Hulp na verkrachting: nog een lange weg te gaan. Gebrekkige informatie en ongecoördineerde acute opvang.

“Zorg goed voor jezelf”
Acute opvang na verkrachting faalt

Slachtoffers van verkrachting kunnen in ons land geen beroep doen op professionele en gecoördineerde crisishulpverlening die in andere landen wel voorhanden is. Dit verkleint de pakkans van de daders en vergroot het risico op ernstige en blijvende gezondheidsklachten bij de slachtoffers.

In 2013 registreerde de politie in ons land 3284 aangiften van verkrachting, waarvan 212 groepsverkrachtingen. Volgens de recentste Veiligheidsmonitor - een enquête van de politie bij de bevolking - zou dat maar één tiende van het werkelijke aantal zijn. De meeste slachtoffers zijn vrouwen, 93% volgens de Veiligheidsmonitor. De politie maakt in haar statistieken geen onderscheid volgens geslacht.

Gebrekkige info
Wat doe je als je verkracht bent? We vroegen het als bezorgde vriendin van een slachtoffer bij het Vlaams meldpunt voor geweld, misbruik en kindermishandeling 1712. We kregen meer dan eens foute of onvolledige informatie. De hulplijn heeft in elk van de vijf Vlaamse provincies en in Brussel een lokaal meldpunt. Vier van de zes meldpunten meenden dat het slachtoffer de verkrachting kon laten vaststellen en bewijsmateriaal kon laten verzamelen bij de huisarts of in om het even welk ziekenhuis, en daarna nog kon beslissen of het klacht wilde indienen bij de politie.

Helen Blow, opdrachthouder communicatie bij 1712, bevestigt dat dit inderdaad het advies is dat 1712 geeft aan iemand die twijfels uit over aangifte.

Eerst aangifte dan sporenafname
Helaas is het niet zo eenvoudig. Een arts verzamelt pas sporen zoals DNA, als het parket daarvoor de opdracht geeft. En daarvoor moet het slachtoffer eerst zo snel mogelijk aangifte doen bij de politie. Die verwittigt het parket, dat op zijn beurt doorverwijst naar een wetsdokter of een ziekenhuis waar artsen werken die de seksuele agressieset (SAS) - een gestandaardiseerde set van onderzoeken om een verkrachting vast te stellen - kunnen gebruiken. Om nog bruikbare sporen te kunnen vinden, moet dit onderzoek zo snel mogelijk en binnen de 72 uur gebeuren en mag het slachtoffer zichzelf en zijn kleren vooraf niet wassen, om geen sporen te wissen.

“Wij adviseren inderdaad om het lichamelijke onderzoek bij verkrachting te laten uitvoeren door mensen die daarvoor opgeleid zijn”, zegt Dr. Maaike Van Overloop, voorzitter van de Vlaamse huisartsenvereniging Domus Medica. “Dit moet wetenschappelijk en juridisch heel correct verlopen, in het belang van het slachtoffer. Het allerbelangrijkste voor de huisarts is het slachtoffer te overtuigen klacht in te dienen”.

Naar het ziekenhuis dan maar, zoals 1712 ook nog voorstelt? Marijke Weewauters, hoofd van het federaal steunpunt geweld op vrouwen, dat het beleid inzake seksueel geweld coördineert, reageert verbaasd: “Veel ziekenhuizen zijn niet op de hoogte van de juiste procedure en nemen geen SAS af. Uit onze rondvraag blijkt dat slechts 12 van de 66 algemene ziekenhuizen in Vlaanderen daarin al gevormd zijn. En in ieder geval geldt ook hier dat je eerst aangifte moet doen vooraleer een SAS wordt toegepast”.

Een ontspannend bad
Niet alleen geeft de hulplijn 1712 te vaak gebrekkige informatie, ze is ook enkel op weekdagen bereikbaar tussen 9u en 17u. Minister Vandeurzen antwoordde vorig jaar op een parlementaire vraag dat de hulplijn er niet is voor noodsituaties en dat het niet de bedoeling is dat ze altijd bereikbaar is. De minister verwees naar Tele-Onthaal als alternatief.

We voerden tweemaal, als slachtoffer van verkrachting, een chatgesprek met Tele-Onthaal (zie inzet). Ook hier hoorden we dat we de verkrachting medisch konden laten vaststellen bij de huisarts. De operator zag ook geen graten in een ontspannend bad voor het bezoek aan de huisarts.

In een reactie geeft Chris De Ketelbutter, directeur van Tele-Onthaal, toe dat ze inderdaad geen aparte richtlijnen hebben voor specifieke thema's zoals verkrachting.

Zware psychische gevolgen
Dat aangifte in ons land noodzakelijk is vooraleer sporen verzameld kunnen worden, is een van de redenen waarom zo weinig daders van verkrachtingen gepakt worden. Veel slachtoffers willen aanvankelijk immers geen aangifte doen. Daar zijn meerdere redenen voor, zoals schaamte en zich medeschuldig voelen, en angst om zelf de schuld te krijgen. Of, het slachtoffer zwicht voor de druk van de dader, die in de meeste gevallen een bekende is.

Daarenboven is de impact van een verkrachting erg groot. Internationaal onderzoek toont aan dat bijna alle slachtoffers - 94% - in de eerste twee weken na de feiten symptomen hebben van posttraumatische stressstoornis, PTSS. Ze kampen met geheugenstoornissen en dissociatie - dat is een gevoel van vervreemding van zichzelf en anderen, van buiten zichzelf te staan. “Ze kunnen wat er is gebeurd daardoor maar moeilijk onder woorden brengen en rationaliseren ook vaak wat hen is overkomen”, zegt traumapsycholoog Erik de Soir. “Hardnekkige herbelevingen zijn een ander belangrijk symptoom van PTSS en maken dat slachtoffers alles wat associaties oproept met de verkrachting willen vermijden. Erover moeten praten, tijdens de aangifte bij de politie bijvoorbeeld, lokt herbeleving uit en dat is erg pijnlijk”.

Blijvende klachten bij een op twee
In andere landen zoals de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, de Scandinavische landen en Nederland hoeven slachtoffers niet meteen te beslissen of ze aangifte willen doen. Het nodige bewijsmateriaal wordt hoe dan ook verzameld.

Gespecialiseerde opvangcentra dienen er ook meteen medische en psychische zorgen toe, die het risico op blijvende gezondheidsproblemen verminderen. Verkrachting staat bekend als het geweldmisdrijf met de hoogste kans op blijvende PTSS, zelfs hoger dan voor soldaten in oorlogssituaties (zie tabel).

Internationale studies geven aan dat in 40 tot 50% van de gevallen de klachten ook na drie maanden aanhouden - PTSS wordt dan chronisch. In een recente, nog niet gepubliceerde studie van het gerenommeerde Zweedse Karolinska Instituut bleek dat 47% van de slachtoffers zelfs na zes maanden nog de kernsymptomen van PTSS had.

Integrale zorg de klok rond

Het Centrum Seksueel Geweld (CSG) in Utrecht is zo’n plek waar artsen, psychologen en politie samenwerken en elke dag de klok rond gecombineerde zorg bieden. Lieve Hehenkamp is er psychologe: “Die multidisciplinaire en altijd toegankelijke zorg is belangrijk omdat de eerste 72 uur zo cruciaal zijn voor het afnemen van sporen en voor medische en psychische zorg. Wanneer er sprake is van PTSS, kunnen we behandeling inzetten”. De gecoördineerde aanpak op het centrum verhoogt alvast de aangiftebereidheid. Landelijk doet 5% tot 10% aangifte, binnen het CSG is dat 34%.

In ons land bestaan geen one-stop-centers voor de opvang van verkrachtingsslachtoffers. Maar, op een aantal plaatsen, zoals in Gent, Antwerpen, Leuven en Brussel, hebben politie en gerecht wel samenwerkingsovereenkomsten met ziekenhuizen voor het afnemen van de SAS. Kunnen zij uitgroeien tot multidisciplinaire referentiecentra?

Slachtoffers en ook heel wat artsen en mensen in de gerechtelijke wereld zijn voorstander van multidisciplinaire centra en sporenafname zonder aangifte, zo ook traumapsycholoog Erik de Soir: “Velen doen om begrijpelijke redenen geen aangifte. Pas veel later beseffen ze dat ze daarmee ook heel wat sporen hebben uitgewist. Voor de verwerking van een verkrachting is het belangrijk dat het slachtoffer het bewijs krijgt dat de dader een billijke straf krijgt en dat er geen nieuwe slachtoffers vallen. Elke verandering in de praktijk die het mogelijk maakt dat er meer aangiftes zijn, moeten we toejuichen”.