Coördinatie-ontwikkelingsstoornis en lichamelijke opvoeding: een uitdaging?
Coördinatie-ontwikkelingsstoornis & lichamelijke opvoeding: een uitdaging?
Welke aanpassingen kunnen begeleiders integreren bij het voorbereiden van sportactiviteiten voor lagere schoolkinderen met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis?
Kinderen en jongeren brengen de meeste tijd door op school, maar daarnaast hebben ze ook tijd nodig om te ontspannen. Voor lagere schoolkinderen met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis kan het moeilijk zijn om een vorm van ontspanning te vinden, doordat zij problemen ondervinden met zowel fijne als grove motoriek. In deze scriptie is het de bedoeling om begeleiders concreet materiaal aan te reiken zodat leerlingen met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis ook sport kunnen beleven als een mogelijke uitlaatklep. Om dit materiaal te ontwikkelen heb ik onderzoek verricht op de school Eureka Onderwijs. Dit onderzoek bestond uit twee onderdelen: enerzijds verkennende gesprekken bij zowel lagere schoolkinderen met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis als bij lagere schoolkinderen die kenmerken vertonen van een coördinatie-ontwikkelingsstoornis in de lessen lichamelijke opvoeding, anderzijds het observeren van leerlingen met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis in de lessen lichamelijke opvoeding. Uit dit onderzoek kunnen conclusies getrokken worden, die bepalend zijn voor de inhoud van het uiteindelijke product. Het eindproduct is een ringmap met sportfiches. Deze fiches zijn opgebouwd aan de hand van de STICORDI-maatregelen.
Coördinatie-ontwikkelingsstoornis staat ook bekend als Development Coordination Disorder of DCD. In het algemeen is een coördinatie-ontwikkelingsstoornis een leerstoornis waarbij er problemen zijn met het uitvoeren van fijne en grove motorische handelingen (vzw Die-’s-lekti-kus, 2004). Over de oorzaak van DCD is er niets uitgebreid onderzocht. Wetenschappers hebben wel enkele hypotheses opgesteld zoals: genetisch bepaald, een trage ontwikkeling van de hersenen, een slechte communicatie tussen de hersenen en de spieren,… Volgens de DSM V of de vijfde editie van het handboek van de classificatie van psychische stoornissen is er pas sprake van een coördinatie-ontwikkelingsstoornis, wanneer voldaan is aan vier criteria (American Psychiatric Association, 2014, p. 143):
A. het niveau van het automatiseren van motorische handelingen ligt lager dan bij leeftijdsgenoten. Dit criterium komt het beste tot uiting in de lessen lichamelijke opvoeding, waardoor deze leerlingen meer inspanningen moeten leveren. Om een voorbeeld te geven:
bij het springen over de bok staat een leerling voor heel wat uitdagingen. Deze leerlingen moet hierbij de afstand inschatten tussen de bok en zichzelf, hard genoeg afduwen van de grond, handen op een correcte manier op de bok leggen, spieren gespannen houden bij het springen en op beide voeten landen. Dus in één opdracht moet een leerling met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis al rekening houden met vijf elementen. Wat er kan gebeuren is tegen de bok lopen, niet over de bok springen, niet op beide voeten landen,…;
B. het beïnvloedt handelingen in het dagelijks leven, bijvoorbeeld het zelfbeeld van de leerlingen. Om een voorbeeld te geven:
leerlingen met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis vallen wel eens bij het uitvoeren van een opdracht. De manier waarop deze leerlingen vallen, kan voor anderen lachwekkend overkomen. Dit kan geïnterpreteerd worden op twee manieren door de leerling in kwestie. De eerste manier is dat hij zichzelf als een grapjas gaat aanschouwen. Het gevolg hiervan is dat hij zichzelf als een klasclown gaat gedragen, waardoor hij of zij niet snel meer serieus genomen zal worden. Dit was het geval bij een lagere schoolkind voordat hij naar Eureka Onderwijs ging met een DCD-attest;
C. de kenmerken zijn herkenbaar in de vroege ontwikkelingsperiode;
D. de oorzaak kan niet verklaard worden door een verstandelijke beperking of een neurologische aandoening.
Met dit theoretisch kader heb ik meer onderzoek gedaan naar de knelpunten bij de leerlingen met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis van Eureka Onderwijs. Eureka Onderwijs in Leuven is erkend dagonderwijs voor leerlingen met een leerstoornis of voor leerlingen die moeilijkheden ondervinden met structuur. Op de basisschool van Eureka Onderwijs volgen er 45 leerlingen les, waarvan er vijf leerlingen een attest bezitten van een coördinatie-ontwikkelingsstoornis. Met deze leerlingen heb ik een gesprek gevoerd op basis van een leidraad, waarbij ik hen vroeg bij welke sporten zij moeilijkheden ervaren. Het resultaat werd voorgesteld aan de hand van een grafiek.
Deze grafiek toont aan dat de vijf ondervraagde leerlingen met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis de meeste moeilijkheden ervaren met dans, rope skipping, verspringen, basketbal en handbal. De vraag, die ik me bij dit resultaat stelde, was hoe kunnen sportbegeleiders ervoor zorgen dat deze leerlingen bij deze vijf sporten niet veel moeilijkheden meer ervaren. Deze vraag leidde tot mijn eindproduct de sportmap.
De sportmap is een map bestaande uit sportfiches. De sportfiches zijn ontwikkeld voor sportbegeleiders om te gebruiken tijdens de voorbereiding van hun activiteiten. Op deze manier staan de begeleiders stil bij de knelpunten van de sport voor de leerlingen met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis. Het voordeel voor de leerling met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis is dat zij kunnen presteren op hun niveau zonder een laag zelfbeeld te ontwikkelen. Deze map is ontwikkeld in samenspraak met de leerkracht lichamelijke opvoeding van Eureka Onderwijs, Lies Lelong.
De sportfiches zijn opgebouwd aan de hand van de STICORDI-maatregelen. Het stimuleren, remediëren en dispenseren. Deze maatregelen worden in het onderwijs al reeds gebruikt om leerlingen de nodige aanpassingen te geven zodat zij minder de beperkingen ervaren van hun leerstoornis. Door gebruik te maken van deze maatregelen werd de volgende opbouw ontwikkeld.
In deze opbouw zijn de bovenste onderdelen (algemene informatie, knelpunten en compenseren) een vast gegeven. De rubriek knelpunten en compenseren zijn gebaseerd op observaties van lagere schoolkinderen met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis in de lessen lichamelijke opvoeding in de school Eureka Onderwijs.
De onderste onderdelen (stimuleren, remediëren en dispenseren) zijn een vast gegeven. Deze rubrieken omvatten richtlijnen, die zowel bij balsporten als bij springsporten kunnen gebruikt worden.
Aan de hand van deze opbouw kunnen er naar de toekomst toe sportfiches worden ontwikkeld voor alle bestaande sporten. Het gevolg hiervan is dat sportbegeleiders zich beter kunnen voorbereiden zodat leerlingen met een coördinatie-ontwikkelingsstoornis zich volop kunnen ontplooien op een voor hen moeilijk domein. Deze ontplooiing zal een positief effect hebben op het zelfbeeld van de leerlingen, maar ook een aanzet om voldoende te bewegen om een gezond leven te leiden.
Bibliografie
Abelle. (2011, 23 februari). Verschillende soorten lichamelijke handicaps. Geraadpleegd op 20 april 2015, van http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/diversen/68686-verschillende-soorte…
ADVYS. (zd). ADL-hulpmiddelen. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://ww.advys.be/index.php?id=140
Agentschap Zorg & Gezondheid. (2013, 10 september). Campagnes en projecten rond voeding en beweging. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://www.zorg-en-gezondheid.be/Gezond-leven-en-milieu/Voeding-en-bewe…
American Psychiatric Association. (2014). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5de editie). Amsterdam: Boom.
Arnauts, S. (2008 – 2009). De rol van de muziekleerkracht bij kinderen met leerstoornissen (afstudeeropdracht). Meester in de Muziek optie Muziekpedagogie, Hogeschool voor wetenschap & kunst het Lemmensinstituut, Leuven.
Bally, F., Baroen, A., De Geyter, L., Gheysen, T., Hubrecht, V., Renckens, K.,Sagaert, B., Schulpen, Y., Schuermans, K. & Van De Wiele, J. (2013). Een netoverstijgende CLB-visie op attestering Buitengewoon onderwijs (BuO) en Geïntegreerd onderwijs (GON). Gedownload op 20 april 2015, van http://www.ovsg.be/content/OVSG/GON-130502-Visietekst%20Internetten%20C…
Basket Zonhoven. (zd). Missie & Visie. Gedownload op 9 februari 2015, van http://www.basketzonhoven.be/media/documenten/1/1.pdf
Caro-lina. (2012, 24 september). Wat is dyspraxie, symptomen en behandeling. Geraadpleegd op 29 oktober 2014, van http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/aandoeningen/101898-wat-is-dyspraxi…
Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding. (juni 2013). Met een handicap naar de school van je keuze. Redelijke aanpassingen in het onderwijs. Gedownload op 11 mei 2015, van http://www.ond.vlaanderen.be/specifieke-onderwijsbehoeften/brochureCGKR…
Christelijke Mutualiteit. (2012). Beweegplezier. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://www.cm.be/gezond-leven/beweging/beweegplezier/index.jsp
Clippeleyr, G. & De Valck, L. (2000). Praktijk van de motorische basisvorming. Leuven: Acco.
Cooreman, A. (2014, 25 november). Gedifferentieerd schoolbeleid: Elk kind een attest of universeel ontwerp?. Vorming. Leuven: Eureka Expert.
Cooreman, A. & Bringmans, M. (2007). Ik heet niet dom: Leren leven met leerstoornissen. Leuven: Acco.
Coppens, L. (2014 – 2015). Nieuwsbrief Leren. Geraadpleegd op 12 februari 2015, van http://www.nieuwsbriefleren.be/
Laurent de Angulo, M.S., Brouwers-de Jong, E.A., Bijlsma-Schlösser, J.F.M., Bulk-Bunschoten, A.M.W., Pauwels, J.H. & Steinbunch-Linstra, I. (2005). Ontwikkelingsonderzoek in de jeugdgezondheidszorg. Assen: Koninklijke Van Gorcum.
De Backer, W., Meermans, M. & Van Cauwenberg, V. (zd). De computer als compenserend hulpmiddel voor kinderen met ernstige dyspraxie (DCD). Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://www.ictwijs.eu/index.cfm?ee=6|483
De Blieck, E. (zd). Ouderblik: STICORDI-maatregelen. Gedownload op 24 januari 2015, van http://www.go-ouders.be/sites/go-ouders.be/files/content/Ouderblik%20St…
De Medts, C. (zd). Sticordi in bewegingsopvoeding. Gedownload op 24 januari 2015, van http://sticordibank.wikispaces.com/file/view/sticordimaatregelen%20bewe…
de Vos - van der Hoeven, T. (zd). Problemen met de motoriek. Geraadpleegd op 29 oktober 2014, van http://www.opvoedadvies.nl/dcd.htm
den Haan, S. (2011). Motorische competentiebeleving en motorisch belang bij kinderen in de basisschoolleeftijd (masterthesis). Master Orthopedagogiek werkveld Gehandicaptenzorg en Kinderrevalidatie, University Utrecht.
Dewitte, G. & Calmeyn, P. (2009). Mijn kind heeft DCD: Gids voor ouders, leerkrachten en hulpverleners (4de editie). Tielt: Lannoo.
Dyspraxia UK. (zd). Diagnostic criteria. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://www.dyspraxiauk.com/diagnosticcriteria.php
Eureka Onderwijs. (2010 – 2015). Voorwaarden om in te schrijven. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://www.eurekaonderwijs.be/school/toelatingsvoorwaarden
Eureka Onderwijs. (2010 - 2014). Dyspraxie. Geraadpleegd op 29 oktober 2014, van http://www.eurekaonderwijs.be/leerstoornissen/dyspraxie
Eureka Onderwijs. (2010 – 2015). Onze school: erkend dagonderwijs. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://www.eurekaonderwijs.be/school
Debrabant, J., Van Waelvelde, H. & Vingerhoets, G. (2010). Wat we (niet) weten over het brein van het kind met DCD. Gedownload op 20 april 2015, van http://www.sig-net.be/uploads/artikels_signaal/signaal_73_2010_brein_ki…
De Medts, C. (2010, 1 november). Sticordimaatregelen bewegingsopvoeding. Gedownload op 24 januari 2015, van http://sticordibank.wikispaces.com/file/view/sticordimaatregelen%20bewe…
Garteiser, M. & Solano, C. (2013, 26 maart). Onhandigheid of dyspraxie. Geraadpleegd op 29 oktober 2014, van http://www.e-gezondheid.be/onhandigheid-of-dyspraxie/actueel/420
Gedragsproblemen-kinderen.info. (zd). Diagnostiek dyspraxie. Geraadpleegd op 29 oktober 2014, van http://www.gedragsproblemen-kinderen.info/diagnostiek-dyspraxie
GO! onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (zd). Het M-decreet: wat is het en wat zal er veranderen. Geraadpleegd op 11 mei 2015, van http://www.go-ouders.be/nieuws/het-m-decreet-wat-het-en-wat-zal-er-vera…
GO! onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (2013, februari). STICORDI: een nieuwe generatie. Hoe omgaan met STICORDI-maatregelen in de klas en op school?. Gedownload op 24 januari 2015, van http://www.g-o.be/sites/portaal_nieuw/Prikbordvoorleerkrachten/SO/pedag…
Grietens, H., Vanderfaeille, J., Hellinckx, W. & Ruijssenaars, W. (2008). Handboek orthopedagogische hulpverlening 1: Een orthopedagogisch perspectief op kinderen en jongeren met problemen (3de editie). Leuven: Acco.
GRIP VZW. (zd). Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. Geraadpleegd op 11 mei 2015, van http://www.gripvzw.be/vn-verdrag/92-verdrag-inzake-de-rechten-van-perso…
Heylen, M., De Roeck, V., Kerkhof, I., Plessers, M. & Verheyen, E. (2009). Atlas van de menselijke levenloop. Den Haag/Leuven: Acco.
Hoogervorst, N. & Ittmann, J. (2006, 25 januari). Een motorisch onhandig kind in de klas (beroepsopdracht). Hogeschool van Amsterdam.
Multiplus. (2015, 8 april). Introductie. Geraadpleegd op 20 april 2015, van http://www.multiplus.be/index.php
Platform EMG. (zd). Personen met EMB. Geraadpleegd 20 april 2015, van http://www.platformemg.nl/algemeen/over-emb/personen-met-emb/
Strong Together. (2014). Oorzaken DCD. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://ikhebdcd.intropagina.nl/oorzaken-dcd.html
Strong Together (2014). Symptomen DCD. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://ikhebdcd.intropagina.nl/symptomen-dcd.html
K2 Publisher. (2015). Didactische en therapeutische materialen. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van https://www.k2-publisher.nl/pnl/rubberflex-grijpbal.html
Ketnet. (2014). Leer zelf jongeren. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://www.ketnet.be/programma/circus-2012/circus-voor-dimmies-introfil…
Klasse voor Leraren. (2014, 13 maart). Leerlingen met een beperking naar gewone scholen: 20 vragen en antwoorden. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://www.klasse.be/leraren/44530/m-decreet/
Klasse voor Leraren. (2004, 1 december). Wie niet kan schrijven is afgeschreven. Geraadpleegd op 31 januari 2015, van http://www.klasse.be/archief/wie-niet-kan-schrijven-is-afgeschreven/
Klasse voor Ouders. (2014). Leerlingen met beperkingen naar het gewone onderwijs: 15 vragen en antwoorden. Geraadpleegd op 11 mei 2015, van http://www.klasse.be/ouders/37595/mdecreet/
KULEUVEN. (2015, 12 januari). Remediëren en differentiëren. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://www.kuleuven.be/onderwijs/ken-je-studenten/heterogeniteit/remedi…
De Leerexpert. (2015, september). Buitengewoon op maat. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://www.stedelijkonderwijs.be/leerexpert/buitengewoon-op-maat
Lelong, L. (2014 – 2015). Jaarplan. Rapport. Leuven: Eureka Onderwijs.
Leysen, H. (2004). What’s in a game? Speldidactische verkenningen. Leuven: Acco.
Leysen, H. & Dehandschutter, T. (2001). Basketbal op school: spelend leren. Leuven: Acco
Lexia. (2010, 26 augustus). Touwtje springen: prima beweging als hulp bij afvallen. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://sport.infonu.nl/sportieve-activiteiten/59377-touwtje-springen-pr…
Lignel, I. (zd). Sticordimaatregelen voor kinderen met DCD. Gedownload op 24 januari 2015, van http://sticordibank.wikispaces.com/file/view/sticordimaatregelen%20voor…
Luitjes, M. & de Zeeuw-Jans, I. (2013). Ontwikkeling in de groep: Groepsdynamica bij kinderen en jongeren. Bussum: Coutinho.
Meihuizen-de Regt, M., de Moor, J. & Mulders, A. (2009). Kinderrevalidatie. Assen: Van Gorcum.
Mijn Kinderarts. (2010). Onhandige motoriek, DCD. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://www.mijnkinderarts.nl/ziekten/neurologie/onhandige-motoriek-dcd…
Multael, M. (2010, 14 oktober). Handbal. Geraadpleegd op 9 februari 2015, van http://www.mijnkinderarts.nl/ziekten/neurologie/onhandige-motoriek-dcd…
Muyselaar - Jellema, J.Z. & Severijnen, S. (2011). Gevalsbeschrijving: Coördinatieontwikkelingsstoornis bij adhd; een dsm-iv-stoornis die de kinderpsychiater niet signaleert?. Gedownload op 20 april 2015, van http://www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/assets/articles/TvP11-05_p305-…
Nevid, J.S., Rathus, S.A. & Greene, B. (2013). Psychiatrie: een inleiding. Amsterdam: Pearson Benelux.
Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (2007). Leerplan secundair onderwijs: Lichamelijke opvoeding. Brussel: Pedagogische begeleidingsdienst.
Onderwijskiezer. (2014). GON – ION. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://www.onderwijskiezer.be/secundair/sec_gon.php
OVSG. (zd). Leerplan: Hedendaagse dans en Artistieke training. Gedownload op 24 januari 2015, van http://www.ovsg.be/leerplannen/dko/Dans/Leerplan%20Hedendaagse%20Dans%2…
Prodia. (2015). Prodiagnostiek. Geraadpleegd op 11 mei 2015, van http://www.prodiagnostiek.be/
Prodia. (2014). Theorie - Criteria. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://www.prodiagnostiek.be/motoriek/m_theorie_criteria.php
Prodia. (2014). Theorie – definities en begrippen. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://prodiagnostiek.be/motoriek/m_theorie_definities_begrippen.php
Schieving, J.H. (2007, 12 oktober). DCD. Geraadpleegd op 29 oktober 2014, van http://kinderneurologie.eu/ziektebeelden/ontwikkeling/DCD.php
Senn City Dance Company. (2015). Klassieke danstechnieken. Geraadpleegd op 9 februari 2015, van http://www.senncity.be/klassiekedanstechnieken.html
Slegers, A. & Dewitte, K. (2014, 5 november). Een routeplanner voor DCD: wat is DCD, oorzaken en gevolgen. Vorming van Sig. Antwerpen: Zuidschool Jonghelinckshof-Emmaus.
’t Spoor. (zd). Thuisbegeleiding. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://tspoor.net/thuisbegeleiding
Van Cauwenberge, A.M. (2009 – 2010). Developmental Coördination Disorder: Stand Van Zaken Literatuurstudie (masterthesis). Klinische Psychologie. Universiteit Gent
van der Veen, T. & van der Wal, J. (2008). Van leertheorie naar onderwijspraktijk. Groningen: Noordhof
Van Leeuwen, J. (zd). Informatiebundel voor ouders en leerkrachten van kinderen met motorische problemen of ontwikkelingsdyspraxie. Gedownload op 2 november 2014, van http://www.revalidatiecentrumdat.be/files/DCD%20Informatiebundel%20voor…
Van Wiele, D. (2010 – 2011). ‘Vier op een rij’: een onderzoek naar visuele perceptie en rekenproblemen bij kinderen met Developmental Coordination Disorder (DCD) (masterthesis). Pedagogische Wetenschappen Orthopedagogiek, Universiteit Gent.
VAPH. (2007). Wonen en opvang: Thuisbegeleiding. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://www.vaph.be/vlafo/view/nl/20511-Thuisbegeleiding.html
VBL. (2014). Officiële basketbalregels. Geraadpleegd op 9 februari 2015, van http://www.vlaamsebasketballiga.be/competitie/spelregels-en-competities…
Verhasselt, J. (2009 – 2010). Automatisatievaardigheden bij kinderen met DCD en/of dyslexie (masterthesis). Pedagogische Wetenschappen Orthopedagogiek, Universiteit Gent.
Verstraete, S., De Bourdeaudhuij, I., De Clercq, D. & Cardon, G. (2006). Meer en Beter Bewegen. Binnen en Buiten de school. Gent: PVLO vzw.
Vlaamse Overheid. (zd). Buitengewoon basisonderwijs. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://data-onderwijs.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/default.aspx/bao/buo
Vlaamse Overheid. (zd). Buitengewoon secundair onderwijs. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://data-onderwijs.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/default.aspx/so/buso
Vlaamse Overheid. (2013 – 2014). Flemish education in figures 2013-2014. Gedownload op 2 november 2014, van file:///C:/Users/Evelien/Downloads/Flemish-education-in-figures-1314_General%20(1).pdf
Vlaamse Overheid. (zd). Geïntegreerd onderwijs. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://onderwijs.vlaanderen.be/GON
Vlaamse Overhed. (zd). Geïntegreerd onderwijs: GON-begeleiding in het onderwijs. Geraadpleegd op 2 november 2014, van http://www.vlaanderen.be/nl/onderwijs-en-wetenschap/op-school/geintegre…
Vlaamse Overheid. (2014, 3 november). Lager onderwijs – Lichamelijke opvoeding. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/basisonderwijs/lager-onderwijs/…
Vlaamse Overheid. (2014, 3 november). Lager onderwijs – Lichamelijke opvoeding. Geraadpleegd op 29 oktober 2014, van http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/basisonderwijs/lager-onderwijs/…
Vlaamse Overheid. (zd). Naar school met een handicap. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://www.vlaanderen.be/nl/gezin-welzijn-en-gezondheid/handicap/naar-s…
Vlaamse Overheid. (zd). Redelijke aanpassingen: nieuwe maatregelen. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://onderwijs.vlaanderen.be/ouders/ondersteuning-en-begeleiding/lere…
Vlaamse Overheid. (zd). Specifieke onderwijsbehoeften: recht op aangepast onderwijs. Geraadpleegd op 29 oktober 2014, van http://www.ond.vlaanderen.be/specifieke-onderwijsbehoeften/
Vlaamse Overheid. (zd). Verslag voor toegang tot het buitengewoon onderwijs. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://onderwijs.vlaanderen.be/verslag-voor-toegang-tot-het-buitengewoo…
Vlaams Parlement. ( 2013 – 2014). Ontwerp van decreet betreffende maatregelen voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften. Gedownload op 11 mei 2015, van http://docs.vlaamsparlement.be/docs/stukken/2013-2014/g2290-1.pdf
Vrije-CLB-Koepel vzw. (2014, 23 oktober). Opleidingsvormen in BuSO (vanaf 2015 – 2016). Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://www.vclb-koepel.be/leerlingen-en-ouders/opleidingsvormen-in-buo
VZW Die-’s-lekti-kus. (2004, september). Eerste hulp bij leerstoornissen en problemen bij het leren: Werkmap ‘Leerzorg’. Gedownload op 29 oktober 2014, van http://cdn.eurekaleuven.be/s/qbyt3c0/channelentries/4t36zpf/files/Map_l…
Windels, J. (1981). Eutonie bij kinderen: Toepassing van eutonie in het onderwijs. Deventer: Ankh-Hermes
Wynsberghe, K. (2013 – 2014). Diagnose van een leerstoornis. Hoe moet het nu verder?. Geraadpleegd op 24 januari 2015, van http://www.scriptiebank.be/scriptie/diagnose-van-een-leerstoornis-hoe-m…
