Leerlijn MOS OV1-type2 Ideeënbundel voor een gedifferentieerde lesinvulling
Bewust BEPERKT of beperkt BEWUST?
Kunnen mensen met een beperking meebouwen aan een duurzame toekomst?
‘Duivelse hagelstormen’, ‘Opwarming van de aarde’, ‘Ligt de Sahara binnenkort op de Brusselse Grote Markt?’. Nergens is een actueler thema te bespeuren dan de huidige klimaatperikelen. Jarenlang verruilden wereldleiders CO2 voor schone lucht, maar bakten er op de klimaatsconventies verder niet veel van.
Noem het idealistisch of naïef, maar iedereen kan nu (nog) zijn steentje bijdragen. Iedere seconde winst op de tikkende tijdbom van de milieuproblematiek, levert bij tot een betere en vooral duurzame toekomstige levenskwaliteit. Ook al is de doelgroep van dit eindwerk – jongeren met een matige tot ernstige verstandelijke aandoening – zich beperkt bewust van deze problematiek, lukt het toch met een onderbouwde en geleidelijke aanpak om ook hen voor deze thematiek te enthousiasmeren. Leerkrachten in het buitengewoon onderwijs hebben de plicht om de mogelijkheden van elke leerling optimaal te ontdekken, te vormen en te benutten. Vaak blijkt dat deze doelgroep veel in zijn mars heeft, alleen is de weg om dit doel te bereiken niet altijd even makkelijk te bewandelen.
Lesmethodes en didactisch materiaal zijn voor een waaier aan thema’s in alle vormen en kleuren beschikbaar. Dit is ook het geval voor het vak MOS (Milieu Op School). Althans wat het basisonderwijs betreft. Binnen het buitengewoon onderwijs is dit mede door de grote diversiteit aan leerlingen en hun opleidingsniveaus veel minder het geval. Louter overnemen van lesmateriaal uit het basisonderwijs is geen optie, gezien het om jongeren met een verstandelijke beperking gaat. Een tweede gemis is dat MOS geen algemeen vak is en vaak weinig diepgang en uitwerking krijgt.
Deze problematiek , werd naar aanleiding van dit eindwerk ook besproken met de Vlaamse Overheid – dienst leefmilieu, Natuur en Energie, Afdeling Milieu-integratie en –subsidiëringen (LNE). Zij willen hier binnen hun afdeling in de toekomst meer werk van maken.
In dit eindwerk worden hiervoor oplossingen gezocht. Aan de hand van het ontwikkelen van een leerlijn rond MOS – die bepaalt welke thema’s aan bod komen tijdens een cyclus van een volledige schoolloopbaan in het buitengewoon onderwijs – kan de school jaarlijks bijhouden op welke vlakken al gewerkt is. Hierop kan men voortbouwen en de evolutie van elke leerling nagaan. Het is de bedoeling is om een lessenpakket aan te bieden, dat aangepast is aan het niveau van iedere individuele leerling binnen het BUSO.
De thema’s, opgenomen in de leerlijn MOS, zijn opgebouwd rond de volgende kernwoorden: functioneel, ervaringsgericht, gedifferentieerd, toekomstgericht en zone van de naaste ontwikkeling. Het belangrijkste doel is om de bewustwording over milieugerelateerde onderwerpen op lange termijn te maximaliseren voor elk individu.
Het theoretisch concept van de leerlijn MOS wordt in het eindwerk gekoppeld met een praktisch toepasbaar gedeelte. Per thema binnen het onderwerp milieu (afval, natuur, mobiliteit, energie en water) wordt een ideeënbundel uitgewerkt. Deze ideeënbundel met per subthema uitgewerkte lesideeën, tips, activiteiten, uitstappen en info- en bronnenmateriaal zijn een handleiding waaruit de leerkracht in alle vrijheid inspiratie kan putten. Deze oefening gebeurde voor drie verschillende niveaus van leerlingen OV1. Het onderwerp milieu wordt vanuit verschillende invalshoeken benaderd waardoor de lessen zo breed, functioneel en gedifferentieerd mogelijk aangeboden worden. De link met het dagelijkse leven wordt zoveel mogelijk gemaakt, zodat de leerlingen technieken of vaardigheden zoals sorteren, zuinig omspringen met water, genieten van de natuur,… vlot kunnen toepassen in hun eigen leven. De ideeënbundel wordt binnenkort ook gepubliceerd op de website van de Vlaamse Overheid (LNE) om andere scholen en leerkrachten te inspireren.
De lesmethode werd inmiddels toegepast binnen enkele klassen in onze School aan de Waterkant. Het eindoordeel volgt uiteraard pas na het doorlopen en evaluatie van een volledige cyclus. De eerste signalen zijn echter unaniem positief: de betrokken leerkrachten voelen zich gesteund en ondersteund door de gestructureerde en onderbouwde combinatie leerlijn – ideeënbundel.
Door het gedifferentieerd herhalen en voortbouwen op reeds behandelde thema’s, leren ook deze “buitengewone leerlingen” hun steentje bij te dragen tot een verbetering van ons milieu. Ook hun eigen evolutie van BEPERKT naar BEWUST betekent telkens een overwinning en vooruitgang. Op deze manier zijn wij er rotsvast van overtuigd dat ook deze vele kleine steentjes op termijn bijdragen aan een duurzame wereld.
Bibliografie
Bibliografie
Info onderwijs + doelgroep
Feedback op voorstel eindwerk
http://www.diversiteitenleren.be/sites/default/files/Evalueren_om_te_leren_0.pdf
http://www.projectenso.nl/?pid=68
http://asthertauwnaar.wordpress.com/verschillen-tussen-leerlingen/differentiatie/theorie/
http://nl.wikipedia.org/wiki/Buitengewoon_onderwijs
Cardol, M., Speet, M., Rijken, M.(2007). Anders of toch niet? Deelname aan de samenleving van mensen met een lichte of matige verstandelijke beperking.Utrecht: Nivel.
Leerzorg in het onderwijs, Een kader voor zorg op maat voor elk kind. Discussienota december 2005
Het emancipatorisch werken binnen een voorziening voor mensen met een matige tot ernstige verstandelijke handicap, Marc Sercu, (gevonden via internet, maar verdere bronvermelding ontbreekt)
Referentiekaders voor het buitengewoon onderwijs: erfelijkheid (syndroom van down) + cursus Banaba Buo: Cindy Leclercq (2013-2014), Referentiekaders voor Buitengewoon onderwijs, Banaba Buo Vives tielt. (deel erfelijkheid en erfelijke syndromen)
Dosen , A. (2008). Psychische stoornissen, gedragsproblemen en verstandelijke handicap. Assen: Koninklijke Van Gorcum BV.(pag: 218-235)
Maes, B., Vlaskamp, C., Penne, A. (2011). Ondersteunen van mensen met ernstige meervoudige beperkingen. Leuven: Acco. (pag: 38-45)
Baard, M., Van der Elst, D. (2005). Ongewild Lastig. Huizen: Pica. (pag:14-61)
C. Leclercq (2010-2011), leerlingen met een verstandelijke beperking, cursus bachelor na bachelor buitengewoon onderwijs via afstandsonderwijs, Katholieke hogeschool zuid-West-Vlaanderen associatie Leuven, departement lerarenopleiding-PHO-Tielt.
MOS algemeen
Vlaamse overheid, (mei 2004), Mosterd brengt milieuzorg op school op smaak, Ministerie van Vlaamse Gemeenschap afdeling Algemeen Milieu- en Natuurbeleid project Milieuzorg op school. P. 4-6, 50-51 (belangrijkst)
http://www.lne.be/doelgroepen/onderwijs/mos
Billoud, J-M. (2008). Kididoc: Red de aarde. Leuven: Davidsfonds/infodok.
Martaz, L. (2003). Word een held en red de aarde, handboek voor dappere kinderen. Mechelen: Bakermat.
Michel, F. (2000). Het milieu stap voor stap. Leidschendam: Biblion. (p4-7)
Spilsbury, R., Spilsbury, L.(2006), De toekomst flets of flitsend, Leidschendam: Biblion. (p28-29)
Royston, A.(2008).Opwarming van de aarde. Etten-Leur: Corona. (volledig boek)
Mobiliteit
SMOG http://nl.wikipedia.org/wiki/Smog
http://www.lne.be/doelgroepen/onderwijs/mos/onderwijsniveau/basis/thema/verkeer/achtergrondinfo
Vromman, S., Plichart, I. (2010). We hebben maar één planeet. Leuven: Van Halewyck .(149-153)
Royston, A.(2008). Luchtvervuiling. Etten-Leur: Corona. (volledig )
Natuur
De Haan, M., Bulten, M., De Jonghe, H., De Been, T. (2005). Veulens in de wei: natuurbeleving voor kleuter. Nederland: Veltwerk.
Christianen, H., Kooremans, D., Horrevorst , D. (2006). Vlekje op vier poten: Deel 1: de boerderij. Sint-Laureins : Plattelandsklassen.
Christianen,H., Kooremans, D., Oranje, M. (2008). Vlekje in de kleutertuin Deel 2: groenten en fruit. Sint-Laureins : Plattelandsklassen.
Polfliet,M. (2011). De Wereld in een doos: deel1 en 2. Sint-Niklaas: Abimo.
Heriman, J-P. (2004). Natuur op school Mos- Milieuzorg op school, v.u. J.P. Heriman. De bundel is een initiatief van het Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, de vijf Vlaamse provincies en de Vlaamse gemeenschapscommissie.
Featherstone, S. (2011). Groene vingertjes: beidehandjes. Leuven: Cego.
Baird, N. (2004). Een groene wereld? Etten-Leur: Corona.
Vromman, S., Plichart, I. (2010). We hebben maar één planeet: groene tips en inspiratie voor low impact kids. Leuven: Van Halewyck. (pag: 156-175)
Energie
Urbain, V. (2010). Mijn eerste proefjes. Averbode: Altiora.
Bakker, P., Derkink, A., Oving, A. (2008). Ik zag twee beren experimenteren. Apeldoorn: Ijsselgroep.
Heriman, J.P. (2004). Techniek Mos- Milieuzorg op school. De bundel is een initiatief van het Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, de vijf vlaamse provincies en de Vlaamse gemeenschapscommissie.
Fix, A.(2009). Energie: Besparen, Hergebruiken, Recyclen. Etten-Leur: Corona.(pag: 20-23 /26-29)
Dr. Green, J. (2005). Energie besparen. Etten-Leur: Corona. (p28-29)
Afval
Heriman, J.P. (2004). Afvalpreventie Mos- Milieuzorg op school. De bundel is een initiatief van het Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, de vijf vlaamse provincies en de Vlaamse gemeenschapscommissie.
http://www.fostplus.be/Pages/default.aspx
Inskipp, C. (2005). Afval en recycling. Etten-Leur: Corona.
Parker, S. (2003). Vuilnis opnieuw gebruiken. Leidschendam: Biblion.
Péréz, M. (2010). Mijn kleine handboek duurzame ontwikkeling. Lisse: Rebo International. (p8-9)
Water
Heriman, J.P. (2004). Water Mos- Milieuzorg op school. De bundel is een initiatief van het Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, de vijf vlaamse provincies en de Vlaamse gemeenschapscommissie.
Michel, F. (2000). Het milieu stap voor stap. Leidschendam: Biblion (p24-35)
Fix, A. (2008). Water: Besparen, Hergebruiken, Recyclen. Etten-Leur: Corona.(16-19 /24-29)
Kindersley, D. (2006). Water: ontdekken begint met één enkel woord. Haarlem: Gottmer (p4-5)
Bailey, G., Way, S. (2010). Zeker weten Water. Leidschendam: Biblion.
Bijkomende bronnen bij opmaak praktijkstuk
De vaan, D., Marell, J. (1999). Praktische didactiek voor natuuronderwijs. Bussum: Dick Coulinho.
Oostendorp Bourgonjon, C., Oostendorp, P. (2002). Natuurlijk beginnen. Groningen: Wolters Noordhof.
Stichting Veldwerk Nederland. Basisrecepten voor nme. Apeldoorn: Felua-groep.
Arteveldehogeschool. (2010). Krachtpatsers: technische systemen. Antwerpen: Zwijsen.
http://www.westvlaanderen.be/kwaliteit/Leefomgeving/veldwerkkoffers/Documents/kabouterpad.pdf
http://nl.wikipedia.org/wiki/Twister_(spel)
http://nl.wikipedia.org/wiki/Ganzenbord
http://speldatabase.be/spelinfo.php?id=611&zoekcriteria=no
Ben ik een banaan, (1995). Ben ik een banaan. Jumbo (Hausemann en Hötte).
Vlaamse Milieumaatschappij. Lesbladen water en lucht basisonderwijs. Aalst: Vlaamse Milieumaatschappij.
Royston, A. (2011). Luchtvervuiling. Etten-Leur: Corona.
Mayer, C. (2012). Te voet. Etten-Leur: Corona.
Royston, A. (2009). Hoe wordt de fiets gemaakt? Etten-Leur: Corona.
Voormolen, S. (2006). De fiets: van spaak tot stuur. Houten: Van Goor.
Winter, P. (2012). Op reis met de trein. Hasselt: Clavis.
Woodward, K. (2014) Vervoer. Etten-Leur: Corona.
Way, S., Bailey, G. (2010). Transport over land. Leidschendam: Biblion.
Mayer, C. (2012). Met de trein. Etten-Leur: Corona.
Winter, P. (2012). Op reis met de trein. Hasselt: Clavis.
Parker, S. (1991). Plassen en rivieren. Antwerpen: Standaard.
Priest, W.S. (1990). Waterdieren. Amsterdam: Time-life.
Robson, P. (2004). Rivieren en zeeën. Etten-Leur: Corona
Theodorou, R. (2010). Vissen. Etten-Leur: Corona.
Stadelmann, P. (1997). Mijn eerste aquarium: praktische tips voor de aanschaf van vissen en planten, inrichting en verzorging. Baarn: Tirion.
Lück, G. (2008). Op onderzoek: Wetenschap en techniek bij kleuters. Antwerpen: De boeck.
Van Houte, H., Martens V., (2009). Wonderzoekers: onderzoekjes met water. Antwerpen: Zwijsen.
Berger, U. (2004). Water: spannende proefjes met water en ijs. Averbode: Averbode.
Righton, N. (2009). Help, mijn iglo smelt. Rotterdam: Lemniscaat.
Gordon, M. (2005). Drijven en zinken. Baarn: Dijkstra.
Van der kraan, R. (2005). Drijven en zinken. Groningen: Wolters Noordhoff.
Fix, A. (2009). Water: Besparen, hergebruiken en recycleren. Etten-Leur: Corona.
Morgan, S. (2000). Water voor iedereen. Etten-Leur. Corona.
Royston, A. (2008). Het leven van een waterdruppel. Leidschendam: Biblion.
Duizer, P. (1997). Het waterboek. Amsterdam: Ploegsma.
Lück, G. (2008). Op onderzoek: Wetenschap en techniek bij kleuters. Antwerpen: De boeck.
Green, J. (2008). De kringloop van water. Leidschendam: Biblion.
Morgan, S. (2000). Water voor iedereen. Etten-Leur. Corona.
Royston, A. (2008). Het leven van een waterdruppel. Leidschendam: Biblion
Green, J. (2006). Water besparen. Etten-Leur: Corona.
Inskipp, C. (2007). Zuinig met water. Etten-Leur: Corona.
Harleman, T.(2004). Knutselen met papier en karton. Utrecht: Forte.
Fix, A. (2009). Papier. Etten-Leur: Corona.
Limousin, O. (1989). Papier maak je van bomen. Tilburg: Zwijsen.
Papier en milieu : didactisch pakket
Brussel : Paper Chain Forum, s.a (geen verder bronvermelding)
http://www.recyclagebedrijven.be/
Theulet-Luzié, B. (2002). Recycleren: knutselen met kringloopmateriaal. Geen plaats van uitgave: Casterman.
Van Willenswaard, I. (2013). Kringloopgeluk: feel good doe boek. Baarn: Tirion.
Morgan, S. (2007). Afval: recycleren en hergebruik. Etten-Leur: Corona.
Puelinckx, E. (2013). Upcycling: afval wordt design. Antwerpen: Manteau.
Inskipp, C. (2006). Afval en recycling. Etten-Leur: Corona.
Morgan, S. (2000). Afvalverwerking. Etten-Leur: Corona.
Ganeri, A. (2010). Iets ouds, iets nieuw, recycling. Etten-Leur: Corona.
Guillain, C. (2010). Afval opruimen. Etten-Leur: Corona.
Inskipp, C. (2006). Afval en recycling. Etten-Leur: Corona.
Rissman, R. (2013). Natuur en milieu. Etten-Leur: Corona.
Fix, A.(2009). Energie: Besparen, Hergebruiken, Recyclen. Etten-Leur: Corona.
Dr. Green, J. (2005). Energie besparen. Etten-Leur: Corona
Auteurs Arteveldehogeschool (Bachelor in het onderwijs: kleuterondwijs). (2010). Krachtpatsers: Waterkracht. Antwerpen: Zwijsen.
Rickard, G. (1997). Waterkracht. Harmelen: Corona.
Michalski, U., Michalski, T. (1989). Knutselen en spelen met water en wind. Geen plaats van uitgave: Casterman.
Auteurs Arteveldehogeschool (Bachelor in het onderwijs: kleuterondwijs). (2010). Krachtpatsers: Windkracht.
Rickard, G. (1997). Windenergie. Harmelen: Corona.
Polfliet, A. De wereld in een doos: ontdekdozen rond natuur en techniek: Deel 2. Sint-Niklaas: Abimo
Flaherty, M. (2003). Elektriciteit en batterijen. Etten-Leur: Corona.
Parker, S. (2004). Elektriciteit en magnetisme. Leidschendam: Biblion.
Ardely, N. (1991). Verassende proeven met elektriciteit. Antwerpen: Standaard.
Taylor, H. (2003). Een bliksemstraal is heter dan de zon en nog veel meer over elektriciteit. Harmelen: Corona.
Tilley, J., Van Nispen, L., Verbruggen, W. (2010). Proeven van techniek: doemap voor de eerste graad van het lager onderwijs. Averbode: Averbode
Muller, G. (1994). Winter. Zeist: Christofoor.
Muller, G. (1994). Lente. Zeist: Christofoor.
Muller, G. (1994). Zomer. Zeist: Christofoor.
Muller, G. (1994). Herfst. Zeist: Christofoor.
Bon, A., Jaquet, G. (2005). Het regent, het regent: Verhalen, spelletjes en weetjes over het weer. Houten: Van holkema & Warendorf.
Adams, S. (2009). Mijn eerste boek over het weer. Haarlem: Gottmer.
Rietschel, S. (2010). Insecten: libellen, kevers en andere insecten. Baarn: Tirion.
Farndon, J. (2008). Insecten. Etten-Leur: Corona.
Insect: ontdekken begint met één enkel woord. Haarlem: Gottmer.
http://www.educatheek.be/Insectenpotjes-(10-stuks)_200395.html
http://www.waterwezens.nl/node/45
http://www.pinterest.com/pin/493144227918758119/
https://www.intertoys.nl/speelgoed/ses-ses-explore-insecten-stad-585709.html
Orme, H. (2013). Zaden, bollen, planten en bloemen. Nederland: Corona.
Pock, V. (2013). Een klein zaadje. Hasselt: Clavis.
Rüttinger, M. (2000). Die Kleinen Gärtner. Noris Spiele.
http://www.ping.be/~pin29174/hoe.htm
Wolthoorn, B., Klaassen, R., Wevers, S. (2010). Mijn eerste moestuin. Baarn: Forte.
Guidoux, V. (2006). De moestuin. Leuven: Davidsfonds/ Infodok.
Snedden, R. (2008). Vogels. Etten-Leur: Corona.
Wilkes, A. (2003). Vogels. Harmelen: Ars Scribendi.
Dubois, P., Chevallier, J., Guidoux, V. (2005). Vogels aan kinderen verteld. Tielt: Lannoo.
Bezzel, E. (1998). Vogels kijken: basisgids voor herkennen van vogels. Baarn: Tirion.
Noppert, F., Scheepers, P., Smits, J. (1998) Nestkasthandleiding: een leidraad voor het bouwen en het gebruik van nestkasten voor onderzoek, natuurbescherming en educatie. Utrecht: Jeugdbondsuitgeverij.
Gardner, C.(2010). Kiekeboe Op de boerderij. Utrecht: Veltman.
Maurer, L. (2011). Magneetspeelboek: Op de boerderij. Utrecht: Veltman.
Scheffer, A. (2013). Wat hoor jij o de boerderij. Haarlem: Gottmer.
Amant, K. (2012). Anna op de boerderij. Hasselt: Clavis.
Slegers, L. (2012) De boer. Hasselt: Clavis.
Priddy, R. (2011). Op de boerderij. Houten: Van Goor.
http://www.lokel.be/fijn-dat-je-ons-gevonden-hebt
De vlieger, E. (1999). Lusten koeien melk?: vragen van en voor kinderen over de boerderij. Hasselt: Mozaïek.
Berger, J., Guilloppé, A. (2003). De boerderij. Aartselaar: Deltas.
Sirett, D., Muss, A. (2012). Alles op de boerderij. Houten: Van Holkema & Warendorf.
Spilsbury, R., Spilsbury, L. (2010). Van boerderij naar tafel. Etten- Leur: Corona.
Nijkerk, I., Mornie, G. (1986). De boer vertelt over de boerderij. Doornik: Casterman.
http://www.west-vlaanderen.be/kwaliteit/leefomgeving/
http://www.west-vlaanderen.be/kwaliteit/Leefomgeving/
Baker, N. (2007). Bos. Baarn: Tirion.
De Hugo, P. (2002). Dieren uit het bos. Utrecht: Forte.
Ganeri, A. (2002). Bossen en oerwouden. Den Haag: Biblion.
Romeijn-Peeters, E., Deweirdt, H. (2010). De boom in: een groen doeboek voor ravotters, speurneuzen en knutselaars. Leuven: Davidsfonds/infodok.
Godon, I., Bergh, I. (2010). Met de klas naar het bos. Averbode: Averbode.
Boeke, J. (2013). In het bos. Haarlem: Gottmer.
Guidoux, V. (2006). De moestuin. Leuven: Davidsfonds/ Infodok.
Wolthoorn, B., Klaassen, R., Wevers, S. (2010). Mijn eerste moestuin. Baarn: Forte.
Fitzsimons, C. (1998). Groenten en kruiden. Harmelen: Corona.
Martineau, S., James, H. (2008). Groente en fruit. Etten-Leur: Corona.
Amant, K. (2011). Anna en haar groentetuintje. Hasselt: Clavis.
Fitzsimons, C. (1998). Fruit. Harmelen: Corona.
Farkaschovsky, A. (1986). Boomgaard. Haba.
Valat, P-M. (2003). De appel en ander fruit. Leidschendam: Biblion.
Martineau, S., James, H. (2008). Groente en fruit. Etten-Leur: Corona.
Amant, K. (2010). Anna eet graag fruit. Hasselt: Clavis.
Freymann, S. (2003). Hond bij hond. Leuven: CEGO.
