- X, “Europa kritisch voor niet-benoeming burgemeester”, De Morgen, 14/05/2008, http://www.demorgen.be/dm/nl/989/Binnenland/article/detail/276106/2008/05/14/Europa-kritisch-voor-niet-benoeming-burgemeesters.dhtml.
