Van freak tot patiënt: de relatie tussen freakshows en geneeskunde
Freakshows en geneeskunde: vrienden of vijanden?
In 1884 stroomt het publiek massaal toe naar een freakshow nabij het Londense ziekenhuis. Daar is Joseph Merrick, beter bekend als ‘The Elephant Man’, te bezichtigen. Hij wordt er opgevoerd als ‘born freak’, iemand die met lichamelijke afwijkingen geboren is. Onder de massa bevindt zich ook dr. Frederick Treves. Net als vele geneeskundigen is ook hij geïnteresseerd in born freaks. Twee jaar later belandt Merrick in datzelfde Londense ziekenhuis. Hij wordt er als geneeskundig studieobject behandeld. In 1890 sterft hij op 27-jarige leeftijd, maar ook na zijn dood is de belangstelling niet geweken: tot enkele jaren later wordt zijn buste publiekelijk vertoond. Hoe komt het dat deze exploitatie gerechtvaardigd was in de negentiende eeuw? Wanneer en waarom veranderen deze praktijken? En wat is net de rol van de geneeskunde in dat hele plaatje?
We kijken allemaal wel eens naar die vreemde kerel op de bus of de dame met de brandwonden. Staren naar iemand die we als ‘anders’ beschouwen is een alledaags fenomeen. Dat was niet anders in de negentiende eeuw. Terwijl dat staren nu not done is, was het toen een algemeen aanvaarde praktijk. Mensen die er net iets anders uitzagen werden al gauw als ‘freak’ bestempeld en werden vervolgens tentoongesteld aan een massa belangstellenden. Zo’n freakshow was razend populair en bracht bijgevolg enorm veel winst op. In de twintigste eeuw veranderde dit alles: de freakshow verloor aan populariteit en stierf zo goed als uit. Een grote oorzaak van zowel de bloei als de ondergang van de freakshow kunnen we vinden bij de geneeskunde. De scriptie Van freak tot patiënt: de relatie tussen freakshows en geneeskunde onderzoekt de invloed van de geneeskunde op de status en populariteit van freakshows.
Freakshows en geneeskunde: de vriendschap
De freakshow ontstond omstreeks 1840 in een sterk evoluerende maatschappij: steden groeiden en werden door migratiestromen gevuld met verschillende nationaliteiten en klassen. Mensen kwamen terecht in een nieuwe cultuur of moesten plots in een fabriek aan de slag. In deze maatschappelijke chaos was afleiding welkom. Die moest komen van nieuwe commerciële instituties als circussen, pretparken en freakshows. In die entertainmentindustrie werd educatie van het publiek aan de kant geschoven, behalve in de freakshow. Daar vloeide educatie en entertainment in elkaar.
De abnormale lichamen die in een freakshow werden getoond, werden in de zestiende eeuw nog aanzien als wonderen. Ze waren het product van de goddelijke wil en riepen verbazing op. Die opvatting evolueerde in de negentiende eeuw: mensen met een lichamelijke afwijking werden niet meer geassocieerd met God. Ze evolueerden tot een wetenschappelijk studieobject en werden aanzien als zieke mensen.
De wetenschap raakte dus zeer geïnteresseerd in deze mensen, iets waar de freakshow dan ook graag op inspeelde. Dat de show waarin The Elephant Man werd opgevoerd vlakbij het ziekenhuis werd geplaatst, was geen toeval. Bovendien waren er in de shows referenties naar de wetenschap te vinden. Zo bevatten promotiepamfletten naast uitleg en een foto ook vaak een medische verklaring. Daarnaast kregen freakshows namen als ‘Congress of Human Wonders’, werden de presentatoren ‘dokters’ genoemd en traden freaks soms op als ‘anatomische wonderen’. Daardoor kreeg de freakshow een pseudowetenschappelijk karakter en werd het voor het publiek gerechtvaardigd om een bezoek te brengen. Het was namelijk meer dan entertainment: de shows waren ook educatief.
De wetenschappers hadden zelf baat bij deze praktijk. In de loop van de eeuwen raakte de geneeskunde steeds meer in de ban van abnormale lichamen. Dokters haalden hun kennis van deze ‘monsters’, de geneeskundige term voor mensen met een aangeboren lichamelijke afwijking, bij de freakshow. Op die manier konden ze ziekten bestuderen. Daarnaast waren veel wetenschappers amateurs en stonden nieuwe geneeskundige takken nog maar in hun kinderschoenen. De teratologie, de studie van die ‘monsters’, had nog een lange weg te gaan. Door op te treden als specialisten van lichamelijke afwijkingen kregen ze meer autoriteit toegemeten.
Freakshows en geneeskunde: een koude oorlog
Aan die vriendschap komt in de twintigste eeuw al gauw een einde. In het begin van de eeuw zorgden enkele wetenschappelijke en geneeskundige ontdekkingen voor nieuwe opvattingen omtrent lichamelijke afwijkingen. Onder meer röntgenstraling en de ontdekking van het endocriene systeem zorgden ervoor dat afwijkingen vaak verklaard konden worden. De teratologie evolueerde verder en het traditionele ‘monster’ werd verder gemedicaliseerd. Het idee van de freak als zieke persoon verspreidde zich onder het grote publiek. De samenleving maakte stilaan een morele ontwikkeling door: die zieke mensen wekten voortaan medelijden op. Wetenschappelijke artikels bekritiseerden de freakshow en de grote massa haakte af. De freakshow werd met uitsterven bedreigd.
Hoewel de geneeskunde een belangrijke rol krijgt toebedeeld, mag ook de invloed van andere factoren niet verwaarloosd worden. Zo dragen ook de opkomst van de (horror)film, de impact van oorlogsslachtoffers uit de Eerste Wereldoorlog en de opkomst van de disability rights movement bij aan de nieuwe sociale opvattingen omtrent mensen met een handicap.
Hedendaagse monsters en freakshows
Het traditionele monster is intussen in de moderne theorie terechtgekomen. Daar wordt het een abstract concept en verschijnt het vaak in de vorm van de Andere. Dat monster mag dus niet meer worden gelijkgesteld met de zogenaamde ‘freak’. Die freak treedt vandaag nog steeds op. De freakshow is niet uitgestorven, maar heeft zijn oorspronkelijke status nooit teruggewonnen. Mensen met een handicap zijn intussen sterk geëmancipeerd en kunnen niet zomaar worden tentoongesteld. Enkel als er ook een kritisch aspect aan te pas komt, wordt dit aanvaard. Toch staren we nog steeds naar die mensen die we als ‘anders’ beschouwen, al is dat met een andere blik dan die in de negentiende eeuw.
De relatie freakshow-geneeskunde evolueerde dus van een bloeiende vriendschap naar een koude oorlog. De negentiende-eeuwse geneeskunde legitimeerde de freakshow en zorgde mede voor de bloei van deze tentoonstellingen. De twintigste-eeuwse geneeskunde veroordeelde de freakshow en speelde dan weer een rol in de ondergang ervan. Moest The Elephant Man morgen over straat lopen, zouden we hem wellicht nog steeds aanstaren. Moest hij morgen publiek tentoongesteld worden, zouden we dit hoogstwaarschijnlijk niet slikken. Die vorm van staren is inmiddels voorbijgestreefd.
Bibliografie
‘999 Eyes Freakshow’ [online raadpleegbaar op:] http://www.999eyes.com/performerpage.html [18/05/2014].
Adams, Bluford. E Pluribus Barnum: The Great Showman and the Making of U.S. Popular Culture. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1997.
Adams, Rachel. Sideshow U.S.A. Freaks and the American Cultural Imagination. Chicago: University of Chicago Press, 2001.
Allchin, Douglas. ‘Monsters & the Tyranny of Normality: How Do Biologists Interpret Anomalous Forms?’, The American Biology Teacher 70 (2008) 2, 117-119.
Bacon, Francis. The New Organon and Related Writings. Met een inleiding door Fulton H. Anderson. Indianapolis: The Bobbs-Merrill Company, Inc, 1960.
Barrett, Deborah & Kurzman, Charles. ‘Globalizing Social Movement Theory: The Case of Eugenics’, Theory and Society 33 (2004) 5, 487-527.
Barroux, Gilles. ‘Quelle teratology dans Le Rëve de D’Alembert?’, Recherches sur Diderot et sur l’Encyclopédie 34 (2003), 85-98.
Barry, Peter. Beginning Theory. Manchester: Manchester University Press, 2002.
Bates, A.W. Emblematic Monsters. Unnatural Conceptions and Deformed Births in Early Modern Europe. Amsterdam & New York: Editiones Rodopi B.V., 2005.
Bindlestiff Family Variety Arts, Inc. ‘About’ [online raadpleegbaar op:] http://www.bindlestiff.org/about/ [21/05/2014].
Braham, Persephone. ‘The Monstrous Caribbean’. In: Dendle & Mittman (red.), The Ashgate Research Companion to Monsters and the Monstrous. Farnham: Ashgate Publising Limited, 2012, 17-47.
Bondeson, Jan. The Two-headed Boy, and Other Medical Marvels. Ithaca, New York: Cornell University Press, 2000.
Bogdan, Robert. Freakshow. Presenting Human Oddities for Amusement and Profit. Chicago: University of Chicago Press, 1988.
Bogdan, Robert. ‘The Social Construction of Freaks.’ In: Rosemarie Garland Thomson, Freakery. Cultural Spectacles of the Extraordinary Body. New York & Londen: New York University Press, 1996, 23-37.
Bryan, Willie V. ‘The Disability Rights Movement.’ In: Adams, Maurriane e.a. (red.), Readings for Diversity and Social Justice: An Anthology on Racism, Sexism, Classism, Anti-Semitism, Heterosexm, and Ableism. New York & Londen: Routledge, 2000, 324-329.
Butler, Judith. Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. Londen: Routlegde, 1999.
Cramer, N.A. (red.). De reis van Jan van Mandeville naar de Middelnederlandsche handschriften en incunabelen. Leiden, 1908.
Craton, Lillian. The Victorian Freak Show: The Significance of Disability and Physical Differences in the 19th-Century Fiction. New York: Cambria Press, 2009.
Cooper, Melinda. ‘Monstrous Progeny: The Teratological Tradition in Science and Literature.’ In: Goodall, Jane & Knellwolf, Christa (red.), Frankenstein’s Science: experimentation and Discovery in Romantic Culture, 1780-1830. Adershot: Ashgate Publishing Limited, 2008, 87-97.
Crosland, Maurice P. ‘Academy of Sciences’, Encyclopedia Britannica. Encyclopedia Britannica Online Academic Edition. [online raadpleegbaar op:] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/528892/Academy-of-Sciences [03/02/2014]
Curran, Andrew. ‘The Faces of Eighteenth-Century Monstrosity’, Eighteenth-Century Life 21 (1997) 2, 1-15.
Daston, Lorraine. ‘Marvelous Facts and Miraculous Evidence in Early Modern Europe’, Critical Inquiry 18 (1991), 1, 93-124.
Daston, Lorraine & Park, Katherine. ‘Unnatural Conceptions: The Study of Monsters in Sixteenth and Seventeenth-Century France and England’, Past & Present 92 (1981), 20-54.
Daston, Lorraine & Park, Katherine. Wonders and the order of nature: 1150-1750. New York: Zone Books, 1998.
Davies, Surekha. ‘The Unlucky, the Bad and the Ugly: Categories of Monstrosity from the Renaissance to the Enlightenment.’ In: Dendle & Mittman (red.), The Ashgate Research Companion to Monsters and the Monstrous. Farnham: Ashgate Publising Limited, 2012, 49-75.
Dennett, Andrea Stulman. Weird and Wonderful: The Dime Museum in America. New York en Londen: New York University Press, 1997.
Dennett, Andrea Stulman. ‘The Dime Museum Freak Show Reconfigured as Talk Show.’ In: Rosemarie Garland Thomson, Freakery. Cultural Spectacles of the Extraordinary Body. New York & Londen: New York University Press, 1996, 315-326.
Derrida, Jacques. ‘Structure, Sign and Play in the Discourse of the Human Sciences.’ In: Jacques Derrida, Writing and Difference. Chicago: The University of Chicago Press, 1978, 278-294.
Derrida, Jacques. ‘Some Statements and Truisms about Neologisms, Newisms, Postims, Parasitisms, and other small Seismisms.’ In: David Caroll (ed.), The States of ‘theory’: history, Art and Critical Discourse. New York: Columbia University Press, 1989, 63-94.
Derrida, Jacques en Elizabeth Weber (ed.). Points…: Interviews, 1974-1994. Stanford: Stanford University Press, 1995.
Derrida, Jacques. Of Grammatology. Baltimore: The John Hopkins University Press, 1997.
Desmond, Adrian, J. ‘Charles Darwin’, Encyclopedia Britannica. Encyclopedia Britannica Online Academic Edition. [online raadpleegbaar op:] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/151902/Charles-Darwin/225885/… [17/05/2014].
Durbach, Nadja. Spectacle of Deformity: Freak Shows and Modern British Culture. Berkeley & Los Angeles: University of California Press, 2010.
Fiedler, Leslie A. ‘From Freaks: Myths and Images of the Secret Self.’ In: Carol Donley & Sheryl Buckley, The Tyranny of the Normal: An Anthology. Kent: The Kent State University Press, 1996, 11-26.
Fleming, Victor (reg.). The Wizard of Oz [film], Verenigde Staten: MGM, 1939.
Fordham, Brigham A.. ‘Dangerous Bodies: Freak Shows, Expression, and Exploitation’, UCLA Entertainment Law Review 14 (2007) 2, 207-245.
Foucault, Michel. Abnormal: Lectures at the College de France, 1974-1975. Londen en New York: Verso, 2003.
Gerber, David A. ‘The “Careers” of People Exhibited in Freak Shows: The Problem of Volition and Valorization.’ In: Rosemarie Garland Thomson, Freakery. Cultural Spectacles of the Extraordinary Body. New York & Londen: New York University Press, 1996, 38-54.
Hanafi, Zakiya. The Monster in the Machine: Magic, Medicine, and the Marvelous in the Time of the Scientific Revolution. Durham: Duke University Press, 2000.
Hawkins, Joan. ‘“One of Us”: Tod Browning’s Freaks.’ In: Rosemarie Garland Thomson, Freakery. Cultural Spectacles of the Extraordinary Body. New York & Londen: New York University Press, 1996, 265-276.
Hoskin, Keith W. & Richard H. Macve. ‘Accounting and the Examination: A Genealogy of Disciplinary Power’, Accounting, Organisations & Society 11 (1986), 105-136.
Howell, Michael & Ford, Peter. The True History of the Elephant Man, Londen: Allison & Busby, 1980.
Hunter, Michael. ‘Royal Society’, Encyclopedia Britannica. Encyclopedia Britannica Online Academic Edition. [online raadpleegbaar op:] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/511584/Royal-Society [03/02/2014]
‘Isidore Geoffrey Saint-Hilaire’, Encyclopedia Britannica. Encyclopedia Britannica Online Academic Edition. [online raadpleegbaar op:] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/229593/Isidore-Geoffroy-Saint… [03/02/2014]
Kamir, Orit. ‘Wat Makes Stalking Monsters So Monstrous, and How to Survive Them?’ In: Browning, John Edgar & Picart, Joan S. Speaking of Monsters: A Teratological Anthology. New York: Palgrave Macmillan, 2012, 161-171.
Kember, Joe. ‘The functions of Showmanship in Freak Show and Early Film’, Early Popular Visual Culture 5 (2007) 1, 1-23.
Kudlick, Catherine J. ‘Disability History: Why We Need Another “Other”’, The American Historical Review 108 (2003) 3, 763-793.
Legislative Councile, State of Michigan, ‘The Michigan Penal Code (excerpt): Act 328 of 1931’, 2009. [online raadpleegbaar op:] http://www.legislature.mi.gov/(S(rsno3nji5v3sspbya3u1iem4))/mileg.aspx?page=getObject&objectName=mcl-750-347 [26/03/2014].
Magnanini, Suzanne. Fairy-Tale Science: Monstrous Generation in the Tales of Straparola and Basile. Toronto: University of Toronto Press Incorporated, 2008.
McKenzie, Jon. ‘Telepathy, the Elephant Man, Monstration’, Journal of Popular Culture 28 (1995) 4, 19-36.
Milburn, Colin Nazhone. ‘Monsters in Eden: Darwin and Derrida’, MLN 118 (2003) 3, 603-621.
Nickell, Joe. Secrets of the Sideshows. Kentucky: University Press of Kentucky, 2005.
Nuzzo, Luciano. ‘Foucault and the Enigma of the Monster’, International Journal for the Semiotics of Law 26 (2013) 1, 55-72.
Paré, Ambroise. Vertaald door Pallister, Janis L. On Monsters and Marvels. Chicago: The University of Chicago Press, 1982.
Paul, Julius. ‘Population on ‘Quality’ and ‘Fitness for Parenthood’ in the Light of State Eugenic Sterilization Experience, 1907-1966’, Population Studies 21 (1967) 3, 295-299.
Rigolot, François. ‘Chance and Errors of Nature: A Literature of Demystification.’ In: John D. Lyons & Kathleen Wine (red.), Chance, Literature and Culture in Early Modern France. Farnham: Ashgate Publishing Limited, 2009, 49-64.
Rothfels, Nigel. ‘Aztecs, Aborigines, and Ape-People: Science and Freaks in Germany, 1850-1900.’ In: Rosemarie Garland Thomson, Freakery. Cultural Spectacles of the Extraordinary Body. New York & Londen: New York University Press, 1996, 158-172.
Samuels, Ellen. ‘Critical Devices: Judith Butler’s Body Theory and the Queston of Disability’, NWSA Journal 14 (2002) 3, 58-76.
Schwarzschild, Edward L. ‘Death-Defying/Defining Spectacles: Charles Willson Peale as Early American Freak Showman.’ In: Rosemarie Garland Thomson, Freakery. Cultural Spectacles of the Extraordinary Body. New York & Londen: New York University Press, 1996, 82-96.
Semonin, Paul. ‘Monsters in the Marketplace: the Exhibition of Human Oddities in Early Modern England.’ In: Rosemarie Garland Thomson, Freakery. Cultural Spectacles of the Extraordinary Body. New York & Londen: New York University Press, 1996, 69-81.
Shakespeare, Tom. ‘Disabled People’s Self-organisation: a new social movement?’, Disability, Handicap and Society 8 (1993) 3, 249-264.
Sharpe, Andrew N. ‘Foucault’s Monsters, the Abnormal Individual and the Challenge of English Law’, Journal of Historical Sociology 20 (2007) 3, 384-403.
Syfret, R.H. ‘The Origins of the Royal Society.’, Notes and Records of the Royal Society of London 5 (1948) 2, 75-137.
‘Isidore Geoffroy Saint-Hilaire’, In: Encyclopedia Britannica. Encyclopedia Britannica Online Academic Edition [online raadpleegbaar op:] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/229593/Isidore-Geoffroy-Saint… [18/05/2014].
‘Thalidomide’, In: Encyclopedia Britannica. Encyclopedia Britannica Online Academic Edition [online raadpleegbaar op:] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/589836/thalidomide [18/05/2014].
Thomson, Rosemarie Garland. ‘From Wonder to Error – A Genealogy of Freak Discourse in Modernity.’ In: Rosemarie Garland Thomson, Freakery. Cultural Spectacles of the Extraordinary Body. New York & Londen: New York University Press, 1996, 1-19.
Thomson, Rosemarie Garland. Extraordinary Bodies: Figuring Physical Disability in American Culture and Literature. New York: Columbia University Press, 1997.
Thomson, Rosemarie Garland. ‘Staring at the Other’, Disabiliy Studies Quarterly 25 (2005) 4. [online raadpleegbaar op:] http://dsq-sds.org/article/view/610/787 [17/05/2014].
Todd, Denis. Imagining Monsters: Miscreations of the Self in Eigteenth-Century England. Chicago: University of Chicago Press, 1995.
Truzzi, Marcello. ‘Circus and Side Shows.’ In: Myron Matlaw, American Popular Entertainment. Westport, Connecticut: Greenwood Press, 1979, 175-185.
Tyson, Lois. Learning for a Diverse World: Using Critical Theory to Read and Write about Literature. New York & Londen: Routledge, 2001.
van Dijck, José. ‘Digital Cadavers and Virtual Dissection.’ In: Maake Bleeker, Anatomy Live: Performance and the Operating Theatre, Amsterdam: Amsterdam University Press, 2008, 29-47.
Weinstock, Jeffrey Andrew. ‘Invisible Monsters: Vision, Horror, and Contemporary Culture.’ In: Dendle & Mittman (red.), The Ashgate Research Companion to Monsters and the Monstrous. Farnham: Ashgate Publising Limited, 2012, 275-289.
Wilson, Philip K. ‘Eigteenth-Century “Monsters” and Nineteenth-Century “Freaks”: Reading the Maternally Marked Child’, Literature and Medicine 21 (2002) 1, 1-25.
Wuyts, Ben. ‘Beeldvorming en participatie van mensen met een handicap: een historsich perspectief in de West-Europese samenleving’, Ethiek & Maatschapij 13 (2010) 4, 7-28.
