Property rights for women in Rwanda. Access to land for women living in de facto unions.
HET WETTELIJK HUWELIJK IN RWANDA:
LOUTER EEN FORMALITEIT?
In het district Kamonyi, gelegen in het Zuiden van Rwanda, woont Pélagie al 23 jaar samen met Emmanuel[1] in het grootste huis van het dorp. Gedurende al die jaren weigert haar partner echter om een wettelijk huwelijk aan te gaan. Ze getuigt het volgende over haar situatie:
“Vrouwen die ongehuwd met een man samenleven worden als een indaya[2] beschouwd. Iedere gehuwde vrouw in het dorp kijkt op mij neer, zelfs armere vrouwen. Ik doe alsof het mij niet raakt, maar diep van binnen ben ik razend omdat het me zo minderwaardig doet voelen.”
Toen ze elkaar leerden kennen in 1991, werden vrouwen in de patriarchale Rwandese samenleving als minderwaardig beschouwd en de mond gesnoerd. Dit uitte zich onder meer in de uitsluiting van vrouwen in het traditionele erfenisrecht. Landeigendom wordt volgens het gewoonterecht voornamelijk van vader op zoon doorgegeven, omdat dochters worden verondersteld een nieuw huishouden op te bouwen bij hun schoonfamilie. Sinds de Rwandese economie grotendeels gebaseerd is op overlevingslandbouw, heeft het gebrek aan landbezit voor vrouwen verstrekkende economische en sociale gevolgen. Vrouwen worden gedwongen terug te vallen op hun associatie met een man met betrekking tot grondbezit. Bovendien is dit indirect eigendomsrecht vaak louter een recht op het vruchtgebruik, namelijk het recht om enkel het veld te bewerken.
EEN GROTE STAP VOORWAARTS: HET ONTSTAAN VAN EEN OFFICIEEL ERFENISRECHT VOOR VROUWEN
Enkele jaren na de kennismaking tussen Pélagie en haar partner, brak er in Rwanda een woelige periode aan van verscheidene etnische conflicten met als triest hoogtepunt de genocide in 1994, waarbij een miljoen Rwandezen het leven lieten. Na de burgeroorlog steeg het aantal vrouwelijke gezinshoofden door de vele mannen die waren overleden, verbannen, gevlucht of gevangen genomen. Daarnaast hadden vele vrouwen niet enkel hun echtgenoot en vele familieleden verloren, maar waren ze bovendien verjaagd van hun landeigendom of moesten ze op de vlucht slaan uit angst voor het geweld.
In deze context kwam het gebrek aan erfenisrechten voor de vrouwelijke populatie eind jaren ’90 op de politieke agenda van het toenmalige Rwandese parlement. Eigendomsrechten zorgen een versterkte en autonome positie van vrouwen in de samenleving. Sinds de wet van 1999 is het mogelijk voor Rwandese vrouwen om, aan de hand van de rechten die gewaarborgd worden in de nieuwe erfeniswet en de aangepaste eigendomswet, aanspraak te maken op grond via erfenis of huwelijk. Met andere woorden, kinderen kunnen vanaf dan, ongeacht hun geslacht, percelen erven van hun vader en gehuwde vrouwen kunnen aanspraak maken op de erfenis van hun overleden echtgenoot.
Hoewel het wetsinitiatief een grote sprong voorwaarts betekent op vlak van gelijke behandeling van vrouwen en mannen, vertoont de wet echter een exclusief karakter. Informele samenlevingsrelaties, zoals het gewoonterechtelijk, religieus en polygaam huwelijk, vallen namelijk buiten de toepassing van de erfeniswet. Vrouwen die een niet-erkende informele relatie aangaan, namelijk 15.3% van alle Rwandese relaties, blijven volledig onbeschermd en kunnen geen aanspraak maken op erfenisrechten. Deze lacune in de wet vormt het centrale uitgangspunt van het onderzoek naar eigendomsrechten voor Rwandese vrouwen die gelinkt worden met hun burgerlijke status.
HET WETTELIJK HUWELIJK ALS IDEALE OPLOSSING
VOOR DE EIGENDOMSPROBLEMATIEK?
De Rwandese overheid tracht een oplossing te bieden door de promotie van het wettelijk huwelijk en het organiseren van massahuwelijken. Het veldonderzoek, waarbij 106 ongehuwde, samenwonende vrouwen werden geïnterviewd in 2013, focust zich in eerste instantie op de vraag of deze vrouwen zich bewust zijn van de wettelijke voordelen van het officieel huwelijk. De studie toont aan dat vrouwen wel degelijk op de hoogte zijn van deze voordelen. Bovendien kennen ze de nadelen die met een informele relatie gepaard gaan, zoals het gebrek aan erfenisrechten. In de Rwandese volksmond wordt dan ook wel eens gezegd dat “vrouwen die een wettelijk huwelijk weigeren, dwazen zijn”. De tweede onderzoeksvraag ging daarom dieper in op de kwestie waarom vrouwen dan toch niet wettelijk gehuwd waren.
Uit het veldonderzoek blijkt dat verscheidene obstakels ervoor zorgen dat een huwelijk onder het wettelijk stelsel aangaan niet vanzelfsprekend is. Ten eerste zijn er koppels die niet aan de wettelijke voorwaarden voldoen, zoals onder meer de minimumleeftijd. Daarnaast heerst er de mentaliteit dat een formeel huwelijk aanzienlijke financiële kosten met zich mee brengt. Inspanningen van de Rwandese overheid, zoals het kwijtschelden van registratierechten voor behoeftigen, kunnen niet verhinderen dat huwelijksrituelen zoals onder meer het geven van een bruidsschat en dure cadeaus onlosmakelijk verbonden zijn met het wettelijk huwelijk. Maar het belangrijkste obstakel is echter een machtsconflict tussen het samenwonende koppels, dat plaatsvindt op niveau van het huishouden. Aangezien het enkel mannen die land investeren in het huishouden, hebben mannen schrik dat ze hun eigendom zouden moeten delen met hun echtgenote tijdens het wettelijk huwelijk of zouden verliezen na een echtscheiding. Deze vrees wordt bovendien versterkt door verscheidene negatieve mythes die op het platteland heersen over het wettelijk huwelijk. De gehuwde vrouw wordt onder meer aanzien als een tiran in het huishouden die haar man niet gehoorzaamt. De traditionele mannelijke alleenheerschappij in het huishouden wordt bedreigd door de rechten die het wettelijk huwelijk creëert voor vrouwen. Aangezien mannen economisch gezien het sterkst staan in een ongehuwd huishouden, kunnen ze hun partner op eender welk moment wegjagen met lege handen. Deze ongelijke machtsverdeling in het huishouden zorgt voor een weigerachtige houding van mannen ten aanzien van het wettelijk huwelijk en dwingt vrouwen tegelijkertijd in uiterst onzekere positie.
De studie toont aan dat het garanderen van eigendomsrechten voor vrouwen verder moet gaan dan louter sensibiliseringscampagnes over het wettelijk huwelijk. De aanpak van de overheid negeert namelijk de sociaal-culturele hindernissen die vrouwen tegenkomen wanneer ze hun informele relatie willen omzetten in een wettelijk huwelijk. Uitgebreid onderzoek is dan ook noodzakelijk om de dieperliggende oorzaken van het gender conflict in kaart te brengen. Enkel hierdoor kan de negatieve vicieuze cirkel waarin ongehuwd samenwonende vrouwen zich momenteel bevinden, doorbroken worden, want zoals Pélagie haar getuigenis besluit: “Ik kan mijn man toch niet dwingen om te huwen?”.
- Katrijn Vanhees
[1] Fictieve namen.
[2] Kinyarwada voor prostituee.
Bibliografie
BIBLIOGRAPHY
I. LEGAL INSTRUMENTS
International
UN General Assembly, Universal Declaration of Human Rights, 217 A (III), 10/12/1948.
UN General Assembly, International Covenant on Civil and Political Rights, United Nations, Treaty Series, vol. 999, 16/12/1966.
UN General Assembly, International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, United Nations, Treaty Series, vol. 993, 16/12/1966.
UN General Assembly, Optional Protocol to the International Covenant on Civil and Political Rights, United Nations, Treaty Series, vol. 999, 19/1/1966.
UN General Assembly, Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, United Nations, Treaty Series, vol. 1249, 18/12/1979.
Organization of African Unity, African Charter on Human and Peoples' Rights ("Banjul Charter"), CAB/LEG/67/3 rev. 5, 21 I.L.M. 58, 27/06/1981.
African Union, Protocol to the African Charter on Human and People's Rights on the Rights of Women in Africa, 11/07/2003.
National
Republic of Rwanda Constitution 1962, Official gazette 24/11/1962.
Republic of Rwanda Constitution 1978, Official gazette 20/12/1978.
Republic of Rwanda Constitution 2003, Official gazette special number 04/06/2003.
Republic of Rwanda Law On The Prevention And Punishment Of Gender-Based Violence. Official gazette N°59/2008 of 10/09/2008.
Republic of Rwanda Law Establishing The Preliminary Title And First Book Of The Civil Code. Official Gazette N°42/1988 of 27/10/1988.
Republic of Rwanda Law Supplement To Book One Of The Civil Code And To Institute Part Five Regarding Matrimonial Regimes, Liberalities And Successions. Official gazette N°22/1999 of 15/11/1999.
Republic of Rwanda Law In The Purchase Or Sale Of Customary Rights Over Land Or Rights Of Occupation. Official gazette N°09/1976 of 04/03/1976.
Republic of Rwanda Organic Law Determining The Use And Management Of Land In Rwanda. Official Gazette N°08/2005 of 14/07/2005.
Republic of Rwanda Organic Law On Organisation, Jurisdiction, Competence And Functioning Of The Mediation Committee. Official Gazette N°02/2010 of 09/06/2010.
Republic of Rwanda Ministerial Order Determining Modalities Of Land Registration. Official Gazette N°002/2008 of 01/04/2008.
Republic of Rwanda Organic Law repealing Organic Law n° 08/2005 of 14/07/2005 determining the use and management of land in Rwanda. Official Gazette N°03/2013OL of 16/06/2013.
Tanzania Law of Marriage Act N°5/71Chapter 29. Gazette 12/02/1971.
Uganda Marriage and Divorce Bill N°19, 2009.
II. MINUTES OF PROCEEDINGS RWANDA
Republic of Rwanda, National parliament, minutes of proceedings, doc. N°561-572, 25/02/1999.
Republic of Rwanda, National Parliament, minutes of proceedings, doc. N°91/PV/CD/UJ/2007, 11/08/2007.
III. CASE LAW RWANDA
Republic of Rwanda, Supreme Court, RS/INCONST/PÉN0003/10/CS, 07/01/2011.
Republic of Rwanda, Primary Court of Ngoma, RC 0032/TB/11/NGOMA, 11/04/2011.
IV. GOVERNMENTAL DOCUMENTS RWANDA
Republic of Rwanda, Ministry of Land, Environment, Forestry, Water and Mines, Strategic Road Map for Land Tenure Reform, 2008.
Republic of Rwanda, Ministry of Lands, Environment, Forests, Water and Mines, National Land Policy, 2004.
Republic of Rwanda, Ministry of Gender and Family Promotion, National Policy for Family Promotion, 2005.
Republic of Rwanda, Ministry of Gender and Family Promotion, National Gender Policy, 2010.
Republic of Rwanda, Ministry of Finances and Economical Planning, Third population census, Analysis of the results: civil status and nuptiality, 2005.
Republic of Rwanda, National Institute of Statistics of Rwanda, National Gender Statistics report, 2013.
Republic of Rwanda, National Institute of Statistics of Rwanda, National Agriculture Study, 2008.
Republic of Rwanda, National Institute of Statistics of Rwanda and ICF International. Rwanda demographic and health survey: key findings 2010,Calverton, Maryland, 2012, 15p.
Republic of Rwanda, East African Community, Gender and community development analysis in Rwanda, 2009.
V. DOCTRINE
Books and book sections
ANSOMS A., CLAESSENS S., “Land relations and local livelihoods in the Great Lakes region" in ANSOMS A., MARYSSE S. (eds), Natural resources and local livelihoods in the Great Lakes region in Africa : a political economy perspective, New York, Palgrave Macmillan,2011, 265 p.
ANSOMS, A., HOLVOET, N., "Women and land arrangements in Rwanda: a gendered analysis of access to natural resources in a context of extreme resource scarcity and social disruption" in ENGLERT, B., DALEY, E. (eds.), Women's rights to land in Eastern Africa in the era of privatization, Woodbrigde, Fountain Publishers, 2007, 179 p.
GERVAIS M., “Human security and reconstruction efforts in Rwanda: impact on the lives of women” in ASHAFAR H., EADE D. (eds.), Development, women and war. Feminist perspectives, Oxford, Oxfam, 301-314.
HOME R. (ed.), Local case studies in African land law, Pretoria, Pretoria University Law Press, 2011, 216 p.
MAMDANI M., When victims become killers: colonialism, nativism, and the genocide in Rwanda, Princeton, Princeton University Press, 2001, 384 p.
MASON, “The development impact of gender equality in land rights”, in ALSTON P., ROBINSON M., Human Rights and Development: towards mutual reinforcement, Oxford, Oxford University Press, 2012, 114-132.
MUSAHARA H., HUGGINGS C., “Land reform, land scarcity and post-conflict reconstruction: a case study in Rwanda” in HUGGINS C., CLOVER J., From the ground up: land rights, conflict and peace in Sub-Saharan Africa, Pretoria, Institute for Security Studies, 2005, 323-325.
NTAMPAKA C., “Family law in Rwanda” in BAINHAM A. (ed.), The international survey of family law 1995, s.l., The International Society of Family Law, 1997, 415-433.
OKIN S. M., “Is multiculturalism bad for women?” in COHEN (et al.) (eds.), Is multiculturalism bad for women? Princeton, Princeton University Press, 1999, 7-26.
PALLAS S., “Women’s land rights and women’s empowerment: one and the same?” in VERSCHUUR C. , Du grain à moudre. Genre, développement rural et alimentation, Geneva, IHEID, 2011, 269-289.
POTTIER J., “Customary land tenure in Sub-Saharan Africa today: meaning and context” HUGGINS C., CLOVER J., From the ground up: land rights, conflict and peace in Sub-Saharan Africa, Pretoria, Institute for Security Studies, 2005, 66-75.
SCOTT J., Domination and the arts of resistance: hidden transcripts, New Haven, Yale University Press, 1990, 296 p.
WANYEKI L.M., Women and land in Africa: culture, religion and realizing women’s rights, Londen, Zed Books, 2003, 384p.
Journal articles
AGARWAL B., “Bargaining and gender relations: within and beyond the household”, Feminist Economics, 3(1), 1997, 1-51.
ALI D.A., DEININGER K., GOLDSTEIN M., “Environmental and gender impacts of land tenure regularization in Africa. Policy evidence from Rwanda”, Policy Research Working Paper, 5765, 2011, 1-27.
ALLENDORF K., “Do women’s land rights promote empowerment and child health in Nepal?”, World Development, 35 (11), 2006, 1975-1988.
ANDRE C., PLATTEAU J.P., “Land relations under unbearable stress: Rwanda caught in the Malthusian trap”, Journal of Economic Behaviour and Organization, 34(1), 1998, 1-47.
BALLARD M.J., “Post-conflict property restitution: flawed legal and theoretical foundations”, Berkeley Journal of International Law,28, 2010, 462-482.
BERG N., HORAN H., PATEL D., “Women’s inheritance and property rights: a vehicle to accelerate progress towards the achievement of the Millennium Development Goals”, Legal empowerment working paper, 13, 2010, 1-15.
BOND, J.E., "Culture, dissent and the state: the example of commonwealth African marriage law", Yale Human Rights & Development L.J., 14, 2011, 1-58.
BROWN J., UVUZA J., “Women’s land rights in Rwanda: how can they be protected and strengthened as the land law is implemented?”, RDI Reports on Foreign Aid and Development, 123, 2006, 1-39.
CROOK J., “Promoting peace and economic security in Rwanda through fair and equitable land rights”, California Law Review, 94, 2003, 1487-1536.
DALEY E., DORE-WEEKS R., UMUHOZA C., “Ahead of the game: land tenure reform in Rwanda and the process of securing women’s land rights”, Journal of Eastern African Studies, 4(1), 2010, 141-142
DEERE (et al.), “Female land rights and rural household incomes in Brazil, Paraguay and Peru”, Economics department working paper series, 75, 2004, 1-47.
ISAKSSON A., “Unequal property rights: A study of land rights inequalities in Rwanda”, Working papers in Economics, 507, 2011, 1-24.
KAPUR A., "‘Catch-22’: the role of development institutions in promoting gender equality in land law. Lessons learned in post-conflict pluralist Africa”, Buffalo Human Rights Law Review, 17,2011, 75-116.
KEVANE M., GRAY L., "A woman's field is made at night: gendered land rights and norms in Burkina Faso", Feminist Economics, 5(1), 1999,1-26.
KEVANE M., GRAY L., “Diminished access, diverted exclusion: women and land tenure in Sub-Saharan Africa”, African Studies Review, 42 (02), 1999, 15-39.
KURSHAN L., “Rethinking property rights as human rights: acquiring equal property rights for women using international human rights treaties”, American University Journal of Gender, Social Policy and the Law,8(2) 2000, 353-385.
LANKHORST M., VELDMAN M., “Engaging with customary law to create scope for realizing women’s formally protected land rights in Rwanda.” Working Paper Series, 5, 2011, 1-20.
MCAUSLAN P., "Personal reflections on drafting laws to improve women's access to land: is there a magic wand?", Journal of Eastern African Studies 2010, 1, 114-130.
MEINZEN-DICK R., MWANGI E., "Cutting the web of interests: pitfalls of formalizing property rights", Land Use Policy, 26(1), 2007, 36-43.
MEINZEN-DICK R.S., PRADHAN R., “Legal pluralism and dynamic property rights”, CAPRi Working Paper, 2002, 1-35.
MOHAN S.S., “The battle after the war: gender discrimination in property rights and post conflict property restitution”, The Yale Journal of International Law, 36(46), 2011, 461-495.
MUTISI M., “The abunzi mediation in Rwanda : opportunities for engaging with traditional institutions of conflicts resolution”, Policy & Practice Brief/Knowledge for durable peace, 12, 2011, 1-5.
POLAVARAPU A., "Procuring meaningful land rights for the women of Rwanda", Yale Human Rights & Development Journal, 14 (3), 2011, 105-154.
POTTIER J., “Land reform for peace? Rwanda’s 2005 land law in context.”, Journal of Agrarian change, 6(4), 2006, 509-537.
RICHARDSON A.M., “Women’s inheritance rights in Africa: the need to integrate cultural understanding and legal reform”, Human rights brief, 11( 2), 2004, 19-22.
ROSE L.L., “Women’s land access in post-conflict Rwanda: bridging the gap between customary land law and pending law legislation”, Texas Journal of women and the law, 13 (2), 2003, 197-250.
ROSE L.L., “Orphan’s land rights in post-war Rwanda: the problem of guardianship”, Development and Change, 36(5), 2005, 911-936.
SLOTH-NIELSEN J., WAKEFIELD L., MURUNGI N.L., “Does the differential criterion for vesting parental rights and responsibilities of unmarried parents violate international law? A legislative and social study of three African countries”, Journal of African Law, 55, 2011, 203-229.
TRIPP A.M., “Women’s movements, customary law, and land rights in Africa: the case of Uganda”, African studies quarterly, 7, 2004, 1-19.
WHITEHEAD A., TSIKATA D., “Policy discourses on women’s land right in Sub-Saharan Africa”, Journal of Agrarian change, 3 (1-2), 2003, 67-112.
Websites
NDUNGU I., Does The Dominance Of Women In Rwanda's Parliament Signify Real Change? Institute for Security Studies, 12-11-2013, <http://www.issafrica.org/iss-today/does-the-dominance-of-women-in-rwand… 17/08/2014]
UNICEF, Adolescents (aged 15-19) currently married/ in union (%) 2002-2012, female. <http://www.unicef.org/infobycountry/rwanda_statistics.html#123> [accessed 17/08/2014]
SHERMAN K., Legal marriage. <http://www.huffingtonpost.com/karen-sherman/legal-marriage_b_2080914.html#>[accessed 17/08/2014]
s.n., National Institute of Statistics of Rwanda, Child registration <http://devinfo.statistics.gov.rw/di7web/libraries/aspx/Home.aspx>[accessed 17/08/2014]
s.n., Rwanda: A revolution in rights for women. With women making up 56% of MPs in the Rwandan parliament life is changing fast for women. <http://www.theguardian.com/world/2010/may/28/womens-rights-rwanda>[accessed 17/08/2014]
s.n., Discussion Ugandan Marriage and Divorce Bill. <http://thinkafricapress.com/uganda/i-dont-controversial-marriage-and-divorce-bill-left-shelf>[accessed 17/08/2014]
Reports and guidelines
CARPANO F., “Strengthening women’s access to land into IFAD projects: the Rwandan experience”, IFAD report, 2011, 1-18.
CHIRAYATH L., SAGE C., WOOLCOCK M., “Customary law and policy reform: engaging with plurality of justice systems”, World Development Report, 2006, 1-31.
DALEY E., PARK C.M., “Governing land for women and men. Gender and voluntary guidelines on responsible governance of tenure of land and other natural resources”, FAO, Land tenure working paper, 2011,1-45.
GROWN C., GUPTA G.R., KES A., “Taking action: achieving gender equality and empowering women”, UN Millennium Project Taskforce on Education and Gender Equality report, 2005, 1-257.
KAIRABA A., SIMONS J.D. (eds.), “Impact of the land reform on the land rights and economic poverty reduction of the majority rural especially women who depend on land for their livelihood. Rwanda case study”, RISD,2012, 1-17.
MUKARUSAGARA B. (et al.), “NGO Shadow report to the committee on the elimination of discrimination against women”, 2009.
MUSAHARA H., “Improving tenure security for the rural poor”, LEP working paper, FAO, 2006, 1-19.
NTAMPAKA C., “Ce que la femme et la fille rwandaise doivent savoir de leurs droits“, HAGURUKA, Volume I la femme et la fille ans leur famille d’origine, 1993.
RWANDA WOMEN NETWORK, “Experiences of women in asserting their land rights: the case of Bugesera district. Research report”, 2011, 1-34.
TUYISENGE C., “Les inégalités de genre en matière d’accès à la terre et leurs conséquences sur les populations rurales au Rwanda“, in FAO, Accès à la terre en milieu rural en Afrique : stratégies de lutte contre les inégalités de genre, 2008, 155-156.
USAID, “Rwanda: assistance with land law and implementing laws and regulations” 2005, 1-13.
USAID Rwanda, “Women’s legal rights initiative conference. The role of women’s legal rights in the family and in Rwandan society” 2006, 1-18.
USAID, “Land tenure, property rights and gender. Challenges and approaches for strengthening women’s land tenure and property rights”, 2011, 1-15.
USAID Rwanda, “Women’s legal rights conference. The role of women’s legal rights in the family and in Rwandan society”, 2006, 1-36.
VELDMAN M., LANKHORST M., “Legal empowerment and customary law in Rwanda. Report of a pilot project concerning community level dispute resolution and women’s land rights”, RCN Justice&Démocratie,2011, 1-75.
WYSS K., “A thousand hills for 9 million people. Land reform in Rwanda: Restoration of feudal order or genuine transformation?”, Swisspeace, 2006, 1-40.
Dissertations
DUSABE F., Analyse des facteurs favorisant la polygamie, le concubinage et les unions libres au Rwanda. Cas du district Gicumbi (2002-2007), Independent University of Kigali, 2007, unpublished dissertation.
GAFASI J., Etude critique du concubinage en droit Rwandais, Independent University of Kigali, 2004, unpublished dissertation.
MUHAWENIMANA V., Les causes et conséquences de concubinage sur la population du secteur de Muhoza (1995-2005), Independent University of Kigali, 2006, unpublished dissertation.
MUJIJIMA J., Le phénomène de concubinage au Rwanda. Cas du secteur Masoro 2000-2010, Independent University of Kigali, 2010, unpublished dissertation.
MUKADISI M., Les conséquences du concubinage sur la femme en milieu urbain. Cas du secteur Muhima (2003-2008), Independent University of Kigali, 2009, unpublished dissertation.
MUKAMUYANGO F., Effets juridiques de la rupture du concubinage au Rwanda, Independent University of Kigali, 2010, unpublished dissertation.
MUREKATETE C., Analyse des mécanismes à entreprendre pour éradiquer le concubinage en droit positif Rwandais, Independent University of Kigali, 2008, unpublished dissertation.
UWAYEZU F., La problématique de la propriété foncière au Rwanda: étude de régime juridique et contentieux, Independent University of Kigali, 2007, unpublished dissertation.
UMUHIRE J.M.R, Problématique de la participation de la femme à la gestion du patrimoine familiale: cas des femmes bénéficiaires de l’association HAGURUKA (2000-2005), Independent University of Kigali, 2005, unpublished dissertation.
UNPUBLISHED AND MISCELLANEOUS
UWAYEZU E., MUGIRANEZA T., “Land policy reform in Rwanda and land tenure security for all citizens: provision and recognition of women’s rights over land” , paper presented at FIG Working Week, 2011, 1-18.
RURANGWA E.,”Perspective land reform in Rwanda”, Paper presented at FIG international congress, 2002, 1-12
