Cinema Zoologie: Historiek en Programmering tijdens de Eerste Wereldoorlog
Cinema Zoologie: Publiek geheim uit de geschiedenis van de KMDA
Wie vandaag de dag een bezoek brengt aan de Antwerpse binnenstad en het majestueuze Centraal Station verlaat richting het Koningin Astridplein, is meteen getuige van de omvangrijke verbouwingswerken aan de Koningin Elisabethzaal. Waar deze Antwerpse parel momenteel een upgrade krijgt en weldra de klinkende naam Elisabeth Center Antwerp zal dragen, zette de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen 100 jaar geleden haar eerste stappen in de cinematografische wereld. Bij de oprichting van een nieuwe stadsbioscoop in volle oorlogstijd, rijst natuurlijk de vraag naar welke invloed de bezetter en de heersende Wereldoorlog uitoefenden op de gespeelde vertoningen en het dagelijkse leven in Cinema Zoologie.
Sinds de opkomst van de cinema in België eind 19de eeuw, is de bioscoop een van de favoriete tijdverdrijven van talrijke burgers. Sterk gefascineerd door de vertoonde bewegende beelden vallen ook de Antwerpenaren voor de magie van de cinemawereld. In de nasleep van deze moderne technologieën, ziet ook Cinema Zoologie in 1915 het daglicht onder impuls van de Duitse bezetter, maar eveneens ondanks de bijhorende strenge censuur. Hoewel de lokale overheden en Duitse autoriteiten een gezwind dagelijks bioscoopbestuur bemoeilijkten via een omvangrijke waslijst aan regels en wetten, slaagde Cinema Zoologie erin om, onder leiding van gepassioneerd en kunstminnend KMDA directeur Michel L’Hoëst, de oorlogsjaren succesvol door te komen en de gegoede burgerij te entertainen tot 1936.
Deze bioscoop, die bij de oprichting plaats kon bieden aan ongeveer 1500 kijkers, animeerde de voorname burgers met zowel interessante en vernieuwende documentaires als ontspannende films, afgewisseld door gekende en geliefde muziekstukken. Het Antwerpse Felixarchief herbergt vandaag de dag een zeer uitgebreid en uniek bedrijfsarchief van deze bioscoop.
Aan de hand van een gedetailleerd programmeringsonderzoek ontstond de mogelijkheid om een duidelijk beeld te vormen van de uitgevoerde invloed van de Duitse autoriteiten. Waar in 1915, de beginperiode van Cinema Zoologie, de invloed van de bezetter op de programmering van de bioscoop nog niet geheel duidelijk merkbaar was, veranderde deze tendens gestaag. Het eerste bestaansjaar werden tijdens de voorstellingen voornamelijk Franse films van de gerenommeerde productiestudio Gaumont vertoond, slechts één enkele film van Duitse makelij slaagde erin het witte doek in Cinema Zoologie te halen tijdens deze periode. Naarmate de tijd verstrijkt, sieren steeds vaker langspeelfilms het programma in deze Antwerpse bioscoop. Pas in de laatste twee oorlogsjaren is de invloed van de Duitse maatregelen en het invoerverbod op films uit vijandige landen duidelijk merkbaar, wanneer vrijwel alle recente films die geprojecteerd worden van Duitse of Deense productie zijn. Talrijke bekende werken van onder andere Louis Feuillade, Messter en Nordisk, het Deense productiehuis waarvan Cinema Zoologie de Belgische exclusiviteit kon uitspelen, mochten tijdens de oorlogsjaren aantreden op het witte doek in deze Antwerpse bioscoop. Aan de vooravond van de bevrijding kon dus gesteld worden dat het programma er grotendeels uitzag zoals de bezetters het voorzien hadden bij de oplegging van de strenge maatregelen; voornamelijk gevuld met recente Duitse en Deense films, vaak met filmsterren als Henny Porten en Viggo Larsen, en geflankeerd door reeds gekeurde korte, en minder belangrijke, films uit het vooroorlogse Frankrijk of Italië.
Met het einde van het Duitse bewind in November 1918, verdwijnen vrijwel meteen alle Duitse films van het witte doek in Cinema Zoologie. Het Antwerpse publiek kon opnieuw genieten van recente films uit zowel de vertrouwde Franse, als de in de Koekenstad debuterende Amerikaanse en Nederlandse filmindustrie. In de directe nasleep van de Wereldoorlog werd het filmprogramma gevuld met talloze documentaires en oorlogsdagbladen. Begin 1919 tenslotte viel de programmering opnieuw in de oude plooien en werden talrijke drama’s, komedies en muziekstukken wederom naarstig naast elkaar gepositioneerd en zou de bioscoop nog talrijke jaren een vaste waarde zijn in de Antwerpse bioscoopwereld.
Wanneer u zich weldra toevallig al kuierend voorbij de gevels op het Antwerpse Astridplein begeeft of in de nabije toekomst de gloednieuwe K3 zou ontdekken in het kersverse Elisabeth Center, onthoud dan dat deze plaats een eeuw geleden reeds een toevluchtsoord boordevol ontspanning bood en de Antwerpse burgerij voor enkele uren kon meeslepen naar een wereld waarbij de heersende oorlog zich ver achter de gesloten deuren van de filmzaal bevond.
Bibliografie
Referenties
BOEKEN
Amara, M., & Roland, H. (2004). Gouverner en Belgique occupée. Brussel: P.I.E.-Peter Lang.
Beco, E. (1919). La croisade: entreprise contre les mauvais cinémas pendant la guerre. Turnhout: Établissements Brepols, S.A.
Bergfelder, T., & Bock, H.M. (2009). The Concise Cinegraph: An encyclopedia of German Cinema. New York: Berghahn.
Bergfelder, T., Carter, E., & Göktürk, D. (2002). The German Cinema Book. Suffolk: St Edmundsbury Press.
Biltereyst, D., & Meers, P. (2007). De Verlichte Stad. Een Geschiedenis van bioscopen, filmvertoningen en filmcultuur in Vlaanderen. Leuven: LannooCampus.
Beolens, B., Grayson, M., & Watkins, M. (2009). The Eponym Dictionary of Mammals. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.
Bolen, F. (1978). Histoire Authentique, Anecdotique, Folklorique et Critique du Cinema Belge depuis ses plus lointaines origines. Brussel: Memo & Codec.
Brockmann, S. (2010). A Critical History of German Film. New York: Camden House.
Capiteyn, A. (1991). Gent en de Eerste Wereldoorlog. Het stadsleven in de jaren 1914-1918. Gent: Stad Gent.
Clerbout, G. (2012). Oorlog aan de Dijle: Mechelen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Kessel-Lo: Van Halewyck.
Convents, G. (2000). Van kinetoscoop tot café-ciné. De eerste jaren van de film in België 1894-1908. Leuven: Universitaire Pers Leuven.
Convents, G. (2005). Film en Duitse inval en bezetting in België 1914-1918: of op welke wijze de overheid film als machtsinstrument ontwikkelde. In Jaumain, S., Amara, M., Majerus, B., & Vrints (red.). Une guerre totale? La Belgique dans la première guerre mondiale. Nouvalles tendances de la recherche historique (pp. 315-328). Brussel: Algemeen rijksarchief.
76
Convents, G. (2007). Ontstaan en vroege ontwikkeling van het Vlaamse bioscoopwezen 1905/1908-1914. In Biltereyst, D., & Meers, P. (red.), De verlichte stad: een geschiedenis van bioscopen, filmvertoningen en filmcultuur in Vlaanderen (pp. 22- 43). Leuven: LannooCampus.
De Geest, M. (2013). Brave Little Belgium. Antwerpen: Manteau. De Schaepdrijver, S. (1997). De Groote Oorlog. Het Koninkrijk
België tijdens de Eerse Wereldoorlog. Amsterdam/ Antwerpen:
Atlas.
De Schaepdrijver, S. (2002). Occupation, propaganda and the idea of
Belgium. In Roshwald, A., & Stites, R. (red.), European Culture in the Great War: the arts, entertainment and propaganda, 1914- 1918 (267-294). United Kingdom: University Press, Cambridge.
de Vos, L. (1996). De Eerste Wereldoorlog. Leuven: Davidsfonds. Elsaesser, T. (1996). A Second Life: German Cinema’s First
Decades. Amsterdam: Amsterdam University Press. Heirman, F. (2006). Het paleis om de hoek: Een eeuw cinema in
Antwerpen. Antwerpen: BMP.
Lampaert, R. (1994). 1914 de inval: België tijdens de Eerste
Wereldoorlog. Erpe: De Krijger.
Lampaert, R. (1998). 1918: doorbraak en bevrijding. Erpe:
Uitgeverij De Krijger.
Lesch, P. (2014). Divertissement et propagande. Le cinéma pendant
l’occupation. In Majeres, B., Roemer, C., & Thommes, G. (red. ),
Guerre(s) au Luxembourg. 1914-1918 Krieg(e) in Luxemburg
(p.176-185). Luxembourg: Capybarabooks.
Richard, A. (2005). Encyclopedia of early cinema. Londen:
Routledge.
Sadoul, G. (1974). Histoire générale du cinéma. 4. Le cinéma
devient un art 1909-1920. Deuxième volume: La première guerre
mondiale. Parijs: Editions Denoël.
Serceau, M. (2009). Le Mythe, le miroir et le divan: pour lire le
cinéma. Villeneuve d’Ascq: Presses Universitaires du
Septentrion.
Thomas, P. (1997). Un siècle de cinema Belge. Ottignies: Quorum. Vandenbrouck, D. (2014). Dansen op een vulkaan.
Amsterdam/Antwerpen: De Bezige Bij.
77
Verhofstadt, D. (2014). 1914 Het vervloekte jaar. Antwerpen: Houtekiet.
Vredescentrum van de Provincie en Stad Antwerpen VZW (19.12.2013). Antwerpen in de Groote Oorlog [Brochure]. Antwerpen: Vredescentrum.
Wildiers, C. (1956). De Kinema verovert de Scheldestad. Deurne: V eereman.
Willems, G. (2007). Antwerpen ‘Kinemastad’. Een kroniek van honderd jaar bioscoopcultuur. In Biltereyst, D., & Meers, P. (red.), De verlichte stad: een geschiedenis van bioscopen, filmvertoningen en filmcultuur in Vlaanderen (pp. 239- 258). Leuven: LannooCampus.
Wyke, M. (1997). Projecting the Past. Ancient Rome, Cinema, and History. New York: Routledge.
WEBSITES
Beeldbank Zoo Antwerpen (s.d.). Michel L’Hoëst Junior. [01.05.2015, Beeldbank Zoo Antwerpen: http://antwerpen- zoo.pictura- dp.nl/index.php?option=com_memorix&mrx_mod=result&record _id=21146&mrx_offset=9&mrx_photo_tpl=detail&mrx_photo_i d=ZOO001003833&detail_offset=5&PHPSESSID=be0e5130795 d9aac5f3965d6954367d0].
Beeldbank Zoo Antwerpen (s.d.). Michel L’Hoëst Senior. [01.05.2015, Beeldbank Zoo Antwerpen: http://antwerpen- zoo.pictura- dp.nl/index.php?option=com_memorix&mrx_mod=result&record _id=8947&mrx_offset=&mrx_photo_tpl=detail&mrx_photo_id= ZOO001016703&detail_offset=4&PHPSESSID=9f177aa45bcd7 09f391bb5488864c902]
Beeldbank Zoo Antwerpen (s.d.). Oude Feestzaal Jaar Onbekend. [01.05.2015., Beeldbank Zoo Antwerpen: http://antwerpen- zoo.pictura- dp.nl/index.php?option=com_memorix&mrx_mod=result&record _id=474&mrx_offset=&mrx_photo_tpl=detail&mrx_photo_id=Z OO001003094&detail_offset=4&PHPSESSID=7ecfb41ac72ff5a 29679b25cc16ec5c2]
78
Cinemacontext (s.d.). Fatum filmvoorstellingen. [08.05.2015, Cinemacontext: http://cinemacontext.nl/cgi/b/bib/bib- idx?lang=nl;type=boolean;sid=c5eb58809e4f874d3370ba4778ecf d28;c=cccfilmvoorstelling;rgn1=FilmId;q1=F007171;sort=datum %20oplopend;cc=cccfilmvoorstelling;view=reslist;fmt=short;pag e=reslist;size=10;start=1].
Engelen, L. (09.12.2014). Film/ Cinema (Belgium). [09.03.2015, International Encyclopedia of the First World War 1914-1918 Online: http://encyclopedia.1914-1918- online.net/article/filmcinema_belgium].
Flanders Today (11.04.2014). Art meets cinema in avant-garde Joostens expo. [06.04.2015, Flanders Today: http://www.flanderstoday.eu/art/art-meets-cinema-avant-garde- joostens-expo].
IMDb (z.d.). Ernest Bourbon. [06.05.2015, IMDb: http://www.imdb.com/name/nm0099733/].
IMDb (z.d.) Henny Porten. [06.05.2015, IMDb: http://www.imdb.com/name/nm0691995/bio?ref_=nm_ov_bio_s m].
IMDb (z.d.). Léonce Perret. [06.05.2015, IMDb: http://www.imdb.com/name/nm0674600/]. IMDb (z.d.). Lucien Bataille. [06.05.2015, IMDb: http://www.imdb.com/name/nm0060659/].
IMDb (z.d.). René Poyen. [06.05.2015, IMDb: http://www.imdb.com/name/nm0100270/?ref_=nmbio_bio_nm].
Leleu, A. (s.d.). Between censorship, shortage and propaganda? Cinemas in the turmoil of the occupation. [12.03.2015, RTBF: http://www.rtbf.be/ww1/topics/detail_cinemas-in-the-turmoil-of- the-occupation?id=8355956].
Leleu, A. (s.d.). Life and entertainment despite the war and occupation.[29.03.2015, RTBF: http://www.rtbf.be/ww1/topics/detail_life-and-entertainment- despite-the-war-and-occupation?id=8356045].
Simoens, T. (08.12.2014). Warfare 1914-1918 (Belgium).[01.04.2015, International Encyclopedia of the First World War 1914-1918 Online: http://encyclopedia.1914-1918- online.net/article/warfare_1914-1918_belgium].
79
The Early German Cinema Database (z.d.) Die Perle. [20.04.2015, The Early German Cinema Database: http://www.earlycinema.uni-koeln.de].
Zoo Antwerpen (14.03.2013). Plannen nieuwe Koningin Elisabethzaal onthuld. [07.05.2015, Zoo Antwerpen: http://www.zooantwerpen.be/nl/nieuws/plannen-nieuwe- koningin-elisabethzaal-onthuld].
Zwysen, E. (04.04.2015). Muzikanten in de Antwerpse Cinema’s: Jaren 1920. [20.03.2015, Erik Zwysen: http://www.zwysen.be/Muzikaal%20verleden/Cinema.htm].
(2014) De inventaris van het bouwkundig erfgoed: Koningin Astridplein. [24.04.2015, Inventaris Onroerend Erfgoed: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/13522].
ARTIKELS
Engelen, L. (2015). Ce soir à l'affiche. Le cinéma à l'heure de l'occupation. Les Journeaux de Guerre, 41.
Hamers, J., & Van Cauwenberge, G. (2014). From propaganda to commemoration: reworking the national narrative. Rethinking History, 18(3), pp. 423-437.
Horak, J.C. (1995). Oskar Messter – Forgotten Pioneer of German Cinema. Historical Journal of Film, Radio and Television, 15(4), pp.569-574.
Mühl-Benninghaus, W. (1997). German film censorship during World War I. Film History, 9(1), pp. 71-94.
Raets, E. (2013). Bioscoopcultuur in de Eerste Wereldoorlog: Leuven en Mechelen. [Masterproef]. Leuven: KU Leuven.
Schrevens, F. (1986). Openbaar kunstbezit in de Zoo. Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, 24(2), pp.41-80.
Sterritt, D. (2013). Confounding the plausibles: Louis Feuillade’s epic crime serials. Cineaste, 38(2), pp. 25-29.
(s.d.) Louis Davids: Repertoire - Film [15.04.15, Theaterencyclopedie: http://theaterencyclopedie.nl/wiki/Louis_Davids:_Repertoire_- _Film].
Thorsen, I. (2010). Nordisk Films Kompagni will now become the biggest in the world. Film History, 22, pp.436-478.
80
Tiedau, U. (2003). De Duitse cultuurpolitiek in België tijdens de Eerste Wereldoorlog. Bijdragen tot de Eigentijdse geschiedenis 11, pp. 21-45.
ARCHIEF
ALGEMEEN ARCHIEF
De Vos, J. (31.07.1914). Oproep tot kalmte en waardigheid. Antwerpen: Felixarchief (Digitaal).
De Vos, J. (31.07.1914). Mobilisatie van het leger vanaf 1 Augustus. Antwerpen: Felixarchief (Digitaal).
De Vos, J. (24.06.1919). Ondertekening Vrede van Versailles. Antwerpen: Felixarchief (Digitaal).
von Bissing (23.04.1916). Heffing van taksen op cinemavoorstellingen en dergelijke. Antwerpen: Felixarchief (Digitaal).
von Bissing (14.02.1917). Sluiting van kostscholen. Antwerpen: Felixarchief (Digitaal).
von Huene (04.09.1916). Bepaling betreffende het overtreden van sluitingsuren. Antwerpen: Felixarchief (Digitaal).
von Huene (19.09.1916). Sluitingsuur van openbare vermakelijkheden en verplichte toelating. Antwerpen: Felixarchief (Digitaal).
von Huene (20.09.1916). Beperking van lichtgebruik van winkels, cinema’s, en dergelijke. Antwerpen: Felixarchief (Digitaal).
von Wolf (28.10.1918). Sluitingsuur van café’s, cinema’s en dergelijke rond 23h. Antwerpen: Felixarchief (Digitaal).
ARCHIEF KMDA
KMDA (1900). Jaarverslagen van de raad van toezicht 1900-1949. Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1912). Huwelijksaankondiging van Michel L’Hoëst en Jeanne Bal (1#2883). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1916). Ingekomen brief van de Syndikale Kamer van Antwerpen der Kinema’s en Bijvakken over de aanvaarding als effectief lid. (1#2585). Antwerpen: Felixarchief.
81
KMDA (1916). Podium voor cinemavoorstellingen. (1#2791). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1917). Notulen van de Raad van Beheer. 1902-1917 (1#4). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1917). Programmaboeken van Cinemavoorstellingen 1915- 1917 (1#1363). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1918). Programma’s van Filmvoorstellingen 1916-1918 (1#1393). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1919). Programmaboeken van Cinemavoorstellingen 1918- 1919 (1#1364). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1919). Programma’s van Cinemavoorstellingen 1916-1919 (1#1392). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1920). Stukken over de toelating tot exploitatie van een cinema. 1915-1920 (1#2596). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1922). Programma’s van Filmvoorstellingen 1918-1922 (1#1394). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1925). Programma’s van filmvoorstellingen 1924-1925 (1#1398). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1934). Contract met het Comité National Belge de la Société des Auteurs, Compositeurs et Editeurs de Musique betreffende auteursrechten bij muziekuitvoeringen tijdens cinemavoorstellingen (1#2610). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1934). Programma’s van filmvoorstellingen. 1934 (1#1402). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1935). Kasboek in verband met ontvangsten en uitgaven inzake de exploitatie van de cinema (“Livre de caisse pour l’exploitation du Cinéma”) 1929-1935 (1#268). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1936). Programma’s van filmvoorstellingen. 1935-1936 (1#1403). Antwerpen: Felixarchief.
KMDA (1942). Notulen van de Raad van Beheer 1917-1942 (1#5). Antwerpen: Felixarchief.
