Ontwikkeling en evaluatie van een stappenplan voor een ergonomische interventie ter preventie van musculoskeletale aandoeningen

Evelyne
De Mol

Preventie van musculoskeletale aandoeningen hangt grotendeels af van mindset werkgever.

Probleem?

“Men have become the tools of their tools.” (Thoreau, 1854, p. 29).

Eén zin beschrijft het opzet van deze eindverhandeling. Te lang is de mens gezien als een verlengde van zijn machines, waarbij hij zich diende aan te passen en te onderwerpen aan de gegeven arbeidsomstandigheden. Dat wreekt zich nu... Een groot aandeel van de Belgische populatie krijgt te kampen met musculoskeletale aandoeningen (MSA) (Eurofound, 2010). Dit zijn problemen, ongemakken, letsels, aandoeningen of zelfs beperkingen aan het bewegingsapparaat, veroorzaakt door de professionele activiteit (World Health Organisation, 2003; National Institute for Occupational Safety and Health, 2012; European Agency for Safety and Health at Work, 2007). Cijfers van de European working conditions survey voor de Belgische populatie laten dit duidelijk zien: 49,9% krijgt te maken met rugproblemen, 39,7% heeft spierpijnen in de bovenste ledematen en 27,3% in de onderste ledematen (Eurofound, 2010).

Deze cijfers zijn echter niet verwonderlijk gegeven dat men de dag van vandaag nog

steeds blootgesteld wordt aan fysieke risicofactoren (tillen & duwen van lasten, zwaar fysiek werk, ongunstige lichaamshoudingen, trillingen…) die MSA kunnen uitlokken (Eurofound, 2010, Nunens & Bush, 2012; Bevan, McGee & Quadrello, 2009). Daarnaast zijn er ook psychosociale (hoge jobeisen, lage jobcontrole, …) en individuele (BMI, roken … ) factoren die een rol spelen in het ontstaan. Het is echter moeilijk om de precieze oorzaak van MSA te achterhalen daar het een multicausaal en cumulatief probleem is. Er is wel bewijs dat werkgerelateerde risicofactoren weldegelijk effect hebben op de ontwikkeling en vorming van MSA (Punnet, 2014). Bovendien hebben MSA een grote impact op onze maatschappij in de vorm van medische kosten, langdurig ziekteverzuim, een verminderde levenskwaliteit, … (Bevan, McGee & Quadrello, 2009).

Preventie!
Het preventief opsporen van de oorzaken en verminderen van risico’s kan er voor zorgen dat de kans op het verkrijgen van MSA aanzienlijk verkleind wordt (National Research Council [NRC], 1999; Van Nieuwenhuyse, Somville, Masschelein, Mairiaux & Moens, 2006). Effectiviteitsstudies laten bovendien zien dat deze risico’s kunnen aangepakt worden via interventies op de werkvloer en dat een multidimensionele aanpak loont. Tot op de dag van vandaag zijn we er echter nog niet in geslaagd om het MSA probleem op te lossen. Hoe komt dit?

Enerzijds komt dit omdat werkgevers andere prioriteiten stellen en anderzijds omdat er onvoldoende kennis is over de aanpak van dergelijke interventies (Van Peteghem et al., 2013).Er is dus nood aan een toegankelijke, uitgewerkte en systematische aanpak waar organisaties zelf mee aan de slag kunnen (Zalk, 2001). Vandaar dat er getracht werd een stappenplan te formuleren op basis van de literatuur dat tevens tegemoet komt aan de eisen van de praktijk. Dit plan werd tevens getoetst aan de praktijk, door 12 bedrijven/ervaringsdeskundigen te bevragen aan de hand van een semi-gestructureerd interview omtrent hun bevindingen over het stappenplan.

Wat kwam er uit?
Het merendeel van de respondenten beschouwde het plan als bruikbaar en doeltreffend, echter minder haalbaar om het te gebruiken binnen de eigen organisatie. Ze schreven dit toe aan beperkende factoren, zoals het onvoldoende  bezitten van middelen en tijd, de grootte van de organisatie, de (overleg)cultuur binnen de organisatie, de sector waarbinnen men actief is etc. …  Deze opmerkingen met betrekking tot het plan waren echter dikwijls tegenstrijdig. Bepaalde factoren werden de ene keer als beperkend aangemerkt, en een andere keer weer als faciliterend. Dit kan verklaard worden door te wijzen op de verschillende ervaringen verbonden aan de eigen specifieke organisatie. Het valt bovendien sterk op dat er veel afhangt van de goodwill van werkgevers om deze beperkende factoren te counteren door het hanteren van een preventieve visie.

Preventie van MSA werkt pas voor honderd procent indien dit echt ingebouwd is in de organisatie, en het volledige stappenplan doorlopen wordt. De mindset hiervoor is bij vele werkgevers nog niet aanwezig zodat ze te veel curatief en te weinig preventief bezig zijn. Hierdoor zijn preventieadviseurs dikwijls genoodzaakt via achterpoortjes, lees gedeeltelijke maatregelen, binnen te sluipen in een bedrijf om dan nadien, stapsgewijs, de volledige preventie te kunnen doorvoeren.

Werk aan de winkel
Hoewel het inzicht in de MSA problematiek de laatste jaren sterk toegenomen is, en er hierdoor ook wettelijke maatregelen getroffen werden (denk aan de erkenning van bepaalde MSA aandoeningen als arbeidsziekten), kan er nog heel wat verbeterd worden. Er werd reeds een weg afgelegd, maar er moet meer komen. Niet alleen de bedrijven, maar ook de overheid moeten hier verder toe bijdragen.

Bibliografie

Agence nationale pour l'amélioration des conditions de travail. (2012). DOSSIER: 5
ÉTAPES POUR PRÉVENIR DURABLEMENT LES TROUBLES MUSCULOSQUELETTIQUES. Geraadpleegd op http://www.anact.fr/web/dossiers/sante-au travail/tms?p_thingIdToShow=27621598

 

Amick, B.C., Kennedy, C.A., Dennerlein, J.T., Brewer, S., Catli, S., Williams, R., Serra, C., Gerr, F., Irvin, E., Mahood, Q., Franzblau, A., Van Eerd, D., Evanoff, B. & Rempel, D. (2008). Systematic review of the role of occupational health and safety interventions in the prevention of upper extremity musculoskeletal symptoms, signs, disorders, injuries, claims and lost time. Toronto: Institute for Work & Health.

 

Belgian Safe Work Information Center [BeSWIC]. (2014). Invoeren van een preventiebeleid rond MSA. Geraadpleegd op http://www.beswic.be

 

Bernard. B.P., (1997). Musculoskeletal disorders & workplace factors: A Critical Review of Epidemiologic Evidence for Work-Related Musculoskeletal Disorders of the Neck, Upper Extremity, and Low Back. Geraadpleegd via: http://www.cdc.gov/niosh/docs/97-141/pdfs/97-141.pdf.

 

Bevan, S., McGee,R., & Quadrello, T. (2009). Fit For Work? Musculoskeletale aandoeningen en de Belgische arbeidsmarkt. Geraadpleegd via: http://www.fitforworkeurope.eu

 

Bonde, J.P., Mikkelsen, S., Andersen, J.H., Fallentin, N., Baelum, J., Svendsen, S.W., Thomsen, J.F., Frost, P., & Kaergaard, A. (2005). Understanding work related musculoskeletal pain: does repetitive work cause stress symptoms? Occup Environ Med, 62(1), 4148.

 

Bongers, P.M., Ijmker, S., Van den Heuvel P., & Blatter B.M. (2006) Epidemiology of work related neck and upper limb problems: psychosocial and personal risk factors (part 1) and effective interventions from a bio behavioral perspective part 2. J. occup Rehabil, 16, 279-302.

 

Boocock, M.G., McNair, P.J., Larmer, P.J., Armstrong, B., Collier, J., Simmonds, M., & Garrett, N. (2007). Interventions for the prevention and management of neck/upper extremity musculoskeletal conditions: a systematic review. Occupational and Environmental Medicine, 64, 291-303.

 

Braun, V. & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77-101.

 

Brewer, S.D., Van Eerd, B.C., Amick, E., Irvin, K.M., Daum, F., Gerr, J.S., Moore, K., Cullen, D. & Rempel, D. (2006). Workplace interventions to prevent musculoskeletal and visual symptoms and disorders among computer users: a systematic review. J. Occup. Rehabil, 16, 9031-9036.

 

Buckle, P., & Buckle, J. (2011). Obesity, ergonomics and public health. Perspectives in Public Health, 131, 4, 170-176.

 

Buckle, P.W. & Devereux, J.J. (2002). The nature of work-related neck and upper limb musculoskeletal disorders. Applied ergonomics, 33, 207-217.

 

Burton, A.K., Balagué, F., Cardon, G., Eriksen, H.R., Henrotin, Y., Lahad, A., Leclerc, A., Muller G. & Van der Beek, A.J. (2006). European guidelines for the prevention in low back pain. European Spine Journal, (15)2, 136-168.

 

Centrum gezondheidsbevordering op het werk. (2002). Een stappenplan voor bedrijven om RSI te voorkomen geraadpleegd: goed ingericht aan het werk. Geraadpleegd via:http://www.shepherdservices.nl/nieuwsbrief09/Stappenplan_RSI_voorkomen…

 

Cole, C.D., Wells, R., Frazer, M.B., Kerr, S.M., Neumann, W.P. & Laing, C.A., The Ergonomic Intervention Evaluation Research Group. (2003). Methodological issues in evaluating workplace interventions to reduce work-related musculoskeletal disorders through mechanical exposure reduction. Scand J Work Environ Health, 29(5), 396–405.

 

Costa Da, B.R., & Vieira., E.R. (2009). Risk factors for work related musculoskeletal dsiorders: a systematic review of recent longitudinal studies. Amercian journal of industrial medicine. Geraadpleegd via: www.interscience.wiley.com

 

Denis, D.,  St-Vincent, M.,  Imbeau, D.,  Jetté, C., &  Nastasia, I. (2008). Intervention practices in musculoskeletal disorder prevention: a critical literature review. Applied Ergonomics, 39(1), 1-14.

 

Driessen, T.M., Groenewoud, K.,  Proper I.K., Anema, J.R.,  Bongers, P.M., & Van der Beek, A. (2010).  What are possible barriers and facilitators to implementation of a Participatory Ergonomics programme? Implementation science, 5, 64-73.

 

Driessen, T.M., Proper, K., Van Tulder, M.W., Anema, J.R., Bongers, P.M., & Van der Beek A. (2010a). The effectivness of physical and organisational ergonomic interventions on low back pai and neck pain: a systematic review. Occup Environ Med, 67, 277-285.

 

Dul.,  J. (2003). De mens is de maat van alle dingen: over mensgericht ontwerpen van producten en processen. Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam.

 

Ebara, S., Khuvasanont, T.T., Krungkraiwong, S., Amornratanapaichit, R., Tachi, N., Takeyama, H. Murata, K., Takanishi, T., Inoue, T., Suzumura, H., Mori, M. & Itani, T. (2006). Impact of ISO/TS 20646-1 ‘Ergonomic Procedures for the Improvement of Local Muscular Workloads’ on Work-Related Musculoskeletal Disorders National Institute for the Improvement of Working Conditions and Environment (NICE). Industrial Health, 45, 256–267.

 

Eurofound (2010). European survey on working conditions. Geraadpleegd via: http://www.eurofound.europa.eu/working/surveys/ewcs2010/index.htm

 

European Agency for Safety and Health at Work [EU OSHA]. (2007). Facts (71): workrelated musculoskeletal disorders in Europe. Geraapleegd via: https://osha.europa.eu/en/publications/factsheets/71

 

European Agency for Safety and Health at Work [EU OSHA]. (2008). Work-related musculoskeletal disorders: Prevention report. Luxemburg: Office for Official Publications of the European Communities.

 

European Agency for Safety and Health at Work [EU OSHA]. (2010). Annex to Report: Work-related musculoskeletal disorders –Facts and figures. Geraadpleegd via: https://osha.europa.eu/en/resources/tero09009enc-resources/europe.pdf

 

Federale overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg [FOD WASO]. (1996). Wet betreffende het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk. Geraapdleegd via: http://www.ejustice.just.fgov.be

 

Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg [FOD WASO]. (2013). Preventie van musculoskeletale aandoeningen in de distributiesector. Geraadpleegd via: http://www.meta.fgov.be

 

Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg [FOD WASO]. (2014). Toelichting over de welzijnswet. Geraadpleegd via: http://www.werk.belgie.be

 

Federale kenniscentrum voor de gezondheidszorg. (2006). Jaarverslag. Geraadpleegd via: http://kce.fgov.be

 

Fonds van beroepsziekten [FBZ]. (2013). Jaarverslag. Geraadpleegd via: http://www.fmp-fbz.fgov.be

 

Feuerstein, M. Shaw, W.S., Nicholas, R.A. & Huang, G.D. (2004). From confounders to suspected risk factors: psychosocial factors and work-related upper extremity disorders. Journal of Electromyography and Kinesiology, 14, 171-178

 

Giaccone, M. (2007). Managing musculoskeletal disorders. Geraadpleegd via: http://www.eurofound.europa.eu

 

Hagberg, M., Silverstein, B., & Wells, R. (1995). Work related musculoskeletal disorders (WMSDs) A reference book for prevention. Taylor & Francis.

 

Haims, C. & Carayon, P. (1998). Theory and practice for the implementation of ‘in-house’, continuous improvement participatory ergonomic programs. Applied Ergonomics, (29)6, 461-472.

 

Henchoz, Y., & Kai-Lik So, A. (2008). Exercises and non-specifc low backpain: A literature review. Joint Bone Spine, 75, 533-539.

 

Hendrick, H.W. (2008). Applying ergonomics to systems: Some documented lessons learned. Applied Ergonomics, (39), 418-426.

 

Hendrick, W.H. (2003). Determining the cost–benefits of ergonomics projects and factors that lead to their success. Applied Ergonomics, 34, 419–427.

 

Hignett, S., Wilson, J.R., & Morris, W. (2005). Finding ergonomic solutions – participatory approaches. Occupational Medicine, 55, 200-207.

 

Herin, F., Vézina, M., Thaon, I., ESTEV group, Soulat, J.M., & Paris, C. (2014). Predective risk factors for chronic regional and multiple body sites musculoskeletal pain, A 5-year prospective study in a working population [Accepted manuscript]. Pain, 1-17.

 

Hermans, V. (2012). Ergonomie [cursustekst]. Brussel: Vrije Universiteit Brussel

 

Hoe, V., Urquhart, D.M., Kelsall, H.L., & Sim, M.R. (2012). Ergonomic design and training for preventing work-related musculoskeletal disorders of the upper limb and neck in adults. Cochrane Database of Systematic Reviews, (15)8, 75 – 87.

 

Karsh, B.T., Moro, F.B.P. & Smith, M.J. (2001). The efficacy of workplace ergonomic interventions to control musculoskeletal disorders: a critical analysis of the peer-reviewed literature. Theoretic Issues Ergonomic Science, 2(1), 23–96.

 

 

 

Karsh, B.T., Newenhouse, A.C., & Chapman., L.J. (2013). Barriers tot adoption of ergonomic innovations tot control musuculoskeletal disorders and improve performance. Applied ergonomics, 44, 161 – 167.

 

Koningsveld., E.A.P., Dul, J., Van Rhijn G.W., & Vink, P. (2005). Enhancing the impact of ergonomics interventions. Ergonomics, 48 ,559-580.

 

Korunka, C., Dudak, E., Molnar, M., & Hoonakker, P. (2010). Predictors of a successful implementation of an ergonomic training program. Applied Ergonomics, 42, 98-105.

 

Laigle, F. (2012) Musculoskeletale aandoeningen: definities en anatomisch-fysiologische context. Geraadpleegd via: http://www.preveweb.be/blog-5/files/d476653f77cc4a7bcc0acd6e071087f2-76.html

 

Lakke, S.E., Soer, R., Takken, T., & Reneman M.F. (2009). Risk and prognostic factors for non-specific musculoskeletal pain; A synthesis of evidence from systematic reviews classified into ICF dimensions. Pain, 147, 153-164.

 

Lanfranchi, J.B. & Duveau, A. (2008). Explecative models of musculoskeletal disorders (MSD): From biomechanical and psychosocial factors to clinical analysis of ergonomics. Revue européenne de psychologie appliquée, 58, 201-213.

 

Lang, J., Ochsmann, E., Kraus, T., & Lang, J.W.B. (2012). Psychosocial work stressors as antecedents of musculoskeletal problems: A systematic review and meta-analysis of stability-adjusted longitudinal studies. Social science and medicine, 75, 1163-1174.

 

Larsson, B., Sögaard, K., & Rosendal, L. (2007). Work related neck-shoulder pain: a review on magnitude, risk factors, biomechanical, characterics, clinical picture and preventive interventions. Best practice & Research Clinical Rheumatology, (21)3, 447-463.

 

Li, G. & Buckle, P. (1999). Current techniques for assessing physical exposure to workrelated musculoskeletal risks, with emphasis on posture-based methods. Ergonomics, (42)5, 674 – 695.

 

Linton, S., & Tulder Van, M. (2001). Preventive interventions for back and neck pain problems: what is the evidence? Spine, 26(7), 778-787.

 

Lubeck., D.B. (2003). The costs of musculoskeletal disease: health needs assessment and health economics, Best Practice & Research Clinical Rheumatology, 17(3), 529–539.

MacLeod, S.I. (2003). Real-world effectiveness of Ergonomic methods. Applied Ergonomics, 34, 465–477.

 

Mahmud N., Kenny, D.T. & Rahman, H.A. (2012). The effect of workplace interventions on reducing neck and schouder complaints and sickness absence. International Proceedings of Economics Development & Research, 42,  186 – 189.

 

Malchaire, J.B., Roquelaure, Y., Cock, N., Piette, A., Vergracht, S., & Chiron, H. (2001). Musculoskeletal complaints, functional capacity, personality and psychosocial factors. Int Arch Occup Environ Health, 74(8), 549557.

 

Malchaire, J.B., Cock, N., Karnas, Pirotte, C., Bundervoet, & Dombrecht, J. (2004). FACTEURS ORGANISATIONNELS ET PSYCHOSOCIAUX ET DEVELOPPEMENT DE TROUBLES MUSCULOSQUELETTIQUES DES MEMBRES SUPERIEURS TMSMS. Geraadpleegd via: http://www.belspo.be

 

Marras, S.W., Cutlip, G.R., Burt, E.S., & Waters, R.T. (2009). National occupational research agenda (NORA) future directions in occupational musculoskeletal disorder health research. Applied Ergonomics, 40,15–22.

 

Marras, W.S., Davis, K.G., Heaney, C.A., Maronitis, A.B. & Allread, W.G. (2000). The influence of psychosocial stress, gender, and personality on mechanical loading of the lumbar spine. Spine, (23)25, 54 - 3045.

 

Nagamachi, M. (1995). "Requisites and practices of participatory ergonomics". International Journal of Industrial Ergonomics, (15)5, 371–377.

 

Nastasia I. Tcaciuc, R., & Coutu, M.F. (2012). Stratégies de prevention de l’incapacité prolongée chez les travailleurs indemnisés pour troubles musculo-squelettiques d’origine professionelle, rapport R-748. Québec: IRSST.

 

Nieuwenhuyse, Van, A., Somville., K., johannik., K., Masschelein., R., Mairiaux., & Moens., G. (2006). Predictieve risicofactoren voor lage rugpijn bij jonge werknemers: de BELCOBACK-studie. Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringskunde, 4, 155-160.

 

National Institute for Occupational Safety and Health [NIOSH] (2012). MUSCULOSKELETAL DISORDERS. Geraadpleegd via http://www.cdc.gov/niosh/programs/msd/

 

Nunes, I., L. & Bush, P., M. (2012). Work-Related Musculoskeletal Disorders Assessment and Prevention, Ergonomics - A Systems Approach. Geraadpleegd via: http://www.intechopen.com/books/ergonomics-a-systems-approach/work-relatedmusculoskeletal-disorders-assessment-and-prevention

 

Peteghem Van, J., Hermans, V., & Lamberts, M. (2013). Overzicht interventiecategorieën op het vlak van de musculoskeletale risico’s” overgenomen van Onderzoek naar interventietypologieën inzake de preventie van musculoskeletale aandoeningen en psychosociale risico’s,  Leuven: KU Leuven - HIVA - ONDERZOEKSINSTITUUT VOOR ARBEID EN SAMENLEVING

 

Punnet, L. (2014). Musculoskeletal disorders an occupational exposure: How should we judge the evidence concerning the causal association. Scandiavian Journal of Public Health. 42(13), 49-58.

 

Punnett, P., & Wegman, H.D. (2004). Work-related musculoskeletal disorders: the epidemiologic evidence and the debate, Journal of Electromyography and Kinesiology, 14,13–23.

 

Rivilis, I., Van Eerd, D., Cullen, K., Cole, D.C., Irvin, E., Tyson, J., & Mahood, Q. (2008). Effectiveness of participatory ergonomic interventions on health outcomes: a systematic review. Applied Ergonomics, 39, 342-358.

 

Robertson, M., Amick, C.B., De Rango, K., Rooney,T., Bazzani, L.,  Harrist, R., & Moore, A. (2010). The effects of an office ergonomics training and chair intervention on worker knowledge, behavior and musculoskeletal risk. Applied Ergonomics, 40,124–135.

 

Roquelaure, Y. (2008). Workplace interventions and musculoskeletal disorders: the need to develop research on implementation strategy. Occup Environ Med, 65,4-5.

 

Sdworx. (2013). Ziekteverzuim in België 2013. Geraadpleegd via: www.sdworx.be

 

Sethi, J., Sandhu, S.J., & Imbanathan, V. (2011). Effect of Body Mass Index on work related musculoskeletal discomfort and occupational stress of computer workers in a developed ergonomic setup. Sports Medicine, Arthroscopy, Rehabilitation, Therapy & Technology, 3, 22 - 29.

 

Stichting innovatie & Arbeid. (2010). Vlaamse werkbaarheidsmonitor. Geraadpleegd via: www.serv.be

 

Silverstein, B., & Clark, R. (2004). Interventions to reduce work-related musculoskeletal disorders. Journal Electromyogr Kinesiol, 14, 135–152.

 

Smith, J.A. (1995). Semi-Structured Interviewing and Qualitative Analysis. Rethinking Methods in Psychology, 9-27. Thousand Oaks, California: Sage Publications Inc.

 

 

 

Speklé, E.M., Hoozemans, M.J.M., Blatter, B.M., Heinrich, J., Van Der Beek, A.J., Knol, D.L., Bongers, P.M., & Dieën J.H. (2010). Effectiveness of a questionnaire based intervention programme on the prevalence of arm, shoulder and neck symptoms, risk factors and sick leave in computer workers: A cluster randomised controlled trial in an occupational setting. BMC Musculoskelet Disord, 99, 1-11.

 

Thoreau, H.D. (1854). Walden. Geraadpleegd op: http://www.walden.org

 

Molen van der, H.F., Sluiter, J.K., Hulshof, C.T., Vink, P. & Frings-Dresen, M.H.W. (2005). “Effectiveness of measures and implementation strategies in reducing physical work demands due to manual handling at work”, Scand. J. Work Envorn. Health, (31)2, 75-87.

 

Mortelmans, D. (2013). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. Leuven, België: Acco.

 

Vanwonterghem, K., Yoopat, P., Maes, C., & Poriau, S. (2011). Improving the quality of life through a new approach aimed at controlling musculoskeletal disorders at work. Rangsit Journal of Arts and Sciences, 1(2), 169-177.

 

Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en ziektepreventie [VIGEZ]. (2007). Handboek gezondheidspromotie: evenwichtig eten en gezond bewegen. Leuven, België: Lanoo Campus.

 

Wells, R. (2009). Why have we not solved the MSD problem? Work. 34, 117-12.

 

Wells, R., Norman, R., Frazer, M., Laing, A. (2000). Research at work: Ergonomics Program Implementation Bleuprint. Waterloo, Ontario: Ergonomics and Safety Consulting Services, Faculty of Applied Health Sciences, University of Waterloo.

 

Westgaard, R.H. & Winkel J. (1997). Review article: Ergonomic intervention research for improved musculoskeletal health: A critical review. International Journal of Industrial Ergonomics 20, 463 – 500.

 

World Health Organization (WHO). (2003). Preventing musculoskeletal disorders in the workplace. Geneva, Zwitserland: WHO Library cataloguing in – publication data.

 

 

 

Download scriptie (2.53 MB)
Universiteit of Hogeschool
Vrije Universiteit Brussel
Thesis jaar
2014