Het Belgische recht kent tot op de dag van vandaag geen specifieke wettelijke regeling voor draagmoederschap. Bij gebrek aan juridische omkadering dienen wensouders en draagmoeders zich onder meer te beroepen op het bestaande afstammings-, adoptie-, verbintenissen- en strafrecht. Het ontbreken van specifieke regels kan echter dramatische gevolgen hebben, zoals reeds gebleken is uit Belgische ervaringen. Een typevoorbeeld is de befaamde zaak ‘Baby D.’, waarbij een Belgische draagmoeder het kind had afgestaan aan Nederlandse wensouders, hoewel later bleek dat het kind reeds was beloofd aan Belgische wensouders. Meer nog: de Belgische wensvader bleek de genetische vader te zijn. Desalniettemin kreeg het Nederlandse koppel de voogdij. De zaak kreeg bovendien een strafrechtelijk staartje, waardoor alle betrokken partijen in eerste aanleg schuldig werden bevonden aan mensonterende behandeling van het kind. In beroep werden de Belgische wensouders vrijgesproken. De problematiek heeft, ondanks meerdere pogingen in het federaal parlement, nog geen gepast antwoord gekregen. Omdat verschillende staten binnen de V.S. wel over een regeling beschikken, kunnen wij ons afvragen in welke mate we iets kunnen leren van de Amerikaanse aanpak. In een rechtsvergelijkend onderzoek werd getracht een antwoord te vinden op deze vraag.
De gevallen die opduiken in de nationale pers zijn slechts het topje van de ijsberg. Exacte gegevens wat betreft de frequentie bestaan er echter niet. De juridische onzekerheid leidt immers tot een gebrek aan transparantie. Volgens bepaalde praktijkexperten zou er in België sprake zijn van 150 gevallen van hoogtechnologisch draagmoederschap (dit is draagmoederschap waarbij de draagmoeder géén genetische bijdrage levert) in de afgelopen 20 jaar. Over de laagtechnologische variant, waarbij er wél een genetische band is met de draagmoeder, bestaat evenmin duidelijkheid.
In de V.S. is draagmoederschap een wijdverspreid fenomeen: een studie van de Council for Responsible Genetics schat dat er in de periode 2004-2008 maar liefst 5238 baby’s op deze manier ter wereld zijn gekomen. Draagmoederschap is echter niet overal in de V.S. juridisch mogelijk. Als onderdeel van het familierecht gaat het immers om een statelijke bevoegdheid. Het hele spectrum komt bijgevolg aan bod: van de District of Columbia met een strafrechtelijk verbod tot staten die draagmoederschap op basis van common law-rechtspraak of gedetailleerde wetgeving mogelijk maken. De V.S. is hierdoor een waar lappendeken. Onderstaande kaart(*) geeft dit perfect weer wat betreft hoogtechnologisch draagmoederschap.
Wanneer we naar België kijken, valt snel op dat het inadequate rechtssysteem een aantal onvermijdelijke problemen met zich meebrengt. Zo is de draagmoeder bij bevalling op een onaanvechtbare wijze de juridische moeder, zelfs als zij niet de genetische moeder is. Zij kan op geen enkele manier verplicht worden het kind af te staan. De wensouders kunnen van hun kant onmogelijk gedwongen worden het kind in hun gezin op te nemen, wat bijvoorbeeld problematisch kan zijn ingeval het kind gehandicapt ter wereld komt. Dit zijn slechts enkele van de gevolgen van het onaangepaste afstammingsrecht, en het feit dat een draagmoederschapsovereenkomst niet afdwingbaar is voor de Belgische rechtbanken. Het Belgische recht dwingt de betrokkenen er dan ook soms toe om beroep te doen op bedenkelijke alternatieven, zoals de anonieme bevalling in het buitenland. Hierdoor is de draagmoeder immers niet de juridische moeder, en kan de wensmoeder in België overgaan tot de erkenning van het kind.
Uit de analyse van het recht uit Illinois, New Jersey, Californië en Florida blijkt alleszins dat, hoewel geen enkele regeling volmaakt is, deze statelijke regelingen één voor één antwoorden kunnen bieden op een aantal Belgische knelpunten zonder haaks te staan op onze rechtstraditie. Wat betreft de overeenkomst wordt in het onderzoek, in navolging van een aantal staten, een principiële geldigheid en afdwingbaarheid voorgesteld. Dit geldt ten minste wanneer aan een groot aantal strikte voorwaarden voldaan is. De naleving ervan dient bij voorkeur onderworpen te worden aan een rechterlijke controle vóór de verwekking. Deze strakke omkadering is nodig om te garanderen dat de partijen een vrije en geïnformeerde toestemming geven, en benadrukt dat het draagmoederschapsproject niet door commerciële motieven mag zijn ingegeven. Diezelfde overeenkomst kan vervolgens als basis dienen om een oorspronkelijke, niet-adoptieve afstammingsband aan vast te knopen, en dit ongeacht de burgerlijke staat of seksuele geaardheid van de wensouders (d.i. “parenthood by contract” zoals gekend in Illinois). Hoewel het vreemd kan aanvoelen dat op die manier een centrale rol wordt gegeven aan een contract in het afstammingsrecht, mag men niet vergeten dat draagmoederschap in essentie een overeenkomst ís. De contractvrijheid wordt bovendien sterk beperkt door het strakke kader, wat het risico op wantoestanden sterk vermindert.
Het is hoog tijd dat de wetgever zijn kop uit het zand haalt. De realiteit van het bestaan van de praktijk schreeuwt om een regeling. Ongeacht of men voor of tegen is, kan men niet ontkennen dat het gaat om een ernstige lacune met soms ronduit dramatische gevolgen. Dit geldt zowel voor de betrokken wensouders, de draagmoeder, maar vooral het kind dat het risico loopt om in zijn of haar eerste levensjaren in een zeer precaire situatie terecht te komen. Een strafrechtelijk verbod op draagmoederschap is alvast geen optie. Zo loopt men immers het risico dat het nog altijd verdoken zal plaatsvinden, ver van alle mogelijke controlemechanismen. Of zoals Californisch rechter David Sills het verwoordt: “Again we must call on the Legislature to sort out the parental rights and responsibilities of those involved in artificial reproduction. No matter what one thinks of […] surrogacy […], courts are still going to be faced with the problem of determining lawful parentage. A child cannot be ignored. Even if all means of artificial reproduction were outlawed with draconian criminal penalties […], courts will still be called upon to decide who the lawful parents really are and who […] is obligated to provide maintenance and support for the child. These cases will not go away.”
Het is maar de vraag of onze politici snel genoeg de moed zullen vinden om de koe bij de horens te vatten, vooraleer nieuwe menselijke drama’s nodig zijn.
Bibliografie
Ter info: verwijzingen naar Amerikaanse bronnen zijn, zo goed als mogelijk, aangepast aan de regels van de Interuniversitaire Commissie Juridische Verwijzingen en Afkortingen.
Wetgeving en wetgevingsdocumentatie
België
- Wet 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002, 43.719, err. 20 december 2002, inwerkingtreding 6 oktober 2002.
- Wet 6 juli 2007 betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van de overtallige embryo’s en de gameten, BS 17 juli 2007, 38.575, inwerkingtreding 27 juli 2007.
- Wetsvoorstel (B. TOMMELEIN et al.) tot regeling van het draagmoederschap, Parl. St. Senaat 2010 (BZ), nr. 5-130/1.
- Wetsvoorstel (C. DEFRAIGNE) betreffende de draagmoeders, Parl. St. Senaat 2010 (BZ), nr. 5-160/1.
- Verslag namens de werkgroep “bio-ethiek” (M. DE SCHAMPHELAERE, C. NYSSENS en P. MAHOUX) bij wetsvoorstellen DEFRAIGNE, VANKRUNKELSVEN en VANLERBERGHE, Parl. St. Senaat 2004-05, nr. 3-417/2. (Ter info: de besproken wetsvoorstellen werden overgenomen in wetsvoorstellen TOMMELEIN (nr. 5-130/1) en DEFRAIGNE (nr. 5-160/1))
- Adv. Rvs. bij wetsvoorstellen DEFRAIGNE, VANKRUNKELSVEN, VANLERBERGHE, DE SCHAMPELAERE, NYSSENS, Parl. St. Senaat 2005-06, 3-417/3. (Ter info: de besproken wetsvoorstellen werden overgenomen in wetsvoorstellen TOMMELEIN (nr. 5-130/1) en DEFRAIGNE (nr. 5-160/1))
- Wetsvoorstel (P. MAHOUX) betreffende het draagmoederschap, Parl. St. Senaat 2010 (BZ), nr. 5-236/1.
- Wetsvoorstel (S. DE BETHUNE et al.) tot aanvulling van het Strafwetboek met het oog op de strafbaarstelling van de verkoop van kinderen, Parl. St. Senaat 2010-11, nr. 5-532/1 en in aangepaste vorm overgenomen in Parl. St. Kamer 2010-11, nr. 53K0874/001.
- Wetsvoorstel (M. TEMMERMAN et al.) houdende organisatie van centra voor draagmoederschap, Parl. St. Senaat 2010-2011, nr. 5-929/1. Tekst overgenomen in Parl. St. Kamer 2010-11, nr. 53K1453/001.
- Wetsvoorstel (W. BEKE et al.) tot aanvulling van het Strafwetboek met bepalingen betreffende de commercialisering van en de bemiddeling inzake draagmoederschap, Parl. St. Senaat 2010-11, nr. 5-932/1. Tekst overgenomen in Parl. St. Kamer 2010-11, nr. 53K1429/001.
- Wetsvoorstel (M. TEMMERMAN et al.) tot bestraffing van het commercieel draagmoederschap en de publiciteit hiervoor, Parl. St. Senaat 2010-11, nr. 5-1074/1.
- Voorstel van resolutie (E. SLEURS et al.) betreffende de internationale regeling van draagmoederschap, Parl. St. Senaat 2010-11, nr. 5-1075/1.
- Wetsvoorstel (M. VANLERBERGHE et al.) tot bestraffing van het commercieel draagmoederschap en de publiciteit hiervoor, Parl. St. Kamer 2010-11, nr. 53K0497/001.
- Voorstel van resolutie (O. HENRY et al.) waarin wordt gevraagd de lesbiennes, homo’s, biseksuelen en transgenders in België respectvoller te bejegenen en hun rechten beter in acht te nemen, Parl. St. Kamer 2011-2012, nr. 53K2352/001.
- Hand. Kamer 2010-11, 21 juni 2011, COM 268, 13 (Vr. nr. 5163 S. BECQ).
Verenigde Staten
FEDERAAL
- Surrogacy Arrangements Act of 1987 (T. LUKEN).
- Anti-Surrogate-Mother Act of 1989 (R. K. DORNAN).
- Commercialized Childbearing Prevention Act of 1989 (B. BOXER en H. HYDE).
CALIFORNIA
- California Assembly Bill 1217 (F. FUENTES) to amend the heading of Part 7 of Division 12 of, and to add Section 7962 to, the Family Code, relating to surrogacy (Goedgekeurd door parlement: 28-29 augustus 2012. Bevestigd door gouverneur: 23 september 2012. Inwerkingtreding: 1 januari 2013).
- California Family Code §7600 e.v.
- Senate Judiciary Committee Assembly Bill 1217, 1-10.
DELAWARE
- An act to amend Title 13 of the Delaware Code relating to gestational carrier agreements.
DISTRICT OF COLUMBIA
- D.C. Code § 16-402.
- Surrogacy Parenting Agreement Act of 2013.
FLORIDA
- 2013 Florida Statutes, Title XLIII, 742.13-742.16 (Gestational Surrogacy Act).
- 2013 Florida Statutes, Title VI, 63.213 (Preplanned Adoption Act).
ILLINOIS
- Illinois Gestational Surrogacy Act, 750 ILCS 47/.
- Illinois Parentage Act of 1984.
- Public Act 098-0597.
- Vital Records Act.
NEVADA
- An Act relating to parentage; revising provisions relating to assisted reproduction; revising provisions relating to gestational carrier arrangements; and providing other matters properly relating thereto.
NEW JERSEY
- New Jersey Senate Bill 2032 prohibiting surrogacy agreements and supplementing Title 9 of the Revised Statutes, 2012.
- New Jersey Senate Bill 1599 authorizing certain gestational carrier agreements. (Veto van Gouverneur Chris Christie, 9 augustus 2012).
- N.J.S.A. 9:3-41(e).
- N.J.S.A. 9:17-39 t.e.m. 44.
- N.J.S.A. 26:8-28(a).
- Rules Governing the Courts of the State of New Jersey, Rule 2:12. Appeals On Certification To The Supreme Court.
NEW YORK
- An Act to amend the family court act, in relation to establishing the child-parent security act; and to repeal section 73 and article 8 of the domestic relations law, relating to legitimacy of children born by artificial insemination and surrogate parenting contracts.
TEXAS
- Texas Family Code § 160.751 e.v.
UNIFORME MODELLEN
- American Bar Association Model Act governing Assisted Reproductive Technology February 2008, Family Law Quarterly 2008, vol. 42, nr. 2, 171-202.
- Uniform Parentage Act.
UTAH
- Utah Code Annotated §78B-15-801 e.v.
Rechtspraak
België
- EHRM 13 juni 1979, nr. 6833/75, Marckx t. België.
- GwH 7 november 2013, Act.dr.fam. 2014, 66-71.
- GwH 7 maart 2013, Act.dr.fam. 2013, 76-79, noot N. GALLUS en T.Fam. 2013, 232-235, noot F. SWENNEN.
- GwH 3 februari 2011, T.Fam. 2011, 61-64, noot T. WUYTS.
- GwH 16 december 2010, T.Fam. 2011, 56-57, noot F. SWENNEN.
- Gent (Jeugdkamer) 4 december 2013, TJK 2014, 80-91, noot L. PLUYM.
- Gent (Jeugdkamer) 30 april 2012, TJK 2012-13, 261-269, noot L. PLUYM, TBBR 2012, 372-373, noot. G. VERSCHELDEN en T.Fam. 2013, 140-142, noot L. PLUYM.
- Luik 6 september 2010, Act.dr.fam. 2011, 159-162, JLMB 2011, 52-56, noot P. WAUTELET en RTDF 2010, 1125 en 1134-1139, noot C. HENRICOT, S. SAROLÉA en J. SOSSON.
- Antwerpen (Jeugdkamer) 14 januari 2008, RW 2007-08, 1774, noot F. SWENNEN.
- Gent (Jeugdkamer) 16 januari 1989, TGR 1989, 52-53.
- Rb. Luik 15 maart 2013, Act.dr.fam. 2013, 93-96 en RTDF 2013, 714-719, noot C. HENRICOT.
- Rb. Nijvel (raadkamer) 6 april 2011, Act.dr.fam. 2011, 162-164, noot N. GALLUS en RTDF 2011, 695-700, noot C. HENRICOT.
- Rb. Gent 31 mei 2001, TBBR 2002, 27, noot G. VERSCHELDEN.
- Jeugdrb. Hoei (11e k.) 22 december 2011, RTDF 2012, 403-404, noot.
- Jeugdrb. Antwerpen 22 april 2010, T.Fam. 2012, 43, noot L. PLUYM.
- Jeugdrb. Antwerpen 11 oktober 2007, RW 2007-08, 1777, noot.
- Jeugdrb. Brussel (12e k.) 6 mei 2009, RTDF 2011, 172-175, noot J. SOSSON.
- Jeugdrb. Turnhout 4 oktober 2000, RW 2001-02, 2006, noot F. SWENNEN.
Verenigde Staten
CALIFORNIA
- Supreme Court of California 20 mei 1993 (Johnson v. Calvert), California Reporter 2d, vol. 19, 494-519, http://faculty.law.miami.edu/zfenton/documents/Johnsonv.Calvert.pdf.
- Court of Appeal of California, Fourth Appellate District, Division Three 10 maart 1998 (In re Marriage of Buzzanca), California Appellate Reports 4th, vol. 61, 1410-1430.
- Court of Appeal of California, Fourth Appellate District, Division Three 6 februari 1996 (Jaycee B. v. The Superior Court of Orange County), California Appellate Reports 4th, vol. 42, 718-732.
- Court of Appeal of California, Fourth Appellate District, Division Three 10 juni 1994 (In re Marriage of Moschetta), California Appellate Reports 4th, vol. 25, 1218-1236.
- Court of Appeal of California, Fourth Appellate District, Division Three 8 oktober 1991 (Anna J. v. Mark C.), California Appellate Reports 4th, vol. 12, 977-998.
NEW JERSEY
- Supreme Court of New Jersey 24 oktober 2012 (In re T.J.S.), Atlantic Reporter 3d, vol. 54, 263-280.
- Supreme Court of New Jersey 3 februari 1988 (In re Baby M), Atlantic Reporter 2d 1988, nr. 537, 1227-1273.
- Superior Court of New Jersey, Chancery Division, Family Part, Hudson County 13 december 2011 (A.G.R. v. D.R.H. & S.H.), http://julieshapiro.files.wordpress.com/2012/01/nj-surrogacy-case-agr-v…, 1 -15.
- Superior Court of New Jersey, Appellate Division 23 februari 2011 (In re T.J.S.), Atlantic Reporter 3d, vol. 16, 386-399.
- Superior Court of New Jersey, Chancery Division, Family Part, Hudson County 23 december 2009 (A.G.R. v. D.R.H. & S.H.), 2009 New Jersey Superior Court Unpublished Lexis 3250, 1-14.
- Superior Court of New Jersey, Chancery Division, Family Part, Bergen County 4 april 2000 (A.H.W. & P.W. v. G.H.B.), Atlantic Reporter 2d, vol. 772, 948-954.
- Superior Court of New Jersey, Chancery Division, Family Part, Bergen County, 6 april 1988 (In re Baby M), Atlantic Reporter 2d, vol. 542, 52-55.
- Superior Court of New Jersey, Chancery Division, Family Part, Bergen County 31 maart 1987 (In re Baby M), New Jersey Superior Court Reports, vol. 217, 313-410.
Rechtsleer
Boeken
- ABRAMS, D.E., CAHN, N.R., ROSS, C.J. en MEYER, D.D., Contemporary family law: second edition, s.l., West (Thomson Reuters), 2009, 1251 p.
- DHONT, M., Handboek Gynaecologie, Leuven, Acco, 2012, 430 p.
- DIFONZO, J.H. en STERN, R.C., Intimate associations, onuitg. manuscript (enkel “Chapter 5: Parenthood in the twenty-first century: the evolving functional norms” ter beschikking).
- FLETCHER, G.P. en SHEPPARD, S., American law in a global context: the basics, New York (New York, USA), Oxford University Press, 2005, XII + 681 p.
- GALLUS, N., Le droit de la filiation – Rôle de la vérité socio-affective et de la volonté en droit belge, Brussel, Larcier, 2009, 586 p.
- GORLÉ, F., BOURGEOIS, G., BOCKEN, H., REYNTJENS, F., DE BONDT, W. en LEMMENS, K., Rechtsvergelijking – Studentenuitgave, Mechelen, Wolters Kluwer, 2007, XVII + 359 p.
- GROSSMAN, J.L. en FRIEDMAN, L.M., Inside the castle: law and the family in 20th century America, Princeton (New Jersey, USA), Princeton University Press, 2011, 443 p.
- HEIRBAUT, D., Privaatrechtsgeschiedenis van de Romeinen tot heden, Gent, Academia Press, 2005, 416 p.
- KINDREGAN, C.P. JR. en MCBRIEN, M., Assisted reproductive technology: a lawyer’s guide to emerging law and science, second edition, s.l., American Bar Association, 2011, XXII + 425 p.
- MARKENS, S., Surrogate Motherhood and the Politics of Reproduction, Los Angeles (California, USA), University of California Press, 2007, XIII + 272 p.
- MASSAGER, N., Les droits de l’enfant à naître, Brussel, Bruylant, 1997, VIII + 1013 p.
- OLIPHANT, R.E. en VER STEEGH, N., Examples and explanations: Family Law, third edition, s.l., Aspen Publishers, 2010, 648 p.
- SCHAMPS, G. en SOSSON, J. (eds.), La gestation pour autrui: vers un encadrement?, Brussel, Bruylant, 2013, 466 p.
- SHANLEY, M.L., Making Babies, Making Families: what matters most in an age of reproductive technologies, surrogacy, adoption and same-sex and unwed parents, Boston (Massachusetts, USA), Beacon Press, 2002, XI + 206 p.
- TRIMMINGS, K. en BEAUMONT, P., International Surrogacy Arrangements: Legal Regulation at the International Level, Oxford en Portland (Oregon, USA), Hart Publishing, 2013, 588 p.
- VERSCHELDEN, G., Handboek Belgisch Familierecht, Brugge, Die Keure, 2010, LVI + 840 p.
- VERSCHELDEN, G., Origineel ouderschap herdacht, Brugge, Die Keure, 2005, 422 p.
Tijdschriftartikelen
- ANDENORO, B., “The wisdom of Solomon in a modern world: Johnson v. Calvert”, San Diego Justice Journal, 1994, vol. 2, 553-563.
- ANDERSON, L.S., “Legislative oppression: restricting gestational surrogacy to married couples is an attempt to legislate morality”, University of Baltimore Law Review 2013, vol. 42, 611-653.
- ANDREWS, L.B., “Beyond doctrinal boundaries: a legal framework for surrogate motherhood”, Virginia Law Review 1995, vol. 81, nr. 8, 2343-2375.
- APPLE, R.D., “Surrogate motherhood and the politics of reproduction”, Contemporary Sociology 2008, vol. 37, nr. 5, 436-438.
- AREEN, J., “Baby M reconsidered”, Georgetown Law Journal 1987-88, vol. 76, 1741-1758.
- ARENSTEIN, R., “Is surrogacy against public policy? The answer is yes.”, Seton Hall Law Review 1988, vol. 18, 831-838.
- BASHUR, A.E., “Whose baby is it anyway? The current and future status of surrogacy contracts in Maryland”, Baltimore Law Review. 2008-09, vol. 38, 165-201.
- BEHM, L.L., “Legal, moral & international perspectives on surrogate motherhood: the call for a uniform regulatory scheme in the United States”, DePaul Journal of Health Care Law 1997-99, vol. 2, 557-603.
- BERYS, F., “Interpreting a rent-a-womb contract: how California courts should proceed when gestational surrogacy arragements go sour”, California Western Law Review 2005-06, vol. 42, 321-353.
- BRILL, L.A., “When will the law catch up with technology? Jaycee B. v. Superior Court of Orange County: an urgent cry for legislation on gestational surrogacy”, Catholic Lawyer 1999-2000, vol. 39, 241-268.
- BROEKHUIJSEN-MOLENAAR, A.M.C., “Draagmoederschap in Amerika: de zaak ‘Baby M’ in de staat New Jersey en aanbevelingen voor een wetsvoorstel in de staat New York”, NJB 1987, 887-891.
- BUNKENS, M., “Overzicht van rechtspraak (2003-2011) – De dwangsom in het familierecht”, T.Fam. 2012, 4-18.
- DANA, A.R., “The state of surrogacy laws: determining legal parentage for gay fathers”, Duke Journal of Gender Law & Policy 2010-11, vol. 18, nr. 2, 353-390.
- DE BOTH, A. en DE SUTTER, P., “Draagmoederschap: een eeuwenoude voortplantingstechniek in een juridisch niemandsland. Is er nood aan een wettelijk kader?”, Tijdschrift voor Geneeskunde 2010, 795-799.
- DEBENEDICTIS, D.J., “Surrogacy contract enforced: California nurse denied custody of baby she carried for genetic parents”, ABA Law Journal 1991, vol. 77, nr. 1, 32-33.
- DE HERT, P. en HERBOTS, P., “Wettelijke regeling van draagmoederschap dringt zich op”, Juristenkrant 2008, afl. 179, 10-11.
- DE JAEGERE, J., “Actieve rechtsvorming door het Grondwettelijk Hof. Waar ligt de grens?”, TBP 2014, 22-32.
- DE KEZEL, E., “Draagmoederschap”, Juristenkrant 2011, afl. 226, 5.
- DIFONZO, J.H. en STERN, R.C., “The children of Baby M.”, Capital University Law Review 2011, vol. 39, nr. 2, 345-411.
- DIJON, X. en MASSON, J.-P., noot onder Parijs (1e k.) 15 juni 1990, JT 1991, 768-771.
- DRABIAK, K., WEGNER, C., FREDLAND, V. en HELFT, P.R., “Ethics, law, and commercial surrogacy: a call for uniformity”, Journal of Law, Medicine & Ethics 2007, vol. 35, 300-309.
- ELSTER, N.R., “Assisted reproductive technologies: contracts, consents, and controversies”, American Journal of Family Law 2005, vol. 18, nr. 4, 193-199.
- ENQUIST, J.D., “Thinking inside-the-box, Krill v. Cubist Pharmaceuticals: does FMLA need to be amended to address gestational surrogacy and how should companies address paid “maternity” leave?”, Journal of Law and Family Studies 2012, vol. 14, 137- 152.
- FIELD, M.A., “Reproductive technologies and surrogacy: legal issues”, Creighton Law Review 1991-92, vol. 25, 1589-1598.
- FIELD, M.A., “Surrogacy contracts – gestational and traditional: the argument for nonenforcement”, Washburn Law Journal 1991-92, vol. 31, 1-17.
- FOX, R., “Babies for sale”, Public Interest 1993, nr. 111, 14-40.
- GALLUS, N., “Approche juridique nouvelle des parentés et parentalités en droit belge”, Rev.dr.ULB 2008, afl. 2, 143-160.
- GALLUS, N., “L’adoption par les parents intentionnels de l’enfant né d’une mère porteuse” (noot onder Jeugdrb. Brussel 23 augustus 2012), Act.dr.fam. 2013, 100-101.
- GALLUS, N., “La gestation pour autrui réalisée à l’étranger et les controverses sur la reconnaissance des actes de naissance des enfants” (noot onder Rb. Nijvel (raadk.) 6 april 2011), Act.dr.fam. 2011, 164-167.
- GARRITY, A., “A comparative analysis of surrogacy law in the United States and Great Britain – A proposed model statute for Louisiana”, Louisiana Law Review 1999-2000, vol. 60, 809-832.
- GOLOMBOK, S., COOK, R., BISH, A. en MURRAY, C., “Families created by the new reproductive technologies: quality of parenting and social and emotional development of the children”, Child Development 1995, vol. 66, 285-298.
- GOLOMBOK, S., MACCALLUM F., MURRAY, C., LYCETT, E. en JADVA, V., “Surrogacy families: parental functioning, parent-child relationships and children’s psychological development at age 2”, Journal of Child Psychology & Psychiatry 2006, vol. 47, nr. 2, 213-222.
- GREENFELD, D.A. en SELI, E., “Gay men choosing parenthood through assisted reproduction: medical and psychosocial considerations”, Fertility and Sterility 2011, vol. 95, nr. 1, 225-229.
- GRUENBAUW, D., “Foreign surrogate motherhood: mater semper certa erat”, American Journal of Comparative Law 2012, vol. 60, 475-505.
- HANSEN, M., “…and Baby makes Litigation: as surrogacy becomes more popular, legal problems proliferate”, ABA Law Journal 2011, vol. 97, 53-57.
- HANSEN, M., “Surrogacy contract upheld: California Supreme Court says such agreements don’t violate public policy”, ABA Law Journal 1993, vol. 79., nr. 8, 34.
- HAVINS, W.E. en DALESSIO, J.J., “Reproductive surrogacy at the millennium: proposed model legislation regulating “non-traditional” gestational surrogacy contracts”, McGeorge Law Review 1999-2000, vol. 31, 673-701.
- HENRICOT, C., “Contrat de gestation pour autrui: incidence de l’absence de mention du nom de la mère porteuse sur la (dis)qualification des “actes de naissance”” (noot onder Rb. Nijvel (raadk.) 6 april 2011), RTDF 2011, 700-704.
- HENRICOT, C., “Gestation pour autrui transfrontière – Reconnaissance d’un double lien de filiation monosexuée: une première en Belgique!” (noot onder Rb. Luik 15 maart 2013), RTDF 2013, 721-729.
- HENRICOT, C., SAROLÉA, S. en SOSSON, J., “La filiation d’enfants nés d’une gestation pour autrui à l’étranger” (noot onder Luik 6 september 2010), RTDF 2010, 1139-1163.
- HINSON, D.S. en MCBRIEN M., “Surrogacy across America: both the law and the practice”, ABA Family Advocate 2011, vol. 34, nr. 2, 32-36.
- HINSON, D.S., “State-by-state surrogacy law actual practices”, ABA Family Advocate 2011, vol. 34, nr. 2, 36-37.
- HISANO, E.Y., “Gestational surrogacy maternity disputes: refocusing on the child”, Lewis & Clark Law Review 2011, vol. 15, 517-553.
- HOFMAN, D.L., ““Mama’s baby, daddy’s maybe:”a state-by-state survey of surrogacy laws and their disparate gender impact”, William Mitchell Law Review 2008-09, vol. 35, 449-468.
- JACOBS, H., “Draagmoederschap”, T.Fam. 2009, 41-42.
- KEANE, N., “The Baby M decision: facts and fictions, before and beyond”, Seton Hall Law Review 1988, vol. 18, 839-847.
- KINDREGAN, C.P. JR., “Clarifying the Law of ART: The New American Bar Association Model Act Governing Assisted Reproductive Technology”, Family Law Quarterly, vol. 42, 203-229.
- KOPYTOFF, B., “Explorations in the Law of Surrogacy”, University of San Francisco Law Review 1993-94, vol. 28, 593.
- KORT, R.M., “Johnson v. Calvert: California Supreme Court Enforces Surrogacy Contract”, Arizona State Law Journal 1994, vol. 26, 243-251.
- LADOMATO, D., “Protecting traditional surrogacy contracting through fee payment regulation”, Hastings Women’s Law Journal 2012, vol. 23, nr. 2, 245-273.
- LAMPE, M.-F., “Procréation assitée – Problèmes éthiques et juridiques liés au sort de l’embryon – Statut de l’enfant à naître”, RTDF 1986, 129-174.
- LASCARIDES, D.E., “A plea for the enforceability of gestational surrogacy contracts”, Hofstra Law Review 1996-97, vol. 25, 1221-1259.
- LAZOR, J., “Baby steps: developments in New Jersey’s law regarding artificial insemination and surrogacy”, New Jersey Family Lawyer 2012, vol. 32, 139-143.
- LONDON, C., “Advancing a surrogate-focused model of gestational surrogacy contracts”, Cardozo Journal of Law & Gender 2011-12, vol. 18, 391-422.
- LUCKEY, C., “Commercial surrogacy: is regulation necessary to manage the industry?”, Wisconsin Journal of Law, Gender & Society 2011, vol. 26, 213-240.
- MARTENS, I., “Familierechtelijke aspecten van draagmoederschap in België en Nederland. De zaak Baby D.”, Dossier Draagmoederschap, TJK 2006, 5-19.
- MCMAHON B.M., “The science behind surrogacy: why New York should rethink its surrogacy contracts laws”, Albany Law Journal of Science & Technology 2011, vol. 21, nr. 2, 359-384.
- MILLUM, J., “How do we acquire parental rights?”, Social Theory & Practice 2010, vol. 36, nr. 1, 112-132.
- MORTIER, F., “Ethici: koele minnaars van draagmoederschap”, TJK 2006, 20-23.
- O’HARA, M.D. en VORZIMER, A.W., “In re Marriage of Buzzanca: Charting a New Destiny”, Western State University Law Review 1999, vol. 26, 25-45.
- OHS, A., “The power of pregnancy: examining constitutional rights in a gestational surrogacy contract”, Hastings Constitutional Law Quarterly 2001-02, vol. 29, 339-372.
- PLACE, J.M., “Gestational surrogacy and the meaning of “mother”: Johnson v. Calvert, 851 P.2d 776 (Cal. 1993)”, Harvard Journal of Law & Public Policy 1994, vol. 17, nr. 3, 907.
- PLANT, A.P., “With a little help from my friends: the intersection of the gestational carrier surrogacy agreement, legislative inaction, and medical advancement”, Alabama Law Review 2002-03, vol. 54, 639-664.
- PLUYM, L., “Adoptie na internationaal draagmoederschap” (noot onder jeugdrb. Antwerpen 22 april 2010), T.Fam. 2012, 45-51.
- PLUYM, L., “Commercieel draagmoederschap is geen mensonterende behandeling van het kind baby D. door de initiële wensouders” (noot onder Gent (Jeugdkamer) 4 december 2013), TJK 2014, 92-104.
- PLUYM, L., “Het recht van het kind om zijn ouders te kennen (art. 7.1. IVRK) na heterologe medisch begeleide voortplanting, adoptie en draagmoederschap in België”, TJK 2012, 5-22.
- PLUYM, L., “Weigering volle adoptie na commercieel laagtechnologisch draagmoederschap” (noot onder Gent (Jeugdkamer) 30 april 2012), TJK 2012, 264-269.
- PLUYM, L., “De invloed van draagmoederschap op adoptie” (noot onder Gent (Jeugdkamer) 30 april 2012), T.Fam. 2013, 142-147.
- PRETTYMAN, W.M., “The next Baby M case: the need for a surrogacy statute”, Seton Hall Law Review 1988, vol. 18, 896-929.
- RECHT, S.M., ““M” is for the money: Baby M and the surrogate motherhood controversy”, American University Law Review 1987-88, vol. 37, 1013-1050.
- RICHEY, J.J., “A troublesome good idea: an analysis of the Illinois gestational surrogacy act”, Southern Illinois University Law Journal 2005-06, vol. 30, 169-194.
- RONDESTVEDT, S., “Surrogate motherhood: potential problems and possible solutions in light of “Baby M””, Hamline Journal of Public Law & Policy 1987, vol. 8, 547-569.
- ROSENBERG, M.B., “Who’s your mommy, who’s your daddy? Legal complexities of ART and third-party reproduction”, American Journal of Family Law 2010, vol. 25, nr. 3, 105-113.
- ROSMAN, D., “Surrogacy: an Illinois Policy Conceived”, Loyola University Chicago Law Journal 1999-2000, vol. 31, 227-254.
- SALOKAR, R.M., “Gay and lesbian parenting in Florida: family creation around the law”, Florida International University Law Review 2009, vol. 4, 473-513.
- SENAEVE, P., “Juridische aspecten van het draagmoederschap”, Vl.T.Gez. 1988, 247-258.
- SCHUCK P.H., “The social utility of surrogacy”, Harvard Journal of Law & Public Policy 1990, vol. 13, 132-138.
- SHENFIELD, F. et al., “ESHRE Task Force on Ethics and Law 10: Surrogacy”, Human Reproduction 2005, vol. 20, nr. 10, 2705-2707.
- SKOLOFF, G.N. en O’DONNELL, E.J., “Baby M: a disquieting decision”, Seton Hall Law Review 1988, vol. 18, 827-830.
- SNYDER, S.H. en BYRN, M.P., “Symposium on assisted reproduction technology: the use of prebirth parentage orders in surrogacy proceedings”, Family Law Quarterly 2005, vol. 39, 633-661.
- SOSSON, J., “La création d’un lien légal avec la mère génétique d’un enfant conçu par gestation pour autrui: une question de filiation ou d’adoption?” (noot onder Jeugdrb. Brussel 6 mei 2009), RTDF 2011, 176-179.
- SPIVACK, C., “The law of surrogate motherhood in the United States”, American Journal of Comparative Law Supplement 2010, vol. 58, 97-114.
- STUYVER, I. en DE SUTTER, P., “A five-year experience with gestational surrogacy and the impact of legal changes” (Abstracts of the 26th Annual Meeting of ESHRE, Rome, Italy, 27 June – 30 June 2010, Human Reproduction 2010, vol. 25, i235.
- SWENNEN, F., “Adoptie na draagmoederschap revisited” (noot onder Antwerpen 14 januari 2008), RW 2007-08, 1775-1777.
- SWENNEN, F., “Volle adoptie na draagmoederschap: nihil obstat?” (noot onder Jeugdrb. Turnhout 4 oktober 2000), RW 2001-02, 206-207.
- TEMMERMAN, M., DE SUTTER, P., STEVENS, L., VALCKE, L. en BAUWELINCK, B., “Draagmoederschap durven regelen”, Samenleving en Politiek 2011, afl. 5, 51-59.
- TUININGA, K., “The ethics of surrogacy contracts and Nebraska’s surrogacy law”, Creighton Law Review 2008, vol. 41, 185-205.
- VAN DEN AKKER, O.B.A., “Psychosocial aspects of surrogate motherhood”, Human Reproduction Update 2007, vol. 13, nr. 1, 53-62.
- VAN OEVELEN, A., CATTOIR, B., COLPAERT, A., VAN LOON, M., VINCKX, R. en VAN VALKENBORGH, L., “De nietigheid van overeenkomsten wegens strijdigheid met de openbare orde of de goede zeden: algemene beginselen en een grondslagenonderzoek”, TPR 2011, 1355-1420.
- VANWORMER, C., “Outdated and ineffective: an analysis of Michigan’s gestational surrogacy law and the need for validation of surrogate pregnancy contracts”, DePaul Law Review 2011-12, vol. 61, 911-937.
- VAUGHN, R.B., “Advising “non-traditional” families in multi-jurisdictional surrogacy arrangements”, American Journal of Family Law 2011, vol. 25, nr. 3, 105-113.
- VERHELLEN, J., “Draagmoederschap en de grenzen van het Belgisch IPR”, TPR 2011, 1511-1562.
- VERSCHELDEN, G., “De betwisting van het vaderschap van de echtgenoot na kunstmatige inseminatie” (noot onder Rb. Gent 31 mei 2001), TBBR 2002, 29-37.
- VERSCHELDEN, G., “Deel 1. Afstamming en adoptie. Hoofdstuk 1. Afstamming.”, TPR 2007, 153-232.
- VERSCHELDEN, G., “De (on)mogelijkheid tot volle stiefouderadoptie na laagtechnologisch commercieel draagmoederschap” (noot onder Gent (Jeugdkamer) 30 april 2012), TBBR 2012, 374-387.
- VERSCHELDEN, G., “Echtgenoot kan vaderschap betwisten ondanks kunstmatige inseminatie”, Juristenkrant 2001, afl. 34, 5.
- VERSCHELDEN, G., “Het belang van het kind in het komende afstammingsrecht: considerans voor de wetgever, niet voor de rechter”, T.Fam. 2013, 98-99.
- VERSCHELDEN, G., “Nood aan een familierechtelijk statuut voor draagmoederschap in België, met aandacht voor grensoverschrijdende aspecten”, T.Fam. 2010, 69-70.
- VERSCHELDEN, G., “Pleidooi voor een familierechtelijke regeling van draagmoederschap in België”, TPR 2011, 1421-1510.
- VERSCHELDEN, G., “Wensvaderschap over draagkind prenataal vastgesteld”, Juristenkrant 2013, afl. 273, 1 en 9, Err. Juristenkrant 2013, afl. 274, 13.
- VEYS, M.-N., “Afstamming na medisch begeleide voortplanting en draagmoederschap”, TBBR 2006, 402-415.
- VRANKEN, J.B.M., “Contractualisering en draagmoederschap”, TPR 1997, 1751-1761.
- WATSON, J.L., “Growing a baby for sale or merely renting a womb: should surrogate mothers be compensated for their services?”, Whittier Journal of Child & Family Advocacy 2006-07, vol. 18, 529-554.
- WAUTELET, P., “Un nouvel épisode dans la saga de gestation pour autrui transfrontière” (noot onder Luik 6 september 2010), JLMB 2011, 57-61.
- WERTHEIMER, A., “Exploitation and commercial surrogacy”, Denver University Law Review 1996-97, vol. 74, 1215-1229.
- WHITER, G., “Surrogate contracts: another cry from the California courts for legislative action”, Journal of Juvenile Law 1998, vol. 19, 437-448.
- WILS, W., “Draagmoederschap: een vergelijkende studie vanuit het recht van de Verenigde Staten van Amerika”, Jura Falc. 1988-89, 9-33.
- X, “Draagmoederschap voor homokoppels”, Juristenkrant 2011, afl. 233, 14.
- ZUCKERMAN, J.L., “Extreme Makeover: Surrogacy Edition: reassessing the marriage requirement in gestational surrogacy contracts and the right to revoke consent in traditional surrogacy agreements”, Nova Law Review 2008, vol. 32, 661-685.
Online bronnen
- BUSBY, K. en VUN, D., “Revisiting The Handmaid’s Tale: feminist theory meets empirical research on surrogate mothers”, onuitg. manuscript, beschikbaar op http://claradoc.gpa.free.fr/doc/329.pdf.
- DAAR, J., “California surrogacy bill reacts to lawyer bad acts”, http://blogs.law.harvard.edu/billofhealth/2012/09/17/california-surroga….
- GROSSMAN, J.L., “The complications of surrogacy: a New Jersey court refuses to uphold a surrogacy arrangement, but awards full custody to the intended father”, http://verdict.justia.com/2012/01/10/the-complications-of-surrogacy.
- GROSSMAN, J.L., “Time to revisit Baby M?: a trial court refuses to enforce a surrogacy agreement, part one”, http://writ.news.findlaw.com/grossman/20100119.html.
- GROSSMAN, J.L., “Time to revisit Baby M?: a trial court refuses to enforce a surrogacy agreement, part two”, http://writ.news.findlaw.com/grossman/20100120.html.
- GUGUCHEVA, M., “Surrogacy in America”, rapport Council for Responsible Genetics, 2010, http://www.councilforresponsiblegenetics.org/pagedocuments/kaevej0a1m.p….
- HINSON, D., “State-by-state surrogacy law: actual practices”,
http://www.creativefamilyconnections.com/state-map-surrogacy-law-practi…;
- LIVIO, S., “Christie vetoes bill that would have eased tough rules for gestational surrogates”, http://www.nj.com/politics/index.ssf/2012/08/christie_vetoes_bill_that_….
- VAUGHN, R.B., “California surrogacy law to take effect Jan. 1”, http://www.iflg.net/california-surrogacy-law-to-take-effect-jan-1/.
- QUIGLEY, J., “Quigley: paid gestational surrogacy rules await Christie’s signature, or veto”, http://www.nj.com/hudson/voices/index.ssf/2012/07/governor_considering_…;
- X, “Florida appeals court strikes down gay adoption ban”, http://edition.cnn.com/2010/US/09/22/florida.gay.adoptions/.
- ZERNIKE, K., “Court’s split decision provides little clarity on surrogacy”, http://www.nytimes.com/2012/10/25/nyregion/in-surrogacy-case-nj-supreme….
- http://www.nytimes.com/1989/02/02/us/bill-set-on-surrogate-mothers.html…;
- http://www.selectsurrogate.com/surrogacy-laws-by-state.html.
- http://www.state.nj.us/health/vital/.
- http://wlwatch.westlaw.com/aca/west/statecrtorg.htm (Structuur van de rechterlijke macht per staat)
- http://www.standaard.be/cnt/dmf20131204_00870945.
Varia
- Advies nr. 30 van 5 juli 2004 betreffende zwangerschap-voor-een-ander (draagmoederschap), Raadgevend Comité voor Bio-Ethiek, http://www.health.belgium.be/filestore/7972417/Advies30-zwangerschap-vo…;
- BAETENS, P., “Counselling in Surrogacy”, toespraak 20th Annual Meeting ESHRE Berlijn, 27 juni 2004.
- Fact Sheet California Judicial Branch, http://www.courts.ca.gov/documents/Calif_Judicial_Branch.pdf.
- BOTTS, J.K., EASTWOOD, L.A. en NESTOR L.C., “Legal Issues Concerning Assisted Reproductive Technology”, verslag Maryland Department of Legal Services 2012, V + 8, http://dlslibrary.state.md.us/publications/OPA/I/LICAR_2012.pdf.
- Organizational Chart for Post-1948 New Jersey Court System, http://www.nj.gov/state/archives/catpost48court.html.
- Powerpointpresentatie procedure UZ Gent.
- Powerpointpresentatie Dr. Candice Autin (CHU Saint-Pierre), “In vitro fertilization surrogacy: experience of one Belgian centre”, ESHRE Stockholm 2011.
- Powerpointpresentatie Dr. Candice Autin (CHU Saint-Pierre), “Surrogacy, the Belgian experience”, lezing Belgian Society for Reproductive Medicine, 15 november 2013.
- Powerpointpresentatie Françoise Cailleau, “Gestation pour autrui: développer le lien avec l’enfant à venir”, samenkomst vereniging CLARA, april 2013.
- Standaarddocumenten Illinois Department of Public Health, http://www.idph.state.il.us/vitalrecords/surrogateinfo.htm.
- Toestemmingsdocument Universitair Ziekenhuis Antwerpen tot embryo-implantatie bij draagmoeder.
- VENEMA, J. en VANDERSTRAETEN, S., “Gezocht: vrouw om kind mee te krijgen, liefst 50/50”, Het Laatste Nieuws 12 november 2013, 11.