Norbert Laude (1888-1974). Leven in teken van de kolonie

Lisa Busschaert
Persbericht

Norbert Laude (1888-1974). Leven in teken van de kolonie

Norbert Laude (1888-1974). Leven in teken van de kolonie

Op 30 juni 1960 vierde de centraal Afrikaanse staat Congo het einde van zijn koloniale periode. Als lid van verschillende prestigieuze koloniale instellingen was Norbert Laude uitgenodigd op de onafhankelijkheidsceremonie in Kinshasa. Laude was echter met wrange gevoelens naar Congo afgereisd.  Al sinds het begin van de twintigste eeuw had hij zich gedreven ingezet om de kolonie en zijn inwoners naar een ‘Europees niveau’ van beschaving te leiden. Norbert Laude had het Belgisch kolonialisme steeds als een nobel werk beschouwd, en net daarom kon hij moeilijk begrijpen waarom het zo snel tot zijn einde had moeten komen.

Een controversiële geschiedenis
Meer dan vijftig jaar na de Congolese onafhankelijkheid is het voor ons moeilijk te begrijpen waar de aantrekkingskracht van het kolonialisme vandaan kwam. Het koloniale verleden geldt immers als een gecontesteerd stukje geschiedenis, dat vaak in een adem vernoemd wordt met zaken als slavernij, uitbuiting en racisme. Toch heeft het kolonialisme die negatieve connotatie niet altijd gehad. Heel wat vooraanstaande kolonialen, zoals Norbert Laude, waren rotsvast overtuigd van het belang ervan. Net om die curiositeit leek het mij, als historica, interessant de koloniale carrière van Laude onder de loep te nemen en op zoek te gaan naar zijn drijfveren, zijn visies en zijn ideeën.

Het levensverhaal van Norbert Laude, geboren in 1888 te Schaarbeek, was nooit eerder het onderwerp van een wetenschappelijke studie. Toch was hij een actief koloniaal figuur met een opvallende levensloop. Zijn rol in beide wereldoorlogen, zijn contacten met het koningshuis, zijn vele publicaties, zijn sterk en principieel idealisme, maar vooral zijn verwoede engagement voor het koloniale project leidden ertoe dat zijn biografische studie een erg veelzijdig werk is geworden dat raakt aan verschillende onderwerpen.

Norbert Laude: WO I als startpunt
Voor Norbert Laude begon het allemaal tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen hij zich als vrijwilliger aandiende om het Belgische leger in Congo te vervoegen. Hij vocht er zij aan zij met de Congolese soldaten en kon onder meer in Tabora het Duitse leger een halt toeroepen. Dit eerste contact met Afrika liet een diepe indruk bij hem na en hij voelde een grote genegenheid voor dat ongerepte land en zijn bevolking. Deze oorlogservaring zou Laudes loopbaan een definitieve wending geven. Na de oorlog maakte hij carrière aan het ministerie van Koloniën en gaf hij talloze voordrachten over het belang van het kolonialisme. Laude ondersteunde de koloniale politiek van de regering voornamelijk uit idealistische en patriottische overwegingen. Hij redeneerde immers dat dit ‘beschavingswerk’ niet alleen de Congolezen ten goede zou komen, maar ook het Belgische prestige ten aanzien van het buitenland.

In 1926 werd Laude door de minister van Koloniën aangesteld als directeur van de Koloniale Hogeschool van Antwerpen. Dit instituut was opgericht in 1920 en had als doel toekomstige koloniale ambtenaren zo goed mogelijk voor te bereiden op hun taak. Onder Laudes bewind, dat 32 jaar zou duren, kreeg de school een sterk elitair en idealistisch karakter. Ook patriottisme speelde hier opnieuw een grote rol: tijdens de Tweede Wereldoorlog bouwde Laude de Koloniale Hogeschool uit tot een centrum van verzet en groeide hij zelf uit tot een belangrijk verzetsleider.

Norbert Laude: De Tweede Wereldoorlog als kantelmoment
Al snel na de Tweede Wereldoorlog bleek dat de tijd van enthousiasme rond het koloniale project voorbij was. Critici stelden zich hardop vragen bij de geldigheid van het systeem en in de kolonies zelf klonk de roep om onafhankelijkheid steeds luider. Die veranderende sfeer zou ook Laudes houding beïnvloeden. Na de oorlog had hij, als geroemd verzetsheld, de kans gekregen om toe te treden tot prestigieuze koloniale instellingen, waaronder de Koloniale Raad, het politiek adviesorgaan van de minister van Koloniën. In die hoedanigheid reisde hij meermaals naar Congo af om er polshoogte te nemen van de situatie. Uit Laudes reisverslagen komt zijn ergernis over het economisch gewin en de besluitloosheid van de Belgische regering duidelijk naar voren. 

Terwijl Laude voor de oorlog veel meer optrad als een onvoorwaardelijk propagandist van het Belgische beleid, nam hij later dus een meer kritische houding aan. Hij pleitte uitdrukkelijk voor meer sociale hervormingen en maatregelen om de band tussen Congo en België te kunnen behouden. Ondanks zijn kritiek heeft Laude echter nooit openlijk getwijfeld aan de integriteit van het koloniale project. Hij probeerde kost wat kost de onafhankelijkheid van Congo te vermijden. De beschavingsmissie, waar hij zich sinds de Eerste Wereldoorlog voor had ingezet, was in zijn ogen nog niet volbracht.  

Een roemloos einde
Op 30 juni 1960 maakte Laudes idealisme plaats voor bittere ontgoocheling. De onafhankelijkheidsceremonie, en vooral de harde antikolonialistische speech van eerste minister Lumumba, had hem  duidelijk gemaakt dat er nog weinig sprake zou zijn van een stabiele vriendschappelijke relatie tussen de nieuwe staat en zijn voormalige moederland. Opgegroeid in een tijd van enthousiasme en optimisme rond het koloniale project, was Laude niet in staat die antikolonialistische sfeer te kunnen plaatsen.  

In de scriptie Norbert Laude (1888-1974). Leven in teken van de kolonie staat een figuur centraal die typerend is voor een grote groep kolonialen uit de twintigste eeuw, namelijk zij die zich vanuit een groot idealisme en patriottisme hebben ingezet voor het koloniale project. Het levensverhaal van Laude geeft een uniek inzicht in de ideeën en acties van een koloniaal intellectueel en toont hoe die beïnvloed werden door de veranderende opinies over het kolonialisme. Net door die sterke focus op de individuele beleving kan deze studie een interessante aanvulling vormen op het grotere verhaal van het Belgische kolonialisme. 

Bibliografie

Bibliografie

1.      Bronnen

a.       Onuitgegeven bronnen

BRUSSEL, Afrika Archief Ministerie van Buitenlandse Zaken, Fonds B.M.C. (Neven), nr. CDU: 201.38.501, L’Indépendance belge 21 januari 1926.

BRUSSEL, Afrika Archief Ministerie van Buitenlandse zaken, Fonds Van den Abeele, nr. 3675, fol. 229: Mission divers au Congo belge (1952-1957).

BRUSSEL, Afrika Archief Ministerie van Buitenlandse zaken,  Institut Universitaire des Territoires d’Outre-Mer (INUTOM),

nr. 3890, fol. 72: Dossier individuel, Monsieur lt. Laude.

nr. 3891, fol. 82: Traitement du directeur (N. Laude).

nr. 3909, fol. 114 : incidents de presse.

nr. 3909, fol. 115 : Incident Van Der Kerken- Dejonghe

nr. 3916 : briefwisseling met de voorzitter, 1931-1937.

nr. 3919 : Conseil d’Administration, 1922-1927.

nr. 3920 : Conseil d’Administration, 1927-1932.

nr. 3921 : Conseil d’Administration, 1932-1941.

nr. 3923 : Conseil d’Administration, 1946-1950.

nr. 3925 : Conseil d’Administration, 1953-1955.

nr. 3926 : Conseil d’Administration, 1955-1957.

nr. 3930 : Conseil Académique, 1921-1946.

nr. 3931 : Conseil Académique, 1946-1953.

nr. 3932 : Conseil Académique, 1953-1959.

nr. 3934 : Candidatures des cours.

nr. 3938, fol. 57: Correspondances divers.

nr. 4029, fol. 149 : rapport sur l’occupation.  

nr. 4594 : Documenten over professoren.

nr. 4748 : Programmes des cours.  

nr. 4752, fol. 147: Varia.

nr. 4754: Conférences.

 

BRUSSEL, Afrika Archief Ministerie van Buitenlandse Zaken, PPA, nr. 3354, fol.194: Conseil Colonial. Installation nouveaux membres.

BRUSSEL, Afrika Archief Ministerie van Buitenlandse zaken, SPA T, nr. R 4158, fol. 368: Norbert Laude.

BRUSSEL, Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (SOMA), Persoonsarchieven,

nr. AA 761 fol. 1: Verzet in de Koloniale Hogeschool.

nr. AA 761 fol. 2: Het werkkamp te Franc-Waret en de verplichte arbeidsdienst voor de eerstejaarsstudenten van de Koloniale Hogeschool.

nr. AA 761, fol. 3: De 25ste verjaardag van het directoraat van de heer Laude.

nr. AA 761, fol. 4: Documenten Norbert Laude met betr. tot de Koloniale Hogeschool en curriculum.

 

LEUVEN, Documentatie- en onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving (KADOC), Archief Anton A. Jozef Van Bilsen, nr. BE/942855/654, 6.3.5, Deelname aan Harvard International Summer Seminar ("Kissingerseminarie"; juli-augustus 1956), incident met minister Auguste Buisseret en geplande publicatie over Kongo.

Privéarchief, Documenten Norbert Laude,

Agenda’s

Brief van kardinaal Mercier aan Laude, 4 januari 1921.

Brief van de secretaris-generaal van het ministerie van Koloniën aan Laude, 2 november 1924.

Brief van Laude aan dhr. Gilson, 10 november 1942.

Brief van dhr. Gilson aan Laude, 11 november 1942.

Brief van kardinaal Mercier aan Laude, 4 januari 1921.

Brief aan Marie-Thérèse Detaille aan Laude, 1 augustus 1946.

Brief van Laude aan Norbert De Bruyn, 11 augustus 1946.

Brief van Laude aan Norbert De Bruyn, 15 augustus 1946.

Reis gevolgd door Norbert Laude tijdens zijn missie in Belgisch-Congo, en zijn reis naar A.E.F. en Kameroen in 1946.

Brief van het Koninklijk Paleis aan Laude,15 september 1950.

Brief van Laude aan Marie-Thérèse Detaille, 22 augustus 1952.

Reispas met stempels van 27/7/1955 en 16/7/1956.

Brief aan Laude, 7/10/1958.

Brief van de Société des Missionnaires d’Afriques pères blancs, 27/9/1958.

Brief van de Société anonyme Bunge aan Laude, 30/9/1958.

Brief aan Laude, 7/10/1958.

Brief van Réné Friling aan Laude, 9/10/1958.

Brief van een oud-student aan Laude, 10/10/1958.

Brief van de directeur van het ENFOM aan Laude, 1958.

Brief van Léon Bruneel aan Laude, 1958.

Uitnodiging van het hof, 1958.

Handgeschreven testament door Norbert Laude, 6 juni 1963.

Overlijdensbericht Marie-Thérèse Detaille, 1964.

Journal des élèves du Collège St. Grégoire le Grand à Lubumbashi, 1967.

Brief van de Oogkliniek Sint Lucia aan Laude, 13/12/1968.

 

 

 

b.      Gedrukte bronnen

                                                              i.      Archivalische bronnen

Onderzoek van het ontwerp van decreet tot bepaling van het in 1949 voor de Weermacht aan te werven Contingent, Ministerie van Koloniën, Koloniale Raad: beknopt verslag der vergaderingen, Brussel, 1949, 57.

Onderzoek van het ontwerp van decreet tot goedkeuring van de concessie van 3000hectaren aan de vennootschap Tabacongo, Ministerie van Koloniën, Koloniale Raad: beknopt verslag der vergaderingen, Brussel, 1947, 381-403.

Onderzoek van het ontwerp van decreet tot goedkeuring van den kosteloozen afstand aan den Hr. Allard, koloniaal veteraan, van een grond van 400 hectaren en van de concessie in voorlopige bezitneming van een grond van 1.600 hectaren, beide te Mulubule, Ministerie van Koloniën, Koloniale Raad: beknopt verslag der vergaderingen, Brussel, 1946, 105-111.

Onderzoek van het ontwerp van decreet tot goedkeuring van de kosteloze afstand aan de vereniging van de Missionarissen van Afrika in het Apostolisch vicariaat van Kivu van een grond van 30 hectaren te N’Kungu, Miniserie van Koloniën, Koloniale Raad: beknopt verslag der vergaderingen, Brussel, 1949, 281-293.

Vraag om vergoeding voor oud-strijders,Ministerie van Koloniën, Koloniale Raad: beknopt verslag der vergaderingen, Brussel, 1951, 805.

                                                            ii.      Tijdschriften

‘Communications officielles des Belgian Catholic Scouts’, Le Boy-ScoutRevue mensuelle illustrée, 8 (februari 1921), I.

EEMAN, R., ‘Notre Commissaire Général : le lieutenant Laude’, Le Boy-Scout. Revue mensuelle illustrée, 7 (juni 1920), 117-118..

‘Fête nationale’, Le Boy-Scout. Revue mensuelle illustrée, 7 (8), (augustus 1920), 170.

‘Figures coloniales: M. Norbert Laude’, Pourquoi Pas (1951). 

LAUDE, N., ‘À propos de la communication du R.P. J. Van Wing : Le Congo déraille’, Koninklijk Belgisch Koloniaal Instituut. Mededelingen der Zittingen, 22 (1951), 627.

LAUDE, N., ‘À propos de l’enseignement colonial en Belgique’, Koninklijk Belgisch Koloniaal Instituut. Mededelingen der Zittingen, 16 (1945), 2, 280-282.

LAUDE, N., ‘Histoire de la Force Publique’, Koninklijk Belgisch Koloniaal Instituut. Mededelingen der Zittingen, 23 (1952), 165.

LAUDE, N., ‘Impressions d’un récent voyage au Congo et au Ruanda-Urundi’, Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen. Mededelingen der Zittingen, 6 (1960), 530-555.

LAUDE, N., ‘Institut Universitaire des Territoires d’Outre-Mer’, Alumni, 20 (1951), 236-244.

LAUDE, N., ‘Intervention dans la discussion de mémoire de M.M. Verstraete, intitulé ‘La nationalité congolaise’, Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen. Mededelingen der Zittingen, 5 (1959), 792-794.

 ‘Le Capitain Norbert Laude’, L’invalide illustre. Revue mensuelle littéraire-artistique-satirique, 7 (31 oktober 1933).

‘Le cardinal Mercier a reçu en audience’, Le Boy-Scout. Revue mensuelle illustrée, 10 (september – oktober 1923), 106.0

‘Le lieutenant Laude a été reçu en audience privée par S.S. le pape Pie XI’, Le Boy Scout. Revue mensuelle illustrée, 12 (januari 1925), 2.

‘Les B.C.S. au Congo’, Le Boy Scout. Revue mensuelle illustrée, 10 (maart 1923), 48

‘Le voyage au Congo du Lieutenant Laude’, Le Boy-Scout. Revue mensuelle illustrée, 9 (oktober 1922), 167.

‘Le voyage au Congo du Lieutenant Laude’, Le Boy-Scout. Revue mensuelle illustrée, 9 (december 1922), 216.

‘Le voyage au Congo du Lieutenant Laude’, Le Boy-Scout. Revue mensuelle illustrée, 10 (januari 1923), 9.

‘Le voyage du Lieutenant Laude au Congo’, Le Boy-Scout. Revue mensuelle illustrée, 9 (september 1922), 153.

PRIMS, F., ‘De inrichting voor katholieke Belgische dokumentatie’, Dietsche Warande en Belfort (1913), 401-405.

‘Troupe Saint-Norbert à Kinshasa’, Le Boy-Scout. Revue mensuelle illustrée, 10 (februari 1923), 32.

VAN OFFELEN, J. ‘Fragment uit Revue coloniale belge (15/11/1951) : Norbert Laude. Grand serviteur du Congo et de la Belgique.’, Hommage Rendu au Lieuteant-Colonel Honoraire Norbert Laude. Directeur de l’Institut Universitaire des Territoires d’Outre-Mer. A l’occasion du 25e anniversaire de son directorat, Antwerpen, 1951, 18-20.

VAN WING, J., ‘Le Congo déraille’, Koninklijk Belgisch Koloniaal Instituut. Mededelingen der Zittingen, 22 (1951), 609-624.

Vragen des Tijds. Studiënreeks uitgegeven door de inrichting voor Katholieke Belgische Dokumentatie. De dokumentatie in den dienst der Katholieke Zaak, Brussel, 1913.

WEVERBERGH, ‘Organisation du Scoutisme au Congo’, Le Guide. Trait d’Union des chefs catholiques du scoutisme belge, 6 (1927) , 125.

 

 

                                                          iii.      Publicaties

CARTON DE WIART, H., Mes Vacances au Congo, Brussel, 1923.

De roemrijke gebeurtenissen in en om de Koloniale Hogeschool, Berchem, 1946.

HABRAN, L., Coup d’œil sur le problème politique et militaire du Congo Belge, Brussel, 1925.

Hommage rendu au Lieutenant-Colonel Honoraire Norbert Laude. Directeur de l’Institut Universitaire des Territoires d’Outre-Mer. A l’occasion du 25e anniversaire de son directorat, Antwerpen, 1951.

FRANCK, L., Belgisch Congo, Antwerpen, 1930.

JASPAR, H., ‘Leopold II’, L., FRANCK, Belgisch Congo, Antwerpen, 1930, 131-133.

LAUDE, N., Belgium in Africa, Oxford, 1939.

LAUDE, N., De opleiding van gewestbeheerders voor Belgisch Congo door de Koloniale Hogeschool van België, Antwerpen, s.d. .

LAUDE, N., In Memoriam : Ministre Jules Renkin, Antwerpen, 1955.

LAUDE, N., ‘Introduction aux carrières coloniales’, P., CAPART, Manuel des Carrières, Leuven, 1930, 271-276.

LAUDE, N., L’action sociale du Maréchal Lyautey, Antwerpen, 1935.

LAUDE, N. , La délinquance juvénile au Congo belge et au Ruanda-Urundi, Antwerpen, 1956.

LAUDE, N., Le Congo, terre d’énergie. Conférence donnée à la société belge des ingénieurs et des industriels, Brussel, 1923.

LAUDE, N., ‘L’enseignement colonial’, BRINKMAN e.a., Mélanges économiques et sociaux offerts à Emile Witmeur,  Parijs, 1939, 205-2011.

LAUDE, N., L’œuvre coloniale de la dynastie, Antwerpen, 1938.

LAUDE, N., Naar Congo ! Wat arbeid aldaar vermag, Brussel, 1924.

LAUDE, N. en MICHIELS, A., Onze Kolonie. Aardrijkskundig en geschiedkundig overzicht, 2de uitg., Brussel, 1936.

LAUDE, N. en MICHIELS, A., Onze Kolonie. Aardrijkskundig en geschiedkundig overzicht, 5de uitg., Brussel, 1954.

LAUDE, N., Problèmes Coloniaux d’après-guerre, Brussel, 1947.

LAUDE, N., Séance cinématographique relative à l’industrie du Congo Belge, Brussel, 1920.

RYCKMANS, ‘Carrières administratives coloniales’, P., CAPART, Manuel des Carrières, Leuven, 1930, 306-312.

c.       Uitgegeven bronnen

VAN BILSEN, A., Kongo 1945-1965. Het einde van een kolonie, Leuven, 1993.

d.      Mondelinge bronnen

SCHELDEMAN, M., E-mail-interview, 26-27 oktober 2013.

e.       Foto’s

Privéarchief, Documenten Norbert Laude, Foto’s.

2.      Werken

 

ANSTEY, R., King Leopold’s legacy. The Congo under Belgian Rule 1908-1960, Londen, 1966.

BERTELSON, L., La presse d’information. Tableau chronologique des journaux belges, Brussel, 1974.

BURKE, P., Wat is Cultuurgeschiedenis?, Utrecht, 2007.

CEUPPENS, B., Congo Made in Flanders? Koloniale Vlaamse visies op ‘blank’ en ‘zwart’ in Belgisch Congo, Gent, 2003.

COLMAN, Naar een elite voor de gewestdienst van Belgisch-Kongo en Rwanda-Urundi.  De studenten van de Koloniale Hogeschool te Antwerpen, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, departement Geschiedenis, 1987.

COOLSAET, R., België en zijn buitenlandse politiek. 1830-1990, Leuven, 1998.

CORNELIS, S., ‘De tevreden kolonisator, of hoe Congo in België werd voorgesteld (1897-1958)’, J.L., VELLUT, Het geheugen van Congo: de koloniale tijd, Gent, 2005, 159-170.

COUTTENIER, M., Congo Tentoongesteld: een geschiedenis van de Belgische antropologie en het museum van Tervuren( 1885-1925), Leuven, 2005.

CRAWFORD YOUNG, M., ‘Het koloniale tijdperk in Congo in vergelijkend perspectief’, J.L., VELLUT red., Het geheugen van Congo: de koloniale tijd, Gent, 2005, 61-68.

DEPAEPE, M., VINCK, H. en HERMAN, F., ‘‘Van wildemannen, brave zwartjes en geëvolueerden’. Over de mogelijke impact van de Congoconnectie op het Belgisch onderwijs’, V., VIANE, D., VAN REYBROUCK en B., CEUPPENS red., Congo in België. Koloniale cultuur in de metropool, Leuven, 2009, 131-145.

DE SMAELE, H., Rechts Vlaanderen. Religie en stemgedrag in negentiende-eeuws België,  Leuven, 2009.

DE VLIEGER, P-J., Tweeënveertig jaar Koloniale Hogeschool in België. Een historisch onderzoek naar de bestaansreden van een instituut, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, departement Geschiedenis, 2003.

DESPY-MEYER, A., ‘Introduction’, A., DESPY-MEYER red., Cent ans d’ l’Office International de Bibliographie : 1895-1995 : les prémisses du Mundaneum, Bergen, 1995, 5-7.

ENDERS, A., ‘L’Ecole Nationale de la France d’Outre-Mer et la formation des administrateurs coloniaux’, Revue d’histoire moderne et contemporaine, 40 (1993), 272-288.

ETAMBALA, Z.,  Congo ’55-’65. Van koning Boudewijn tot president Mobutu, Tielt, 1999.

ETAMBALA, Z., De teloorgang van een modelkolonie. Belgisch Congo 1958-1960, Leuven, 2008.

FOUTRY, V., ‘Belgisch Kongo tijdens het interbellum: een immigratiebeleid gericht op sociale controle’, .Belgisch tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 14 (1983), 3-4, pg 461-488.

GERARD, E., ‘Christen-democratie in België tussen 1891 en 1945. De ‘archeologie’ van de Christelijke Volkspartij’, Trajecta. Religie, Cultuur en samenleving in de Nederlanden, 2 (1993), 154-175.

GREVISSE, F., ‘Norbert Laude’, Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen. Mededelingen der Zittingen, 21 (1975), 44-64.

KOCH, K., Een kleine geschiedenis van de Grote Oorlog. 1914-1918, Antwerpen, 2010.

KWANTEN, G., ‘Go-between tussen twee culturen. Jef Van Bilsen en de overgang van een koloniaal naar een ontwikkelingsbeleid’,  V., VIANE, D., VAN REYBROUCK en B., CEUPPENS red., Congo in België. Koloniale cultuur in de metropool, Leuven, 2009, 283-297.

LAGAE, ‘‘Het echte belang van de kolonisatie valt samen met wetenschap.’ Over kennisproductie en de rol van wetenschap in de Belgische koloniale context’, J.L., VELLUT red., Het geheugen van Congo: de koloniale tijd, Gent, 2005, 131-138.

LENAERTS, P., ‘Ere Gouverneur Georges Schmit’, A., SCHÖLLER, red., Middelheim: gedenkboek van het Universitair Instituut voor Overzeese Gebieden, Antwerpen, 1987, 39-40.

LEYSEN, K., Coloniser, c’est transporter !’ Et alors la question de la main d’œuvre ? : De Belgische koloniale politiek met betrekking tot Belgisch Congo (1919-1929), onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, departement Geschiedenis, 2006.

MANTELS, R., Geleerd in de Tropen: Leuven, Congo & de wetenschap. 1885-1960, Leuven, 2007.

MAQUET, V. e.a., Het Geheim Leger. 1940-1945, Gent, 1986.

MERTENS, J., ‘Franck, Louis’, Nationaal biografisch woordenboek, XI, Brussel, 1985, 217-228.

‘Mun, Albert, Graaf de’, Grote Winkler Prins Encyclopedie, 9de uitg., XVI, Amsterdam en Antwerpen, 1992, 393.

NEUDT, D., Wij hebben een taak in Kongo. De verbeelding van Afrika bij Jef Van Bilsen, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, departement Geschiedenis 2002.

NICOLAÏ, H., ‘Het cartografisch beeld van Congo. Van kompas en meettafel tot vliegtuig’, J.L., VELLUT red., Het geheugen van Congo: de koloniale tijd, Gent, 2005, 139-149.

NIYIHANGEJEJE, C., Université coloniale de Belgique. 1920-1945, onuitgegeven licentiaatsverhandeling Université Catholique de Louvain, departement Geschiedenis, 1976.

PONCELET, M., L’invention des sciences coloniales belges, Parijs, 2008.

PONCELET, M., ‘Overzeese Wetenschappen’, R. HALLEUX red., Geschiedenis van de Wetenschappen in België 1815-2000, I, Brussel, 2001, 235-246.

RENSON, R. en PEETERS, C., ‘Sport als missie: Raphaël de la Kethulle de Ryhove (1890-1956)’, M., D’HOKER, R., RENSON, J., TOLLENEER red., Voor lichaam en geest. Katholieken, lichamelijke opvoeding en sport in de 19de en 20ste eeuw, Leuven, 1994, 201-215.

SCHAMPAERT, A., Edouard De Jonghe, 1878-1950. Wegbereider voor koloniale instellingen en administratie, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, departement Geschiedenis, 2007.

SCHAMPAERT, A., ‘Edouard De Jonghe, 1878-1950: wegbereider voor koloniale instellingen en administratie’, Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 22 (2010), 93-112.

SCHMITS, Y., ‘Carton de Wiart’, Biographie Nationale, XXXXIV, Brussel, 1985, 163-178.

SCHÖLLER, A. red., Middelheim: gedenkboek van het Universitair Instituut voor Overzeese Gebieden, Antwerpen, 1987.

SINGER, B., ‘Lyautey : an Interpretation of the Man and French Imperialism’, Journal of Contemporary History, 26 (1991), 131-157.

TILMAN, S., ‘Le scoutisme au Congo belge (1922-1960). Une école de l’élite pour les jeunes indigènes’, Belgische tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 28 (1998), 3-4, 363-404

TILMAN, S., Le scoutisme au Congo belge (1920-1960). Une facette coloniale d’un mouvement de jeunesse mondial, onuitgegeven licentiaatsverhandeling Université Libre Brussel, departement Geschiedenis, 1997.

TILMAN, S., ‘L’implantation du scoutisme au Congo belge’, Itinéraires croisés de la modernité Congo belge (1920-1950), Brussel, 2000, 103-140.

TJEPKEMA, A.C., ‘Lyautey en de inktvlek’, Militaire Spectator, 177 (2008), 685-695.

VAN DEN WIJNGAERT, M. red., België tijdens de Tweede Wereldoorlog, Antwerpen, 2004.

VANDERLINDEN, J., Pierre Ryckmans 1891-1959. Coloniser dans l’honneur, Brussel, 1994.

VAN DE VIJVER, H., VAN DOORSELAER, R. en VERHOEYEN, E., Het Verzet. Deel 2 (België in de Tweede Wereldoorlog, 6), Kapellen, 1988.

VANHOOREBEKE, P., De Belgische Nationale Orden, Kortrijk, 2007.

VAN REYBROUCK, D., Congo. Een geschiedenis, Amsterdam, 2010.

VAN ROMPAEY, ‘The Development of the Catholic Youth in the Belgian Congo (1908-1960)’, A., NOVOA, M., DEPAEPE en E., JOHANNINGMEIER red., The Colonial experience in education. Historical Issues and Perspectives, Gent, 1995, 193-211.

VAN SCHUYLENBERGH, P., ‘De nationale parken van Belgisch-Congo’, J.L. VELLUT red., Het geheugen van Congo: de koloniale tijd, Gent, 2005, 155-158.

VANTHEMSCHE, G., Congo. De impact van de kolonie op België, Tielt, 2007.

VANTHEMSCHE, G., ‘Het tienjarenplan en de modernisering van Belgisch Congo (1949-1950)’, J.L., VELLUT red., Het geheugen van Congo: de koloniale tijd, Gent, 2005, 104-107.

VIAENE, V., VAN REYBROUCK, D. en CEUPPENS, B. red., Congo in België. Koloniale cultuur in de metropool, Leuven, 2009.

VINTS, L., Kongo made in Belgium. Beeld van een kolonie in film en propaganda, Leuven, 1984.

WALRAET, M, ‘Marzorati (Alfred Frédéric Gérard)’, Biographie Belge d’Outre-Mer, VI (1968), Brussel, 695-704.

WILS, K. en RASMUSSEN, A., ‘Sociology in a Transnational Perspective: Brussels, 1890-1925’, Revue Belge de Philologie et d’Histoire, 90 (2012), 1273-1296.

WITTE, E., 'The batlle for monasteries, cemeteries and schools', C., CLARK en W., KAISER, Culture Wars: Secular-Catholic Conflict in Nineteenth-Century Europe, Cambridge, 2009, 102-128.

3.      Websites

Stad Brussel. Parken en tuinen ( www.brussel.be/artdet.cfm/5450). Geraadpleegd op 17 mei 2014.

Universiteit Antwerpen: Bibliotheek, 2012 (www.uantwerpen.be/nl/bibliotheek/over-ons/projecten-en-samenwe/). Geraadpleegd op 13 mei 2014.

VRT: Geschiedenis van de Openbare Omroep, 2013 (http://www.vrt.be/geschiedenis-van-de-openbare-omroep). Geraadpleegd op 27 mei 2014.

Universiteit of Hogeschool
Geschiedenis
Publicatiejaar
2014
Promotor(en)
Promotor prof. dr. Kaat Wils
Kernwoorden
Share this on: