De bescherming van geuren via het intellectueel eigendomsrecht
- KaatScheerlinck
Wie de term ‘auteursrecht’ hoort, denkt meteen aan muziek, film en literatuur, aan SABAM en illegaal downloaden. Nochtans worden veel meer zaken beschermd door het auteursrecht dan u op het eerste zicht zou denken. Het auteursrecht beschermt immers automatisch elke creatie van de menselijke geest, elke eigen intellectuele schepping waarvoor een zekere expressievrijheid bestaat. De afgelopen 10 jaar is er echter een hevig debat losgebroken in de gespecialiseerde literatuur nadat Lancôme in Frankrijk en Nederland rechtsprocedures begonnen is tegen de namaak van haar parfum Trésor. In de literatuur woedt sindsdien het debat voort: kunnen geuren eigenlijk wel beschermd worden via het auteursrecht?
Aan geurcreaties zijn vele aspecten verbonden. Wanneer we de kwestie beter onderzoeken, blijkt dat verschillende aspecten van geurcreaties via verschillende rechten van intellectuele eigendom beschermd kunnen worden. Zo kan u bijvoorbeeld een octrooi aanvragen voor de uitvinding van een nieuw synthetisch geurbestanddeel, of voor het recept voor een geurproduct dat een bepaald technisch voordeel oplevert. Indien u erin slaagt een geur op duidelijke en nauwkeurige wijze te registreren, dan kan u overwegen ze als geurmerk te deponeren. Geen van de bestaande intellectuele eigendomsrechten biedt echter bescherming voor dat wat de parfumproducenten willen: een exclusief recht op het recept van hun parfum.
Sinds technologische ontwikkelingen het mogelijk gemaakt hebben parfums exact te kopiëren en ze vervolgens aan een fractie van de oorspronkelijke prijs op de markt te brengen, hebben de producenten van originele parfums voor de rechtbank bescherming ingeroepen voor hun creaties op grond van het auteursrecht. Het auteursrecht is op het eerste zicht inderdaad de meest voor de hand liggende optie: dit biedt immers bescherming aan alle originele, intellectuele scheppingen, los van enige registratieformaliteiten.
Dit is wat cosmeticabedrijf Lancôme dan ook geprobeerd heeft. Het bedrijf is naar de rechtbank gestapt in Nederland en in Frankrijk voor een inbreuk op haar auteursrecht op Trésor. In beide landen is de strijd gestreden tot op het hoogste echelon. Uiteindelijk is daaruit een compleet absurde situatie ontstaan: waar de Nederlandse Hoge Raad geoordeeld heeft dat een geur als zodanig inderdaad auteursrechtelijk beschermd kan zijn, heeft het Franse Hof van Cassatie de bescherming drie dagen eerder resoluut afgewezen, vanuit de motivering dat parfums gecreëerd worden op basis van technische knowhow en zelfs geen geestelijke scheppingen uitmaken. Bij gebreke aan rechtsprocedures in andere landen is de kwestie daar al helemaal onduidelijk.
Deze situatie druist niet alleen lijnrecht in tegen het streven van de Europese Unie naar een eengemaakte markt, maar zorgt ook voor zeer veel rechtsonzekerheid bij parfumproducenten, die met lede ogen moeten toezien hoe kopieën van hun parfums vrijelijk gecommercialiseerd worden. Een wetgevend optreden is dus dringend vereist. De huidige auteurswetgeving biedt geen houvast, die is immers zeer ruim geformuleerd. Ook de specialisten zijn sterk verdeeld: er zijn ongeveer evenveel voor- als tegenstanders van auteursrecht op geuren. Tot onze parlementen ingrijpen, heerst de chaos.
Hoe dient de wetgever dan in te grijpen? Door te bepalen dat geuren eveneens behoren tot de auteursrechtelijk beschermde werken? In ons onderzoek hebben we bepleit van niet. Een grondiger analyse heeft tot het besluit geleid dat het inderdaad niet mogelijk is geuren te beschermen via het auteursrecht.
In de literatuur zijn al veel verschillende (goede en minder goede) argumenten pro en contra bescherming van geuren aangehaald. Niemand lijkt er echter in te slagen precies de vinger op de wonde te leggen. Dat is voornamelijk te wijten aan een gebrek aan interdisciplinariteit binnen het juridische onderzoek: men voelt wel aan dat het moeilijk is geuren te beschrijven en af te bakenen (het voornaamste tegenargument voor bescherming), maar eigenlijk worden geen pogingen ondernomen om de kwestie te beslechten aan de hand van medische literatuur. Dit is wat wij wél getracht hebben in ons onderzoek. Met resultaat: hieruit is immers gebleken dat het inderdaad niet mogelijk is een geur als zodanig voldoende nauwkeurig waar te nemen, te identificeren en af te bakenen om van een bepaalde concrete uitdrukkingsvorm te spreken. Elke persoon leeft in zijn eigen ‘geurwereld’: iedereen neemt elke geur anders waar – niet alleen door een verschillende interpretatie, maar ook door een sterk individueel verschillende fysieke waarneming. Een rechter die moeilijkheden heeft om een geur precies waar te nemen, af te bakenen en al zeker om deze te vergelijken met een andere geur, kan eenvoudigweg niet vaststellen welk het precieze voorwerp is waarop bescherming kan rusten.
Dit betekent echter niet dat geuren - en specifiek parfums - geen enkele vorm van intellectuele rechtsbescherming verdienen. Het is zeer begrijpelijk dat rechters het als onrechtvaardig aanvoelen auteursrecht te weigeren voor creaties die duidelijk creatief zijn en met veel geld en moeite gecreëerd zijn. Aangezien recepten en formules geen zaak zijn voor het auteursrecht, wordt het juridische probleem netjes ontweken door (in Nederland alleszins) de geur zelf te beschermen. In theorie tenminste: in de praktijk zien we dat de rechters om de geuren te vergelijken en hun originaliteit te beoordelen, toch steeds teruggrijpen naar de formules en recepten van de parfums. Precies omdat ze niet goed weten wat ze met ‘een geur’ dan wel precies dienen aan te vangen: doordat we geuren slechts onbewust en bovendien elk zeer verschillend waarnemen, zijn we het niet gewend geuren af te bakenen, te beschrijven en in te delen. Zeggen dat de geur zelf beschermd wordt om vervolgens bescherming te verlenen voor een origineel recept, druist niet alleen in tegen de logica maar is ook juridisch onzuiver.
Het is dan ook dringend tijd voor een wetgevend optreden. Dit moet echter niet gebeuren via een aanpassing van het auteursrecht, dat ongeschikt is voor de bescherming van geuren. Wel via de creatie van een nieuw intellectueel recht: een voor de recepten van originele creaties die van een esthetische, niet-technische aard zijn en dus niet via een octrooi beschermd kunnen worden. Deze aanpassing moet er liefst op Europees niveau komen, zodat producenten tenminste in alle landen van de Europese Unie dezelfde bescherming kunnen krijgen. Tot het zover is, kunnen parfums vrijelijk gekopieerd worden en blijven de producenten in de kou staan.
Bibliografie
Bibliografie
Aittouares, J., “Droit d’auteur: les parfums refoulés”, RLDA 2008, 14-18.
Annand, R. en Norman, H., Blackstone’s Guide to the Community Trademark, Blackstone Press Limited, Londen, 1998, 343 p.
Bainbridge, D., "Smell, sound, colour and shape trade marks: an unhappy flirtation?", Journal of business law 2004, 219-246.
Balaña, S., “L’industrie du parfum à l’assaut du droit d’auteur… fumus boni juris?”, PI 2005, 254-168.
Balaña, S., “Review: Fehlbaum, Pascal: Les créations de la parfumerie: quelle protection?”, GRUR Int. 2009, 270-272.
Barbet, V., Breese, P., Guichard, N., Le marketing olfactif: une approche créative, commerciale et juridique du parfum et des odeurs, Les Presses du management, 1999, 415 p.
Bartkowski, M., "New Technologies, New Trademarks: A Review Essay", J. Contemp. Legal Issues 2010, 431-438.
Bently, L., "Recent Developments in European Trade Marks: The Jurisprudence of the ECJ since 1 January 2002", Yearbook of European Law 2003, 583-632.
Bouchara, V., “European Union: Court of First Instance rejects “smell of ripe strawberries” application”, INTA Bulletin 2006,
Breese, P., “Propriété intellectuelle des créations sensorielles: l’apport de la science pour défendre les droits des créateurs”, 1995,
http://breese.blogs.com/pi/files/PierreBREESE_1995.pdf.
Bruguiere, J.-M., “Le tribunal de grande instance de Paris admet le principe de la protection des fragrances par le droit de la proporiété littéraire et artistique”, JCP 2004, 1697-1698.
Buccafusco, C., “Making sense of intellectual property law”, Cornell Law Review 2011-2012, 501-548.
Burgunder, L., “Trademark protection of smells: sense or nonsense”, American Business Law Journal 1991, 459-480.
Burgunder, L., "Trademark protection of product characteristics: a predictive model", Journal of Public Policy & Marketing 1997, 277-288.
Burton, H., “The UK trade marks act 1994: An invitation to an olfactory occasion?”, EIPR 1995, 378-384.
Butler, A., “The smell of ripe strawberries: represting non-visual trademarks”, Intellectual Asset Management 2008, 7.
Calleja, L., "Why copyright law lacks taste and scents", Journal of Intellectual Property Law 2013, 1-31.
Calvo, J. en Morelle, G., noot onder CA Paris 3 juli 1975, Gaz. pal. 1976, 46.
Carlson, J.E., “Phantom trademarks: good law or chain rattling? The negative effects of strict interpretation of the landham act in the international flavors and fragrances decision”, Journal of Intellectual Property Law 2001, 53-84.
Caron, C., noot onder CA Paris 25 januari 2006, JCP 2006, 456-457.
Caron, C., Droits d’auteur et droits voisins, Parijs, Litec, 2009, 564 p.
Churovich, D., "Scents, sense or cents; something stinks in the Lanham Act: scientific obstacles to scent marks", Louis U. Pub. L. Rev. 2001, 293-318.
Classen, C. en Howes, D., “L’arôme de la marchandise. La commercialisation de l’olfactif”, Anthropologie et sociétés 1994, 57-74.
Clerix, A., Pede, V., D’Hallewyn, N., Kraft, H., Callens, P., Beck, M., Octrooien in België: een praktische leidraad, Brugge, die Keure, 2014, 455 p.
Cohen Jehoram, H., “The Dutch Supreme Court recognises copyright in the scent of a perfume – The Flying Dutchman: all sails, no anchor”, EIPR 2006, 629-631.
Cohen Jehoram, H., “Shall the perfume scent decision of the Dutch Supreme Court conquer the EU and then the world or will it perish”, Journal of the Copyright Society of the USA 2006-2007, 571-575.
Cohen Jehoram, T., van Nispen, C. J. J. C., en Huydecoper, J. L. R. A., Merkenrecht, Kluwer, 2009, 619 p.
Cohen Jehoram, T., van Nispen, C., Huydecoper, T., European Trademark Law, Kluwer, 2010, 688 p.
Cronin, C., “Genius in a bottle: perfume, copyright, and human perception”, Journal of the Copyright Society of the USA 2008, 427-483.
Cronin, C., “A fracas about fragrance: the uneasy application of copyright to perfume”, Perfumer & flavorist 2010, 44-47.
Curtis, T. en Williams, D.G., Introduction to perfumery, Hertordshire, Ellis Horwood, 2001, 778 p.
De Cock Buning, M., noot onder het arrest van het Hof van Beroep van Bois-le-Duc van 8 juni 2004, IER 2004, 325-326.
Delannoy, S., La protection juridique d’un parfum, onuitgegeven masterscriptie Rechten Universiteit Toulouse, 2007,
http://www.legalbiznext.com/droit/IMG/pdf/La_protection_juridique_d_un_parfum.pdf
Derclaye, E., “One on the nose for Bellure: French appellate court confirms that perfumes are copyright protected”, Journal of Intellectual Property Law and Practice 2006, 377-378.
Dommering, E.J., “Auteursrecht op parfum: de definitieve verdamping van het werkbegrip”, in: D.J.G. Visser en D.W.F. Verkade (eds.), Een eigen, oorspronkelijk karakter: opstellen aangeboden aan prof. Mr. Jaap H. Spoor, Amsterdam, DeLex, 2007, 65-79.
Eames, J., “Does a rose by any other name smell as sweet – a discussion of whether perfume can be protected under intellectual property law from smell-a-likes, and whether it should be”, Southampton Student Law Review 2011, 146-168.
Einhorn, D. A. en Portnoy, L., “The copyrightability of perfumes: I smell a symphony”, Intellectual Property Today 2010, geraadpleegd via
http://www.iptoday.com/issues/2010/04/the-copyrightability-perfumes-i-smell-symphony.asp.
Elias, B., “Do scents signify source – an argument against trademark protection for fragrances”, Trademark Rep. 1992, 475-530.
Erlandsson, L., The future of Scents as Trademarks in the European Community, onuitgegeven masterscriptie Universiteit Lund, 2004,
http://lup.lub.lu.se/luur/download?func=downloadFile&recordOId=1557334&….
Fehlbaum, P., Les créations du domaine de la parfumerie: quelle protection?, Brussel, Bruylant, 2007, 340 p.
Fezer, K.H., “Olfaktorische, gustatorische und haptische Marken – Marken-Orchideen als innovatieve Wirtschaftsgüter”, WRP 1999, 575-579.
Fezer, K.H., “Was macht ein Zeichen zur Marke? – Die Latente Herkunftsfunktion als rechtliche Voraussetzung der Eintragungsfähigkeit einer Marke”, WRP 2000, 7-8.
Field, T. G., “Copyright protection for perfumes”, Idea 2004, 19-30.
Fleck, L., What makes sense in one country may not in another: a survey of select jurisdictions re scent mark registration, and a critique of scents as trade-marks, 2003, http://www.copat.de/markenformen/eugh-kom/fleck.pdf.
Foschi, M., “Droit d’auteur et parfums: vers une protection des fragrances?”, A&M 2006, 309-317.
Fredholm, E., Varumärkesregistrering av dofter, onuitgegeven masterscriptie Universiteit Umeå 2009, http://www.jus.umu.se/digitalAssets/58/58212_eva-fredholm-ht09.pdf.
Frijters, J.E.R. en van Houte, C.P.M., “De geur van parfum zit niet in de fles”, Nederlands Juristenblad 2004, 1987-1993.
Fröhlich, S., Düfte als geistiges Eigentum, Mohr Siebeck, 2008, 244 p.
Galan, D., La protection de la création olfactive par le droit de la propriété intellectuelle, onuitgegeven doctoraatsthesis Rechten Universiteit Avignon, 2008, http://tel.archives-ouvertes.fr/tel-00481302/document, 695 p.
Galloux, J.-C., “Profumo di diritto, le principe de la protection des fragrances par le droit d’auteur”, noot onder TGI Parijs 26 mei 2004, D. 2004, 2641-2650.
Gaubiac, Y., “Fragrances et oeuvres de l’esprit”, in: X, Droits de propriété intellectuelle. Liber amicorum Georges Bonet, Litec, Lexis Nexis, 2010, 217-228.
Gielen, C., “Geurmerk in Amerika erkend, en hoe nu in de Benelux?”, IER 1991, 3-4.
Gielen, C., en Wichers Hoeth L., Merkenrecht, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1992.
Gielen, C., Kort begrip van het Benelux merkenrecht, Kluwer, 2006, 198 p.
Gotzen, F., “Artikel 1”, in: F. Brison, H. Vanhees (eds.), Hommage à Jan Corbet, Larcier, 2009, 6-19.
Gotzen, F., en Janssens, M.-C., Handboek merkenrecht (Benelux, communautair, internationaal), Brussel, Bruylant, 2012, 389 p.
Grosheide, W., noot onder HR 16 juni 2006, IER 2006, 313-314.
Hammersley, F., "The smell of success: trade dress protection for scent marks", Marq. Intell. Prop. L. Rev. 1998, 105-156.
Hawes, J., “Fragrances as trademarks”, TMR 1989, 134-157.
Hémond, A., Les marques de commerce non traditionelles dans une perspective de droit comparé, onuitgegeven masterscriptie Rechten Universiteit Montréal, 2011, http://papyrus.bib.umontreal.ca/xmlui/handle/1866/9786.
Hidaka, S., "A sign of the times: a review of key trade mark decisions of the European Court of Justice and their impact upon national trade mark jurisprudence in the EU”, Trademark Rep. 2004, 1105-1153.
Hugenholtz, P. B., noot onder Rb. Maastricht 18 april 2002 (auteursrecht op parfum), AMI 2002, 193-195.
Hugenholtz, P. B., “Auteursrecht op de geur van een parfum”, noot onder HR 16 juni 2006, Ars Aequi 2006, 821-824.
Jaeger, S., McRae, J., Bava, M., Beresford, M., Hunter, D., Jia, Y., Chheang, S.L., Jin, D., Peng, M., Gamble, J., Atkinson, K., Axten, L., Paisley, A., Tooman, L., Pineau, B., Rouse, S., Newcomb, R., “A mendelian trait for olfactory sensitivity affects odor experience and food selection”, Current Biology 2013, 1601-1605.
Janssens, M.-C., “Auteursrechtelijke bescherming voor recepten en gerechten: “Should the belly rule the mind?””, Auteurs en Media 2012, 61-72.
Janssens, M.-C., Copyright for culinary creations: a seven course tasting menu with accompanying wines, 2013,
http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2538116.
Jen Yap, P., “Essential function of a trade mark: from BMW to O2”, EIPR 2009, 81-87.
Kanesarajah, V., "The taste of ripe strawberries: representing non-visual trademarks", 2008, http://ip-science.thomsonreuters.com/m/pdfs/klnl/2008-03/taste.pdf.
Kaye, J.N., Symbolic olfactory display, onuitgegeven masterproef Massachusetts Institue of Technology, 2001,
http://xenia.media.mit.edu/~jofish/thesis/symbolic_olfactory_display.html.
Keller, A., Zhuang, H., Chi, Q. ,Vosshall, L.B., Matsunami, H., “Genetic variation in a human odorant receptor alters odour perception”, Nature 2007, 468-472.
Keustermans, J., Auteursrecht – Recente evoluties in capita selecta, Cahiers Antwerpen Brussel Gent, Larcier, 2011, 88 p.
Koelman, K., “Copyright in the courts: perfume as artistic expression”, WIPO Magazine 2006, http://www.wipo.int/wipo_magazine/en/2006/05/article_0001.html.
Köster, E.P., “The specific characteristics of the sense of smell”, in D. Dubois, C. Rouby en B. Schaal (eds.), Odor and cognition, Cambridge, Cambridge University Press, 2002, 27-43.
Kraft, P., Bajgrowicz, J.A., Denis, C. en Fráter, G., “Odds and trends: recent developments in the chemistry of odorants”, Angewandte Chemie International Edition 2000, 2980-3010.
Laborde, A.-S., “Les contrefacteurs de fragrances vont devoir se mettre au parfum: la fin de l’impunité”, RLDI 2006, 26-29.
Laligant, O., “Problematique de la protection du parfum par le droit d’auteur”, RRJ 1989, 587-636.
Laligant, O., “Des oeuvres aux marches du droit d’auteur: les oeuvres de l’esprit perceptibles par l’odorat, le goût et le toucher”, Revue de recherche juridique, droit perspectif 1992, 107-108.
Lau, N., "Registration of olfactory marks as trade marks: insurmountable problems", SAcLJ 2004, 264-274.
Lawless, H.T., “Exploration of fragrance categories and ambiguous odors using multidimensional scaling and cluster analysis”, Chemical Senses 1989, 349-360.
Leppink., W. en Veltman, M., “Netherlands court grants copyright protection to perfume scent”, Journal of Intellectual Property Law & Practice 2006, 756-758.
Llewelyn, D., "Struggling for coherence: a review of recent developments in European trade mark law", Australian Intellectual Property Journal 2006, http://www.ipria.org/events/2005/powerpoint/Llewelyn.pdf.
Lucas, A. en Lucas, H.-J., Traité de la propriété littéraire et artistique, Litec, 1994, 1104 p.
Lucas, A., PI 2006, 443.
Lunell, E., “Protection of non-registered trademarks in Sweden and the EU”, in: H.H. Lidgard (ed.), National developments in the intersection of IPR and competition law: from maglite to Pirate Bay, Bloomsbury Publishing, 2011, 107-144.
Lyons, D., “Sound, smell and signs”, EIPR 1994, 540-543.
Mainland, J., Keller, A., Li, Y.R., Zhou, T., Trimmer, C., Snyder, L., Moberly, A., Adipietro, K., Liu, W.L., Zhuang, H., Zhan, S., Lee, S., Lin, A. en Matsunami, H., “The missense of smell: functional variability in the human odorant receptor repertoire”, Nature Neuroscience 2014, 114-120.
Majumdar, A., Subhojit, S., en Majumdar, S., "The requirement of graphical representability for non-conventional trademarks", JIPR 2006, 313-317.
Maniatis, S., “Scents as trademarks: propertisation of scents and olfactory property”, in: L. Bently en L. Flynn, Law and the senses: sensational jurisprudence, Pluto Press, Chicago, 1996, 217-235.
Mathély, P., Le droit européen des brevets d’invention, Parijs, Librairie du Journal des Notaires et des Avocats, 1978, 466 p.
McCartney, W., Olfaction and odours, an osphresiological essay, Berlijn, Springer-Verlag, 1968, 249 p.
McLean, W., "Protecting unconventional trademarks in the European Union and the United States", The Global Challenge of Intellectual Property Rights 2009, 177-193.
McGrath, J., "The new breed of trade marks: sounds, smells and tastes" Victoria U. Wellington L. Rev. 2001, 277-320.
Mishra, N., "Registration of non-traditional trademarks", JIPR 2008, 43-50.
Mousseron, J.-M., Traité des brevets, Parijs, Litec, 1984, 1097 p.
Newcomb, R., Xia, M., Reed, D., “Heritable differences in chemosensory ability among humans”, Flavour 2012, 1-9.
Page, S., “The scent of a registration”, INTA Bulletin 2002,
http://www.inta.org/INTABulletin/Pages/TheScentofaRegistration.aspx#.
Pamoukdjian, P., Le droit du parfum, Parijs, L.G.D.J., 1982, 303 p.
Pollaud-Dullian F., JCP 2006, 1599.
Port, K., "On nontraditional trademarks", Northern Kentucky Law Review 2011, 1-59.
Prins, R.J., “De geest uit de fles – Over de bescherming van geuren in Frankrijk”, BIE 2006, 468-475.
Quaedvlieg, A., noot onder HR 16 juni 2006, AMI 2006, 168-173.
Quaedvlieg, A., “Copyright and perfume: nose, intellect and industry”, Revue internationale du droit d’auteur 2011, 7-77.
Raymond, A.K., “The internet of smells: startups race to cash in on the latest fad”, 2014, http://uk.businessinsider.com/internet-smells-ophone-startups-2014-3?r=US
Reimer, E., "A semiotic analysis: developing a new standard for scent marks" Vand. J. Ent. & Tech. L. 2011, 693-728.
Remiche, B. en Cassiers, V., Droit des brevets d’invention et du savoir-faire: créer, protéger et partager les inventions au XXe siècle, Brussel, Larcier, 2010, 744 p.
Rengshausen, S., Markenschutz von Gerüchen: Untersuchung des deutschen, französischen und europäischen Rechts mit Ausblicken ins Patent-und Urheberrecht (vol. 5), Vandenhoeck & Ruprecht, 2004, 242 p.
Ricketson, S. en Ginsburg, J., International copyright and neighbouring rights. The Berne Convention and beyond, Oxford, Oxford University Press, 2006, 1540 p.
Roth, M., "Something old, something new, something borrowed, something blue: a new tradition in nontraditional trademark registrations", Cardozo L. Rev. 2005, 457-495.
Rouby, C., Schaal, B., Dubois, D., Gervais, R. en Holley, A. (eds.), Olfaction, taste and cognition, Cambridge, Cambridge University Press, 2002, 462 p.
Rusen, G., "Registrability of colours and smells as a trademark", International Journal of Intellectual Property Management 2008, 75-87.
Sappa, C., “Non-conventional copyright subject matter: fragrances and gastronomy”, Theme 5 WIPO International Convention on Intellectual Property and Competitiveness of micro, small and medium-sized empires, www.wipo.int.
Schaal, C., “The registration of smell trademarks in Europe: another EU harmonisation challenge”, 2003,
http://www.inta.org/INTABulletin/Pages/TheScentofaRegistration.aspx#.
Schulze, G., “Schleichende Harmonisierung des urheberrectlichen Werkbegriffs? Anmerkung zu EuGH ‘Infopaq/DDF’, GRUR 2009, 1019-1022.
Seville, C., “Copyright in perfumes: smelling a rat”, The Cambridge Law Journal 2007, 49-52.
Sieckmann, R., "Die Eintragungspraxis und–möglichkeiten von nicht-traditionellen Marken innerhalb und außerhalb der EU", MarkenR 2001, 236-248.
Simon, I., “How does ‘essential function’ doctrine drive European mark trade law?”, IIC 2005, 401-420.
Sirinelli, P., noot onder Cass. civ. 1ère, 13 juni 2006, D. 2006, 2993-2994.
Spoor, J.H., Verkade, D.W.F. en Visser, D.J.G., Auteursrecht. Auteursrecht, naburige rechten en databankrecht, Deventer, Kluwer, 2005, 762 p.
Spoor, J.H., noot onder HR 16 juni 2006, NJ 2006, 585.
Stolte, K., "Functionality challenges to incontestable trademark registrations before and after the Trademark Law Treaty Implementation Act", Trademark Rep. 2002, 1094-1117.
Storms, S., “Parfums beschermd via het auteursrecht?”, IRDI 2004, 397-400.
Su, O., “Odor in the courts! Extending copyright protection to perfumes may be not so nonscentsical: an investigation of the legal bulwarks available for fine fragrances amid advancing reverse engineering technology”, Southern California Interdisciplinary Law Journal 2014, 663.
Torremans, P., "Trademark law: is Europe moving towards an unduly wide approach for anyone to follow the example?", JIPR 2005, 127-132.
Trillet, G., "Registrability of smells, colors and sounds: how to overcome the challenges dressed by the requirements of graphical representation and distinctiveness within European Union law?", 2013,
http://ecta.org/IMG/pdf/garry_trillet_-_registrability_of_smells_colors….
Turner-Kerr, P., "The smell of fresh cut grass", EIPR 2001, N-19-20.
Van Engelen, T., Prestatiebescherming en ongeschreven intellectuele eigendomsrechten, Zwolle, Tjeenk Willink, 1994, 507 p.
Vanhees, H., Een juridische analyse van de grondslagen, inhoud en draagwijdte van auteursrechtelijke exploitatiecontracten, Maklu, 1993, 645 p.
Vaver, D., "Recent trends in European trademark law: of shape, senses and sensation", Trademark Rep. 2005, 882-913.
Visser, D., Merkenrechtspraak HvJ EG, DeLex, 2006, 78 p.
Vivant, M., “Parfum: l’heureuse résistance des juges du fond”, D. 2007, 954-955.
Wooding, S., “Olfaction: it makes a world of scents”, Current Biology 2013, R-677-R679.
Zendel, D. en Prahl, D., “Making sense of trademarks: an international survey of non-visual marks”, Trademark World 1996, http://ladas.com/making-sense-trademarks-colors-sounds-scents/.
