Een hoge vleesconsumptie zit ingebakken in onze westerse eetcultuur. Velen beschouwen het als een belangrijke bron van culinair genot en een vanzelfsprekend onderdeel van de maaltijd. Steeds meer mensen zijn zich echter bewust van de talrijke duurzaamheidsproblemen die vlees met zich meebrengt. Benjamin De Groeve, masterstudent in de Milieusanering en het Milieubeheer aan de Universiteit Gent, stelde in zijn masterproef de vanzelfsprekendheid van vlees in vraag.
Een felbegeerd goed
De centrale positie van vlees in ons westerse dieet is vrij recent. Vroeger was vlees nog een luxeproduct, voorbehouden voor speciale aangelegenheden en de welgestelde burgerij. Door een groeiende welvaart zijn mensen steeds meer vlees beginnen eten en is vlees het basisproduct geworden zoals we het vandaag kennen. In snel groeiende ontwikkelingslanden zet deze trend zich haastig verder. “Deze trend is niet duurzaam,” stelt De Groeve, “want onze vleesconsumptie heeft nu al een aanzienlijke impact op ons leefmilieu en het welzijn van mens en dier.”
Een miskende milieu-impact
Vlees is een erg inefficiënte manier om voedsel te produceren. Om vlees te produceren is er vee nodig (kippen, varkens, koeien), dat op zijn beurt veel veevoer nodig heeft. Veel veevoer betekent heel veel land, water en energie. Wereldwijd wordt 70% van de bewerkbare landbouwgrond opgeofferd voor de productie van veevoer, terwijl er voor 1 kg rundvlees in totaal meer dan 15.000 l water nodig is. In Latijns-Amerika worden aan een snel tempo regenwouden gekapt om er weilanden voor runderen en landbouwgronden voor sojavoer van te maken. Door deze ontbossingen wordt een enorme rijkdom aan dier- en plantensoorten met uitsterven bedreigd. Onze vleesconsumptie is ook een hoofdoorzaak van de huidige klimaatsveranderingen: de veeteelt stoot namelijk meer broeikasgassen uit dan alle transport in de wereld samen. Ten slotte zorgt onze vleesconsumptie ook voor een ernstige vervuiling van water door een overmatig gebruik van kunstmest en pesticiden bij de veevoerproductie. Een overmaat aan mest afkomstig van de veeteelt draagt verder bij tot deze vervuiling.
… versterkt sociale ongelijkheid
De grote impact van vlees op ons leefmilieu heeft belangrijke sociale gevolgen. Om onze hoge vleesconsumptie in het Westen te onderhouden verbruiken we veel landbouwgrond en water in ontwikkelingslanden. Ontwikkelingslanden kunnen deze natuurlijke hulpbronnen echter zelf goed gebruiken om hongersnood en waterschaarste tegen te gaan. Deze landen zijn ook minder bestand tegen de vervuiling die vleesconsumptie met zich meebrengt en ondervinden het meeste nadeel van de klimaatsveranderingen, terwijl het Westen hiervoor de grootste verantwoordelijkheid draagt. De Groeve: “De hoge vleesconsumptie in westerse landen vormt niet alleen een weerspiegeling van sociale ongelijkheid: ze draagt er ook toe bij.”
Schadelijk voor onze gezondheid
Maar ook in westerse landen bedreigt vlees het welzijn van mensen. Een te hoge consumptie van rood en verwerkt vlees staat er in verband met tal van welvaartziekten, zoals hart- en vaatziekten, obesitas, diabetes en kanker. Hoewel vlees in gebalanceerde hoeveelheden een goede bron is voor eiwitten en een aantal micronutriënten (ijzer, zink, selenium en vitamines B), is vlees niet noodzakelijk voor een gezond dieet: een goed gepland plantaardig dieet biedt zelfs veel gezondheidsvoordelen.
Verder is het zo dat vlees steeds vaker afkomstig is van grootschalige ‘vleesfabrieken’ die in korte tijd massale hoeveelheden vlees kunnen produceren, in tegenstelling tot de traditionele boerderijen. Omdat daar een grote hoeveelheid dieren in kleine ruimtes worden gekweekt vormen deze een ideale kweekvijver voor ziekten. Een overmatig gebruik van antibiotica bevordert de ontwikkeling van antibioticaresistente bacteriën. “Het risico van vleesconsumptie voor de volksgezondheid mag daarom niet onderschat worden.”, vindt De Groeve.
Vergeten vee
Kippen, varkens en koeien zijn welzijnsgevoelige dieren. In vleesfabrieken worden ze echter vooral beschouwd als een gebruiksmiddel om vlees te produceren, wat gepaard gaat met veel dierenleed. Doordat de dieren er zo dicht op elkaar worden gehouden, zijn ze meer vatbaar voor ziekten en gedragsstoornissen. Veel dieren lijden onder de gevolgen van een doorgedreven kunstmatige selectie en onder aanpassingen door fysieke ingrepen (castreren, knippen van tanden en hoorns …) die worden toegepast om aan economische eisen te voldoen. Meer vlees betekent dus ook meer dierenleed. Als we alle welzijnsgevoelige dieren willen respecteren valt het volgens De Groeve bezwaarlijk duurzaam te noemen om ze louter te gebruiken als een economisch middel.
De toekomst van vlees?
Veel wetenschappers zijn het erover eens dat de duurzaamheidsproblemen verbonden aan vlees enkel opgelost kunnen worden als mensen substantieel minder vlees gaan eten. Om dit te realiseren is een inzicht nodig in de factoren die de vleesconsumptie beïnvloeden. Effectieve strategieën om de vleesconsumptie te verduurzamen spelen in op deze factoren. Hierbij gaat De Groeve uit van het model van de 4 E’s: enable, encourage, engage en exemplify.
‘Enable’ betekent dat minder vlees eten mogelijk moet worden gemaakt, bijvoorbeeld door een vlot toegankelijk, betaalbaar en aantrekkelijk aanbod van duurzame alternatieven voor vlees beschikbaar te stellen. ‘Encourage’ betekent dat minder vlees eten aangemoedigd zou moeten worden. Dit kan door te werken met prijssignalen en door duidelijk te maken dat plantaardige voeding ook lekker, gezond en goedkoop kan zijn. ‘Engage’ betekent dat men mensen dient te betrekken. Hiervoor kan men diverse sociale activiteiten organiseren zoals informatiecampagnes en kookworkshops. Ook onderwijs speelt hierbij een belangrijke rol. ‘Exemplify’, ten slotte, houdt in dat organisaties of mensen met een voorbeeldfunctie zelf het goede voorbeeld geven.
Samen voor een duurzame universiteit
De Universiteit Gent geeft het goede voorbeeld en zet zich in voor een duurzame vleesconsumptie. Uit een online bevraging van De Groeve bij 194 studenten blijkt echter dat weinigen dit toejuichen. Aangezien veel studenten (39%) aangeven weinig te weten over de impact van vleesconsumptie op het milieu, de gezondheid en dierenwelzijn, raadt De Groeve aan de studenten hierover te informeren. De gezondheidsimpact verdient daarbij de meeste aandacht, omdat de studenten hiervoor de grootste belangstelling tonen. Verder benadrukt De Groeve het belang van een positieve beeldvorming van alternatieven voor vlees, want meer dan 80% van de studenten heeft weinig ervaring met vleesalternatieven. Al bij al blijft De Groeve optimistisch: “Hoewel de vleesconsumptie wereldwijd toeneemt, is in westerse landen het tij aan het keren: een groeiend aantal mensen kiest voor minder vlees en meer plantaardig.”
ADA (2009) Position of the American Dietetic Association: vegetarian diets. Journal of the American Dietetic Association, 109(7): 1266-82
Aertsens J., Mondelaers K., Verbeke W., Buysse J. & Van Huylenbroeck G. (2011) The influence of subjective and objective knowledge on attitude, motivations and consumption of organic food, British Food Journal, 113 (11): 1353-78
Aiking, H. (2011) Future protein supply. Trends in Food Science & Technology, 22 (2-3): 112-120
Bamberg S. & Moser G. (2007) Twenty years after Hines, Hungerford, and Tomera: a new meta‐analysis of psycho‐social determinants of pro‐environmental behaviour, Journal of Environmental Psychology, 27 (1): 14‐25.
Bastian B., Loughnan S., Haslam N. & Radke H.R.M. (2012) Don’t mind meat? The denial in mind to animals used for human consumption. Personality and Social Psychology Bulletin, 38 (2): 247-256
Bartels J., Onwezen M.C., Ronteltap A., Fischer A.R.H., Kole A.P.W., van Veggel R.J.F.M. & Meeusen M.J.G. (2009) Eten van Waarde; Peiling Consument en Voedsel. LEI Wageningen UR, Den Haag: p. 192
Bellard C., Bertelsmeier C., Leadley P., Thuiller W. & Courchamp F. (2012) Impacts of climate change on the future of biodiversity. Ecology Letters, 15 (4): 365–377
Bentham J. (1907) An introduction to the principles of morals and legislation. Oxford, England: Clarendon Press. (Original work published 1789). (Beschikbaar via: www.econlib.org/library/Bentham/bnthPMLCover.html)
Blonk H., Kool, A. & Luske, B. (2008) Milieueffecten van Nederlandse consumptie van eiwitrijke producten. Gevolgen van vervanging dierlijke eiwitten anno 2008. Blonk Milieu Advies
Brennan (2008) Environmental Ethics. Stanford Encyclopedia of Philosophy (Beschikbaar via: plato.stanford.edu/entries/
ethics-environmental/)
Bruers S. (2012) Dieren, dilemma’s en discriminatie. Ethiek & Maatschappij, 14 (4): 33-59 (Beschikbaar via: www.academia.edu/3824903/Dieren_dilemmas_en_discriminatie)
Bruers S. (2010) Het Dierendebacle. Free Musketeers, Zoetemeer
Bruers S & Vandenberghe K. (2012) De ecologische voetafdruk van consumptie van dierlijke producten in België. Ecolife vzw
Bryden W.L. (2007) Mycotoxines in the food chain: human health implications. Asia Pacific Journal of Clinical Nutrition, 16 (1): 95-101
Buttler, R. (2014) Deforestation in the Amazon. Mongabay (Beschikbaar via: www.mongabay.com/brazil.html)
Campbell T.C. & Campbell T.M. (2005) The China Study: the most comprehensive study of nutrition ever conducted and the startling implications for diet, weight loss and long-term health.
Castellano, M.J. & Valone T.J. (2007) Livestock, soil compaction and water infiltration rate: Evaluating a potential desertification recovery mechanism. Journal of Arid Environments, 71 (1): 97-108
Cho E., Chen W.Y., Hunter D.J., Stampfer M.J., Colditz G.A., Hankinson S.E. & Willett W.C. (2006) Red meat intake and risk of breast cancer among premenopausal women. Archives of Internal Medicine, 166 (20): 2253-59
Cordain L., Eaton S. B., Sebastian A., Mann N., Lindeberg S., Watkins B. A., O’Keefe J. H. & Brand-Miller J. (2005) Origins and evolution of the Western diet: health implications for the 21th century. American Society for Clinical Nutrition
Cooney N. (2013) Veganomics: the surprising ccience on what motivates vegetarians, from breakfast table to the bedroom. Lantern Books, New York
Dagevos, H., Voordouw, J., van Hoeven, L., van der Weele, C. & de Bakker, E. (2012) Vlees vooral(snog) vanzelfsprekend: Consumenten over vlees eten en vleesminderen. LEI-rapport 2012-029, LEI Wageningen UR, Den Haag, 1-105
De Backer & Hudders (2015) Meat morals: relationship between meat consumption consumer attitutes towards human and animal welfare and moral behavior. Meat Science, 99: 68-74
de Bakker E. & Dagevos H. (2012) Reducing meat consumption in today's consumer society: questioning the citizen-consumer gap. Journal of Agricultural and Environmental Ethics, 25 (6): 877-894
de Bakker E. & Dagevos H. (2010) Vleesminnaars, vleesminderaars en vleesmijders. Duurzame eiwitconsumptie in een carnivore eetcultuur. LEI-rapport 2010-003, LEI, Wageningen UR, Den Haag, 1-208
Dagevos H., Voordouw J., van Hoeven L., van der Weele C. & de Bakker E. (2012) Vlees vooral(snog) vanzelfsprekend. Consumenten over vlees eten en vleesminderen. LEI-rapport 2012-029, LEI, Wageningen UR, Den Haag, 1-104
Delgado, Christopher L., Clare A. Narrod, Marites M. Tiongco et al. (2008) Determinants and implications of the growing scale of livestock farms in four fast-growing developing countries. International Food Policy Research Institute, Washington, Research Report, 157
Dillard, J. (2008) A Slaughterhouse Nightmare: Psychological Harm Suffered by Slaughterhouse Employees and the Possibility of Redress through Legal Reform. Georgetown Journal on Poverty Law & Policy
DZV (2015) Dagen Zonder Vlees. (Beschikbaar via: www.dagenzondervlees.be/over-dagen-zonder-vlees/)
EC (2012) Verslag van de commissie aan het Europees Parlement en de Raad over de verschillende bedwelmingsmethoden voor pluimvee. Europese Commissie
EFSA (2012) Scientific Opinion on the the welfare of cattle kept for beef production and the welfare in intensive calf farming systems. EFSA Panel on Animal Health and Welfare(AHAW). EFSA Journal 10(5): p. 2669. 166 pp. (Beschikbaar via: www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/doc/2669.pdf)
EFSA (2015) Food-borne zoonotic diseases. European Food Safety Authority (Beschikbaar via: www.efsa.europa.eu/en/
topics/topic/foodbornezoonoticdiseases.htm
EVA (2005) EVA vzw (Bechikbaar via: www.evavzw.be)
FAO (2006) Livestock’s long shadow: Environmental issues and options. Steinfeld H., Gerber P., Wassenaar T., Castel V., Rosales M. & De Haan C., Rome, Italy: FAO.
FAO (2007) Animal Feed Impact on Food Safety. Report of the FAO/WHO Expert Meeting, FAO Headquarters, Rome (Beschikbaar via: www.fao.org/3/a-a1507e.pdf)
FAO (2009) The state of food and agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, 1-180
FAO (2011) Energy-smart food for people and climate. FAO (Beschikbaar via www.fao.org/docrep/014/i2454e/
i2454e00.pdf)
FAO (2014a) Animal Production and Health – Meat consumption. FAO (Beschikbaar via www.fao.org/ag/againfo/themes/
en/meat/background.html)
FAO (2014b) The State of World Fisheries and Agriculture: Opportunities and Challenges. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO), Rome
FAO (2014c) Review of animal welfare legislation in the beef, pork, and poultry industries. FAO Investment Centre, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome
FAO (2015) Contract Farming Resource Centre: FAQ. Food and Agriculture Organization of the United Nations (Beschikbaar via: www.fao.org/ag/ags/contract-farming/faq/en/#c100440)
FAOSTAT (2015) Food and Agriculture Organization of the United Nations: Statistics Division (Beschikbaar via: faostat.fao.org/)
Festinger L. (1957) A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford University Press, California
FOD Economie (2014) Persbericht: Minder vleesconsumptie in België maar aanzienlijk meer uitvoer. FOD Economie, K.M.O, Middenstand & Energie, AD Statistiek – Statistics Belgium, Brussel
Gerber, P.J., Steinfeld, H., Henderson, B., Mottet, A., Opio, C., Dijkman, J., Falcucci, A. & Tempio, G. (2013) Tackling climate change through livestock – A global assessment of emissions and mitigationopportunities. FAO, Rome.
Gielissen, R. (2010) How consumers make a difference: An inquiry into the nature and causes of buying socially responsible products. Oisterwijk: Boxpress
Gifford R. & Nilsson A. (2014) Personal and social factors that influence pro-environmental concern and behaviour: A review. International Journal of Psychology, 49 (3): 141-157
Goodland R. & Anhang J. (2009) Livestock and Climate Change: What if the key actors in climate change were pigs, chickens and cows?. Worldwatch Institute, Washington, DC, USA. p. 10-19 (Beschikbaar via: www.worldwatch.org/node/6294)
Gurevitch J. & Padella D.K. (2004) Are invasive species a major cause of extinctions? Trends in Ecology & Evolution, 19 (9): 470–474
Halkjær J., Olsen A., Overvad K., Jakobsen M. U., Boeing H., Buijsse B., Palli D., Tognon G., Du H., Van Der a D. L., Forouhi N. G., Wareham N. J., Feskens E. J. M., Sørensen T. I. A. & Tjønneland A. (2010) Intake of total, animal and plant protein and subsequent changes in weight or waist circumference in European men and women: The Diogenes project. International Journal of Obesity, 35 (8): 1104–1113
Ho M.-W. & Sirinathsinghji E. (2013) Ban GMOs Now. Health & Environmental Hazards. Especially in the Light of the New Genetics. Institute of Science in Society (Beschikbaar via: www.i-sis.org.uk/Ban_GMOs_Now.pdf)
INPE (2015) Projeto prodes. Monitoramento da floresta Amazônica Brasileira sor satélite (Beschikbaar via www.obt.inpe.br/prodes/index.php)
IPCC (2007) Changes in Atmospheric Constituents and in Radiative Forcing. Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA
IPCC (2014) Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA
IYDD (2006) International Year of Deserts and Desertification. United Nations General Assembly. (Beschikbaar via: www.iydd.org/)
Jalava M., Kummu M., Porkka M., Slebert S. & Varis O. (2014) Diet change – a solution to reduce water use? Environmental Research Letters, 9 (7): 1-14
Jones P.T. & De Meyere V. (2010) Terra Reversa, de transitie naar rechtvaardige duurzaamheid. Uitgeverij Jan van Arkel
Jones P.T., De Meyere V. & Keytsman E. (2008a) Bouwstenen voor een duurzaamheidtransitie naar een ecologische economie Deel I: Het referentiekader. Oikos, 44: 12-29 (Beschikbaar via: goo.gl/8YoJPk)
Jones P.T., De Meyere V. & Keytsman E. (2008b) Bouwstenen voor een duurzaamheidtransitie Deel II: Onze voeding. Oikos, 45: 46-70
Joy M. (2009) Why We Love Dogs, Eat Pigs And Wear Cows. An Introduction To Carnism. Conari Press,U.S.
Kirby M., Brizuela C.A. & Wilkinson R.G. (2010) An investigation into farmer’s perspective of the disposal of fallen livestock and animal by-products. The Veterinary Record, 167 (16): p. 606-609
Koeth R.A., Wang Z., Levison B.S., Buffa J.A., Org E., Sheehy B.T., Britt E.B., Fu X., Wu Y., Li L., Smith J.D., DiDonato J.A., Chen J., Li H., Wu G.D., Lewis J.D., Warrier M., Brown M.J., Krauss R.M., Tang W.H.W., Buchman F.D., Lusis A.J. & Hazen S.L. (2013) Intestinal microbiota metabolism of L-carnitine, a nutrient in red meat, promotes atherosclerosis. Nature Medicine, 19 (5): 576-585
Kubberød E., Uelan O., Rødbotten M., Westad F. & Risvisk E. (2002) Gender specific preferences and attitudes towards meat. Food Quality and Preference, 13 (5): 285–294
Kummu M., Ward P. J., de Moel H. & Varis O. (2010) Is physical water scarcity a new phenomenon? Global assessment of water shortage over the last two millennia. Environmental Research Letters, 5 (3), 1-10
Lawson, S. (2015) Stolen goods: The EU’s complicity in illegal tropical deforestation. FERN office Brussels, FERN office UK (Beschikbaar via: www.fern.org/stolengoods)
Leverstein-van Hall M.A., Dierikx C.M., Cohen Stuart J., Voets G.M., van den Munckhof M.P., van Essen-Zandbergen A., Platteel T., Fluit A.C., van de Sande-Bruinsma N., Scharinga J., Bonten M.J., Mevius D.J. (2011) Dutch patients, retail chicken meat and poultry share the same ESBL genes, plasmids and strains. Journal of Clinical Microbiology and Infection, 17 (6): 873-880 (Beschikbaar via: www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21463397)
Liu J., Yang H. & Savenije H. G. (2008) China’s move to higher-meat diet hits water security. Nature, 454 (7203): 397
Loughnan S., Bastian B., & Haslam N. (2014) The Psychology of Eating Animals. Current Directions in Psychological Science, 23 (2): 104-108
Lowe S. J., M. Browne and S. Boudjelas (2000) 100 of the World's Worst Invasive Alien Species. Published by the IUCN/SSC Invasive Species Specialist Group (ISSG), Auckland, New Zealand.
Luchs, M. & Mooradian, T. (2012) Sex, personality, and sustainable consumer behaviour: Elucidating the gender effect. Journal of Consumer Policy, 35 (1): 127–144
Manning C. (2009) The Psychology of Sustainable Behavior. Tips for empowering people to take environmentally positive action. Minnesota Pollution Control Agency: 1-31
Margulis, Sergio (2004) Causes of Deforestation of the Brazilian Amazon. World Bank Working Paper No. 22 (Washington D.C.: The World Bank)
Mathias E. (2012) Livestock out of balance: From asset to liability in the course of the livestock revolution. League for Pastoral Peoples and Endogenous Livestock Development, Ober-Ramstadt, Germany
MEA (2005) Ecosystems and Human Well-being: Current State and Trends, Volume 1. Millenium Ecosystem Assessment, Island Press, Washington, DC
Meat Atlas (2014) Meat Atlas. Facts and figures about the animals we eat. Heinrich Böll Stiftung, Berlijn, Duitsland & Friends of the Earth Europe, Brussel, België (Beschikbaar via: www.foeeurope.org/sites/default/files/publications/foee_hbf_
meatatlas_jan2014.pdf
Mekonnen M. M. & Hoekstra A.Y. (2012) A global assessment of the water footprint of farm animal products. Ecosystems, 15 (3): 401-415
Miller G.T. (2004) Sustaining the Earth: An Integrated Approach. Thomson/Brooks/Cole: 211–216
MML (2000) Dierenwelzijn in de veehouderij. Ministerie van Middenstand en Landbouw, Bestuur Onderzoek en Ontwikkeling – DG 6 Dienst Ontwikkeling Dierlijke productie
NEAA (2010) Rethinking Global Biodiversity Strategies: Exploring structural changes in production and consumption to reduce biodiversity loss. © Netherlands Environmental Assessment Agency (PBL), The Hague/Bilthoven
OIVO (2007) Stijgende vleesconsumptie : het milieu betaalt de prijs. Een studie van het Brussels Observatorium voor Duurzame Consumptie
Oostindjer M., Alexander J., Amdam G.V., Andersen G., Bryan N.S., Chen D., Corpet D.E., De Smet S., Dragsted L.O., Haug A., Karlsson A.H., Kleter G., de Kok T.M., Kulseng B., Milkowski A.L., Martin R.J., Pajari A.M., Paulsen J.E., Pickova J., Rudi K., Sødring M., Weed D.L., Egelandsdal B. (2014) The role of red and processed meat in colorectal cancer development: a perspective. Meat Science, 7 (4): 583-9
Peeters E. (2007) Welzijnsaspecten bij het slachten (drijven, fixeren, kelen) van runderen en schapen. Wetenschappelijk rapport Raad voor Dierenwelzijn in België (Beschikbaar via: www.health.fgov.be/internet2Prd/groups/public/@public/
@dg4/@animalsplants/documents/ie2divers/19059110.pdf)
Pew Commission (2008) Final report: Putting meat on the table: Industrial farm animal production in America. Pew Commission on Industrial Farm Animal Production (Beschikbaar via: www.pewtrusts.org/uploadedFiles/wwwpewtrustsorg/
Reports/Industrial_Agriculture/PCIFAP_FINAL.pdf)
Pimentel D. & Pimentel A. (2003) Sustainability of meat-based and plant-based diets and the environment. American Society for Clinical Nutrition, 78 (3): 660-663
Pimentel D., Zuniga R. & Morrison D. (2005) Update on the environmental and economic costs associated with alien-invasive species in the United States. Ecological Economics 52(3): 273-288
Raymaekers J., Niesten E. & Segers Y. (2003) Lekker Dier!? Dierlijke productie en consumptie in de 19de en 20ste eeuw. Centrum Agrarische Geschiedenis (Beschikbaar via: www.hetvirtueleland.be/cag/exhibits/show/vleesconsumptie)
Ridoutt B.G., Sanguansri P., Nolan M. & Marks N. (2012) Meat consumption and water scarcity: beware of generalizations, Journal of Cleaner Production, 28: 127–133
Robbins N. B. & Heiberger R. M. (2011) Plotting Likert and other Rating Scales. Proceedings of the 2011 Joint Statistical Meetings: 1058-1066
Rothgerber H. (2012) Real men don’t eat (vegetable) quiche: Masculinity and the justification of meat consumption. Psychology of Men & Masculinity, 14 (4): 363–375
Ruby, M.B. (2012) Vegetarianism: A blossoming field of study. Appetite, 58 (1): 141-150.
Sainz, R.D. (2003) Framework for calculating fossil fuel use in livestock systems. University of California, FAO (Beschikbaar via www.fao.org/WAIRDOCS/LEAD/X6100E/x6100e01.htm#bm1)
SCAHAW (2000) The Welfare of Chickens Kept for Meat Production (Broilers). Scientific Committee on Animal Health and Animal Welfare, European Commission, Health and Consumer Protection Directorate-General
Schösler H., de Boer J. & Boersma J.J. (2012) Can cut out the meat of the dish? Constructing consumer-oriented pathways towards meat substitution. Appetite, 58 (1): 39-47
Sheppard, B. (2015) Insect disgust: Comparing influence types, gender differences and the relationships with right-wing authoritarianism and age. Department of Psychology, Dublin Business School (Beschikbaar via: www.researchgate.net/publication/266740940_Insect_disgust__comparing_influence_types_gender_differences_and_the_relationships_with_right-wing_authoritarianism_and_age
Singer P. (1979) Practical Ethics – Equality for animals? Cambridge (Beschikbaar via: www.utilitarian.net/singer/by/1979----.htm)
Soy Barometer (2014) A Research report for the Dutch Soy Coalition. Profundo research and Advice
Test-Aankoop (2015) 20 jaar na moord op Karel van Noppen: meer duidelijkheid nodig over voortbestaan hormonencel. Test-Aankoop (Beschikbaar via: www.test-aankoop.be/voeding/voedselveiligheid/nieuws/de-hormonencel-moet-blijven)
Tobler C., Visschers V.H.M. & Siegrist M. (2011) Eating green. Consumers’ willingness to adopt ecological food consumption behaviors. Appetite 57: 674-682
Transitie UGent (2012) Transitie Ugent, samen voor een duurzame universiteit. Universiteit Gent, 1-64
Transitie UGent (2014) Transitie Ugent, samen voor een duurzame universiteit. Universiteit Gent, 1-74
Turlington H. (2014) Contamination and Animal Feed. Food Quality & Safety magazine (Beschikbaar via: www.foodqualityandsafety.com/article/contamination-and-animal-feed/)
UGent1010 (sd) Voorstel tot duurzame voeding aan de UGent. UGent1010 (Beschikbaar via: ugent1010.be/sites/default/files/Duurzame%20Voeding%20aan%20de%20Universiteit%20Gent_0.pdf)
UNEP (2010) Assessing the Environmental Impacts of Consumption and Production: Priority Products and Materials. [Hertwich E., van der Voet E., Suh S., Tukker A, Huijbregts M., Kazmierczyk P., Lenzen M., McNeely J. & Moriguchi Y.] A Report of the Working Group on the Environmental Impacts of Products and Materials to the International Panel for Sustainable Resource Management
Vandersmissen T., Van Praet W., Maes D., Declerck I., Decaluwe R., Millet S., Driessen B., Van Thielen J., Geers R., Fremaut D. & Martens L. (2012) Doodgeboren biggen en uitval bij de biggen op het modern varkensbedrijf. Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn Platteland
Vanhonacker F., Van Loo E. J., Gellynck X. & Verbeke W. (2013) Flemish consumer attitudes towards more sustainable food choices. Appetite, 62: 7-16
van Gelder J.W., Kammeraat K. & Kroes H. (2008) Soy consumption for feed and fuel in the European Union: A research paper prepared for Milieudefensie (Friends of the Earth Netherlands). Profundo economic research.
Verbruggen, A. (2008) Economische benadering van milieu en milieubehoud. Garant Antwerpen, Apeldoorn
Vettenburg N., Tylleman A., Van den Bogaert T. & Van Gansbeke S. (2011) Aandoeningen bij varkens. Vlaamse overheid, Departement Landbouw en Visserij, Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling (Beschikbaar via: www.varkensloket.be/Portals/63/Documents/aandoeningen_bij_varkens.pdf)
Verburg, K. (2012) De Voedselzandloper, over afvallen en langer jong blijven. Uitgeverij Bert Bakker
Wakker Dier (2015) Het leven van een vleesrund. Wakker Dier (Beschikbaar via: www.wakkerdier.nl/vee-industrie/runderen)
WCED (1987) Our Common Future. Report of the World Commission on Environment and Development, Brundtland Commission, United Nations (Beschikbaar via: www.un-documents.net/wced-ocf.htm)
WCRF-AICR (2007) Food, Nutrition, Physical Activity, and the Prevention of Cancer: a Global Perspective. World Cancer Research Fund / American Institute for Cancer Research, Washington DC
WCRF/AICR (2011) Food, Nutrition, Physical Activity, and the Prevention of Colorectal Cancer. Colorectal Cancer 2011 Report (Beschikbaar via: www.wcrf.org/int/research-we-fund/continuous-update-project-findings-reports/colorectal-cancer)
Weis T. (2013a) The Ecological Footprint: the global burden of industrial livestock. Zed Books, London & New York
Weis T. (2013b) The meat of the global food crisis. The Journal of Peasant Studies, 40 (11):65-85 (Beschikbaar via: dx.doi.org/10.1080/03066150.2012.752357)
Westhoek, H., Rood, T., van den Berg, M., Janse, J., Nijdam, D., Reudink, M., & Stehfest, E. (2011). The Protein Puzzle. The Consumption and Production of Meat, Dairy and Fish in the European Union. PBL Netherlands Environmental Assessment Agency, The Hague.
WHO (2015) Obesity and overweight. World Health Organization – Fact sheets (Beschikbaar via: www.who.int/
mediacentre/factsheets/fs311/en/)
WIV (2006) Gezondheidsenquête door middel van interview, België, 2004. IPH/EPI Reports N° 2006-035, Brussel: Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid
WWF (2014) Living Planet Report 2014: Species and spaces, people and places. [McLellan R., Iyengar L., Jeffries B. & Oerlemans N. (Eds)], WWF, Gland, Switzerland
Xue X.J., Gao Q., Qiao J.H., Zhang J., Xu C.P. & Liu J. (2014) Red and processed meat consumption and the risk of lung cancer: a dose-response meta-analysis of 33 published studies. International Journal of Clinical and Experimental Medicine (Meta-analysis) 7 (6): 1542–53