‘Om het menselijke gebeuren, om de diepte van den hartstocht, om de scherpe psychologische ontleding behoort deze vernieuwing van Pyramus en Thisbe tot de beste verhalen der middeleeuwen en kan zij als voorloper van den modernen roman worden beschouwd’, zo luidt het lovende oordeel van gerenommeerd literatuurhistoricus Jozef van Mierlo over het middeleeuwse verhaal De borchgravinne van Vergi.
Dat verhaal gaat over een burggravin en haar minnaar, wier (overspelige) liefde op kwaadwillige wijze door de afgunstige hertogin van Bourgondië wordt onthuld, met de dood van alle voornoemde personages tot gevolg. Inderdaad heeft de tragische vertelling over de burggravin van Vergi veel in huis om een (hedendaags) publiek aan te spreken, te beroeren en aan het denken te zetten. Liefde, haat, vertrouwen, verraad, manipulatie en de nefaste gevolgen van indiscretie zijn slechts een greep uit de brede waaier aan thema’s die erin aan bod komen. Naar middeleeuwse maatstaven hebben we dan ook met een verrassend wereldlijke tekst te maken.
De ene verhaalversie is de andere niet
In het kader van ons onderzoek ligt de focus op twee rijmversies van De borchgravinne van Vergi die in het Middelnederlands opgesteld zijn. Met de term ‘Middelnederlands’ worden de dialecten bedoeld die in het tegenwoordige Nederlandstalige gebied tussen (ongeveer) 1150 en 1500 geschreven en gesproken werden. Iemand die beide rijmversies simpelweg na elkaar zou lezen, zou ertoe geneigd kunnen zijn te zeggen dat ze zonder meer hetzelfde verhaal vertellen. Wanneer men ze echter naast elkaar leest en uiterst grondig met elkaar vergelijkt, ontdekt men enorm veel grotere en kleinere verschillen.
Zowel in het geval van de Middelnederlandse tekst die momenteel in de Gentse Universiteitsbibliotheek bewaard wordt, als in het geval van de tekst die momenteel in de Brusselse Koninklijke Bibliotheek bewaard wordt, gaat het om een vertaling van het Oudfranse verhaal La chastelaine de Vergi. In wat volgt zullen we dan ook respectievelijk over de ‘Gentse vertaling’ en de ‘Brusselse vertaling’ spreken. Terwijl de Gentse vertaling slechts bij benadering tussen 1250 en 1350 gedateerd kan worden, kunnen we uit de epiloog van de Brusselse vertaling afleiden dat ze op 24 mei 1315 voltooid werd. Beide vertalingen werden anoniem overgeleverd.
De bewogen overleveringsgeschiedenis en de onvolledige overleveringstoestand van het handschrift waarin de Gentse vertaling bewaard is gebleven, heeft als gevolg dat de Gentse vertaling zelf evenmin integraal tot ons gekomen is. In totaal zijn slechts vijfhonderd verzen ervan overgeleverd, hetgeen vermoedelijk overeenkomt met ongeveer de helft van de ooorspronkelijke omvang van de Gentse vertaling. De Brusselse vertaling daarentegen is volledig (namelijk met 1127 verzen) in het beroemde handschrift-Van Hulthem tot ons gekomen.
Een systematische vergelijking tussen beide vertalingen is door die verschillende overleveringstoestand weliswaar riskant te noemen, maar lijkt toch de moeite waard. De vijfhonderd verzen van de Gentse vertaling komen immers overeen met plusminus 645 verzen van de Brusselse vertaling, hetgeen betekent dat er een substantieel deel van de twee teksten voor vergelijking voorhanden is. In ons onderzoek worden de betreffende twee rijmversies van De borchgravinne van Vergi voor het eerst op een systematische manier met elkaar vergeleken.
De verbluffende diepgang van een brokstuk
Op grond van de uiterst grondige, systematische vergelijking van de Gentse vertaling met de Brusselse vertaling kunnen we niet alleen de verschillen tussen beide vertalingen aanstippen en beschrijven, maar kunnen we ook een poging ondernemen om die verschillen te duiden. Daarbij wordt bijzondere aandacht besteed aan de manier waarop de personages enerzijds door zichzelf en anderzijds door de vertelinstantie gekarakteriseerd worden.
Zo kunnen we onder andere opmerken dat in de Gentse vertaling scherper getekende personages met minder gekunsteld taalgebruik ten tonele gevoerd worden en eveneens dat de relaties tussen de verschillende personages authentieker en diepgaander overkomen dan in de Brusselse vertaling. Verder is het opvallend dat de Gentse vertaling meer details en nuances bevat, meer interne samenhang vertoont en in verhouding meer informatie verschaft dan de Brusselse vertaling.
Verder schijnt het ons toe dat de Gentse vertaling over het algemeen minder op suspense, spanning en sensatie gericht is dan de Brusselse vertaling, hetgeen zich hoofdzakelijk in de personagekarakterisering uit. Daarenboven kunnen we opmerken dat in de Brusselse vertaling enkele wijzigingen werden doorgevoerd die erop lijken te wijzen dat de dichter ervan (en vermoedelijk ook het doelpubliek waarvoor de dichter schreef) minder vertrouwd was met de hoofse ideologie, zeden en gebruiken dan de dichter (en het doelpubliek) van de Gentse vertaling.
Bestofte parel van de Nederlandse literatuur
Hoewel De borchgravinne van Vergi door vele geleerden wel degelijk geprezen en naar waarde geschat wordt, valt het toch op dat het werk nog vaak on(der)vertegenwoordigd is in literaire richtingaanwijzers zoals literatuurgeschiedenissen en canonlijsten (vergelijk de op 1 juli 2015 bekendgemaakte lijst van de Koninklijke Academie van Nederlandse Taal- en Letterkunde).
Wanneer De borchgravinne van Vergi haar weg dan toch eens vindt tot een uitgavereeks (vergelijk de Nederlandse Klassieken van uitgeverij Prometheus), wordt meestal enkel de Brusselse vertaling uitvoerig behandeld, terwijl de Gentse vertaling ons inziens nochtans de potentie heeft (nagenoeg) ieders hart voor de Middelnederlandse literatuur te veroveren.
Slotsom
De borchgravinne van Vergi is een aangrijpend verhaal dat ons een zekere inkijk biedt in de middeleeuwse zeden en gebruiken met betrekking tot intermenselijke relaties, maar dat ons ook nog met veel vraagtekens laat zitten. Zodra we enigszins verder trachten te gaan dan datgene wat de overgeleverde teksten ons vertellen, wordt de situatie immers vaak erg onduidelijk en onzeker.
We worden ertoe gedwongen te erkennen dat we sommige dingen niet weten en misschien ook nooit te weten zullen komen. Om daarmee om te gaan, dienen we onze hang naar een perfect kloppend plaatje en naar absolute zekerheid aan de kant te schuiven. Op die manier brengt de studie van De borchgravinne van Vergi ons niet alleen vakkennis, maar ook erg waardevolle levenswijsheid bij.
1.1.1 Edities van het Middelnederlandse verhaal
Blommaert 1838-1851: Philippe Blommaert, ‘De borchgravinne van Vergi’, in: Oudvlaemsche gedichten der XIIe, XIIIe en XIVe eeuwen. 3 dln. Gent 1838-1851. Deel II, pp. 57-72.
De Keyser 1943: Paul De Keyser, De Borchgravinne van Vergi. Antwerpen 1943 [Borchgravinne van Vergi; Klassieke Galerij, 10].
Jansen-Sieben 1970: Ria Jansen-Sieben, De Borchgravinne van Vergi. Gent 1970 [Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, Reeks III, nr. 38].
Jansen-Sieben 1979: Ria Jansen-Sieben, De Borchgravinne van Vergi. Naar Handschrift-Van Hulthem en het Gentse fragment. Utrecht 1979.
Jansen-Sieben 1985: Ria Jansen-Sieben, De Borchgravinne van Vergi. Naar Handschrift-Van Hulthem en het Gentse fragment. Utrecht 1985.
Jansen-Sieben 1999b: Ria Jansen-Sieben (red.), Handschrift-Van Hulthem (KBR, 15.589-623). Facsimile. Brussel 1999.
Muller Hz. 1873: Samuel Muller Hz., De Borchgrauinne van Vergi. Middelnederlandsch gedicht uit het begin der 14de eeuw, op nieuw naar het handschrift uitgegeven. Leiden 1873.
Stoett 1892: F.A. Stoett, Die Borchgrauinne van Vergi. Middelnederlandsch gedicht uit het begin der 14e eeuw. Zutfen 1892 [Borchgravinne van Vergi; Klassiek letterkundig pantheon, 127].
Van Loey 1949: A. Van Loey, De Borchgrauinne van Vergi. Diplomatische uitgave naar het Hulthemse handschrift (Koninklijke bibliotheek Brussel). Leiden 1949 [Borchgravinne van Vergi; Textus minores, 9].
1.1.2 Edities van het Oudfranse verhaal
Foulet 1978: Lucien Foulet, La Chastelaine de Vergi. Poème du XIIIe siècle, édité par Gaston Raynaud, quatrième édition revue par Lucien Foulet. Paris 1978 [Châtelaine de Vergi].
Méon 1808: M. Méon, Fabliaux et contes des poètes françois des XII, XIII, XIV et XVe siècles. Nouvelle édition augmentée et revue sur les manuscrits de la Bibliothèque Impériale. Paris 1808. Tome IV, pp. 296-326.
Raynaud 1892: Gaston Raynaud, ‘La Chastelaine de Vergi’, in: Romania XXI (1892), pp. 145-193.
Stuip 1970: René Ernst Victor Stuip, La Chastelaine de Vergi. Edition critique du ms. B.N.f.fr. 375 avec Introduction, Notes, Glossaire et Index, suivie de l’édition diplomatique de tous les manuscrits connus du XIIIe et du XIVe siècle. The Hague/Paris 1970 [Châtelaine de Vergi; Publications de l'Institut d'études françaises et occitanes de l'Université d'Utrecht, 5].
De Keyser 1947: Paul De Keyser, Die Borchgravinne van Vergi. Als abel spel bewerkt door Paul de Keyser. Amsterdam/Antwerpen 1947 [Borchgravinne van Vergi].
Gerritsen, Jansen-Sieben en Wilmink 1997: W.P. Gerritsen, Ria Jansen-Sieben en Willem Wilmink, De burggravin van Vergi. Een middeleeuwse novelle. Vertaald door Willem Wilmink, in samenwerking met een werkgroep Utrechtse neerlandici. Ingeleid door W.P. Gerritsen. Met een uitgave van de Middelnederlandse tekst door Ria Jansen-Sieben. Amsterdam 1997 [Borchgravinne van Vergi; Nederlandse klassieken, 11].
Jonckbloet 1842: Willem J.A. Jonckbloet, ‘De Burchgravinne van Vergi. Eene proeve van romantische dichtkunst in de XIV. Eeuw’, in: Mengelingen van het letterkundig genootschap Oefening kweekt kennis. Proza. ‘s-Gravenhage 1842, pp. 65-90.
Arrathoon 1984: Leigh A. Arrathoon, ‘Jacques de Vitry, the Tale of Calogrenant, ‘La Chastelaine de Vergi ‘, and the Genres of Medieval Narrative Fiction’ in: Leigh A. Arrathoon (red.), The Craft of Fiction. Essays in Medieval Poetics. Rochester 1984, pp. 281-368.
Besamusca 2011: Bart Besamusca, ‘The Manuscript Contexts of Short Tales. The Example of the Middle Dutch Chastelaine de Vergi’, in: Isabelle Arsenau en Francis Gingras (red.), Cultures courtoises et mouvement. Montréal 2011, pp. 249-261.
Biemans 1997: Jos A.A.M. Biemans, Onsen Speghele Ystoriale in Vlaemsche. Codicologisch onderzoek naar de overlevering van de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant, Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem, met een beschrijving van de handschriften en fragmenten. 2 dln. Leuven 1997 [Schrift en schriftdragers in de Nederlanden in de middeleeuwen, 2].
Brandsma 1987: Frank Brandsma, ‘Het ‘don contraignant ‘ in de Borchgravinne van Vergi (Vergi 297-303)’, in: S. Buitink (red.), A.M.J. van Buuren (red.) en I. Spijker (red.), Rapiarijs. Een afscheidsbundel voor Hans van Dijk. Utrecht 1987 [Ruygh-bewerp, 16], pp. 17-19.
Brinkman 2000: Herman Brinkman, ‘Het wonder van Molenbeek. De herkomst van de tekstverzameling in het handschrift-Van Hulthem’, in: Nederlandse Letterkunde 5 (2000), pp. 21-46.
Brinkman en Schenkel 1999: Herman Brinkman en Janny Schenkel, Het handschrift-Van Hulthem. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 15.589-623. 2 dln. Hilversum 1999 [Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden, 7].
Claassens 2012: Gerard Henricus Marie Claassens, Inleiding in de Middelnederlandse letterkunde. Leuven 2012.
Deschamps 1972: Jan Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Leiden 1972 [Koninklijke Zuidnederlandse maatschappij voor taal- en letterkunde en geschiedenis. Handelingen, 24].
Einhorn 1974: E. Einhorn, Old French. A Concise Handbook. Cambridge 1974.
Gerritsen 1997: Willem P. Gerritsen, ‘De burggravinne van Vergi uit het slijk gehaald. Literair-historische vragen bij twee middeleeuwse insignes’, in: Nederlandse letterkunde 2 (1997), pp. 67-74.
Hogenelst 1997: Dini Hogenelst, Sproken en sprekers. Inleiding op en repertorium van de Middelnederlandse sproke. 2 dln. Amsterdam 1997 [Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen, 16].
Hunt 1993: T. Hunt, ‘The Art of Concealment: ‘La Châtelaine de Vergi ‘’, in: French Studies 47 (1993), pp. 129-141.
Jansen-Sieben en van Dijk 1999: Ria Jansen-Sieben (red.) en Hans van Dijk (red.), Codices miscellanearum. Brussels Van Hulthem Colloquium 1999. Brussel 1999 [Archief- en bibliotheekwezen in België. Extranummers, 60].
Judd en Guest 1991: S. Judd en T.M. Guest, ‘Two Short Pieces from Medieval Dutch: ‘The Countess of Vergi ‘ and ‘Gloriant ‘’, in: Dutch Crossing 43 (1991), pp. 52-93.
Jungman 1999: M.E.M. Jungman, Repertorium van teksten in het handschrift-Van Hulthem (hs. Brussel, Koninklijke bibliotheek van Belgie, 15.589-623). Hilversum 1999.
Keith 2009: Alison Keith, ‘Sexuality and Gender’, in: Peter E. Knox (red.), A Companion to Ovid. Oxford 2009 [Blackwell Companions to the Ancient World], pp. 355-369.
Kienhorst 1988: Hans Kienhorst, De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Een codicologische beschrijving. 2 dln. Deventer 1988 [Deventer studiën, 9].
Knox 2009: Peter E. Knox (red.), A Companion to Ovid. Oxford 2009 [Blackwell Companions to the Ancient World].
Knuvelder 1970: G.P.M. Knuvelder, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde. ‘s-Hertogenbosch 1970.
Kroon 2007: Caroline Kroon, Inleiding tot de Latijnse syntaxis. Structuur van zin en tekst. Grammatica. Amsterdam 2007.
Lambin 1838: J.J. Lambin, ‘Van der zielen ende van den lechame, een oud gedicht, en bedenkingen daerop’, in: Belgisch Museum 2 (1838), pp. 57-77.
Lodder 1998: Fred J. Lodder, ‘Spreken of zwijgen? Over schuld en dilemma’s in De borchgravinne van Vergi’, in: Queeste 5 (1998), pp. 15-31.
Lorenz 1909: Emil Lorenz, Die altfranzösische Versnovelle von der Kastellanin von Vergi in spätern Bearbeitungen. Halle an der Saale 1909.
Lorenz 1909: Emil Lorenz, Die Kastellanin von Vergi in der Literatur Frankreichs, Italiens, der Niederlande, Englands und Deutschlands. Mit einer deutschen Übersetzung der altfranzösischen Versnovelle und einem Anhange: Die ‘Kastellan von Couci ‘sage als ‘Gabrielle de Vergi ‘legende. Halle an der Saale 1909.
Meder 1989: Theo Meder, ‘De causaliteit in De borchgravinne van Vergi. Over de oplosbaarheid van een hoofs dilemma’, in: Millennium 3 (1989), pp. 51-74.
Palmer 1982: Nigel F. Palmer, Visio Tnugdali. The German and Dutch Translations and their Circulation in the Later Middle Ages. München 1982 [Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters, 76].
Resoort 1988: Robert John Resoort, Een schoone historie vander borchgravinne van Vergi. Onderzoek naar de intentie en gebruikssfeer van een zestiende-eeuwse prozaroman. Hilversum 1988 [Middeleeuwse studies en bronnen, 9].
Serrure 1859-1860: Constant Philippe Serrure, ‘Het groot Hulthemsch handschrift’, in: Vaderlandsch Museum 3 (1859-1860), pp. 139-164.
Sonnemans 1996: Gerard Sonnemans (red.), Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden. Hilversum 1996 [Middeleeuwse studies en bronnen, 51].
Van Anrooij 1993: Wim van Anrooij, ‘29 september 1399: In Brussel vinden twee mirakelen plaats, die kort daarop in het handschrift-Van Hulthem worden opgeschreven. Literaire veelzijdigheid in een stedelijke verzamelcodex’, in: M.A. Schenkeveld-Van der Dussen et alii, Nederlandse Literatuur, een geschiedenis. Groningen, 1993, pp. 86-91.
Van Anrooij en A.M.J. van Buuren, ‘’s Levens felheid in één band. Het handschrift-Van Hulthem’, in: Herman Pleij et alii, Op belofte van profijt. Stadsliteratuur en burgermoraal in de Nederlandse letterkunde van de middeleeuwen. Amsterdam, 1991, pp. 184-199.
Van Belle 2003: William Van Belle, Zwijgen is niet altijd toestemmen. De rol van inferenties bij het interpreteren en argumenteren. Leuven 2003.
Van Bork en Verkruijsse 1985: Gerrit Jan van Bork (red.) en P.J. Verkruijsse (red.), De Nederlandse en Vlaamse auteurs van middeleeuwen tot heden, met inbegrip van de Friese auteurs. Weesp 1985.
Van Buuren 1979: Alphonsus Maria Joseph Van Buuren, Der minnen loep van Dirc Potter. Studie over een Middelnederlandse ars amandi. Utrecht 1979.
Van der Wal en Van Bree 2008: Marijke van der Wal en Cor van Bree, Geschiedenis van het Nederlands. Houten 2008.
Van Dijk 1999: Hans van Dijk, ’s Levens felheid in één band. Handschrift-Van Hulthem. Brussel 1999.
Van Dijk et alii 1992: Hans van Dijk et alii, Klein kapitaal uit het handschrift-Van Hulthem. Zeventien teksten uit hs. Brussel, K.B., 15.589-623 uitgegeven en ingeleid door neerlandici, verbonden aan tien universiteiten in Nederland en België. Hilversum 1992 [Middeleeuwse studies en bronnen, 33].
Van Mierlo 1940: Jozef Van Mierlo, De middelnederlandsche letterkunde van omstreeks 1300 tot de Renaissance. ’s-Hertogenbosch 1940 [Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, 2].
Van Mierlo 1948: Jozef Van Mierlo, Sprokkelingen op het gebied der Middelnederlandse poëzie. Turnhout 1948 [Koninklijke Vlaamse academie voor taal- en letterkunde, Reeks III, nr. 26].
Van Oortmerssen 1979: D. Van Oortmerssen, De borchgravinne van Vergi. Een vergelijkend onderzoek naar de inhoudelijke en verteltechnische verschillen tussen de Hulthemse tekst, de Gentse fragmenten en het Franse origineel. Barendrecht 1979.
Van Oostrom 1985: Frits van Oostrom, ‘Letterkundige uitleiding’, in: Ria Jansen-Sieben, De Borchgravinne van Vergi. Naar Handschrift-Van Hulthem en het Gentse fragment. Utrecht 1985, pp. 85-93.
Van Oostrom 2013: Frits van Oostrom, Wereld in woorden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300-1400. Amsterdam 2013 [Geschiedenis van de Nederlandse literatuur].
Verdam 1890: Jacob Verdam, Nieuwe lezingen in Maerlant's Spiegel Historiael. Eerste partie. Amsterdam 1890 [Verslagen en mededeelingen der Koninklijke akademie van wetenschappen. Afdeeling letterkunde, Reeks III, nr. 7].
Werkgroep Vergi 1971-1972: Werkgroep Vergi, ‘De borchgravinne van Vergi. Uitgave en commentaar door R. Jansen-Sieben. Gent 1970. (Kon. Vl. Acad. voor Taal- en Letterk. reeks III, nr. 38)’, in: Spektator 1 (1971-1972), pp. 229-234.
Westphal 1999: Sarah Westphal, ‘The Van Hulthem Ms and the Compilation of Medieval German Books’, in: Ria Jansen-Sieben (red.) en Hans van Dijk (red.), Codices miscellanearum. Brussels Van Hulthem Colloquium 1999. Brussel 1999 [Archief- en bibliotheekwezen in België. Extranummers, 60], pp. 71-89.
Winkelman 1998: Johan H. Winkelman, ‘De Burggravin van Vergi kreeg een nieuwe jas. N.a.v. De burggravin van Vergi. Een middeleeuwse novelle. Vert. door Willem Wilmink; ingel door W.P. Gerritsen; met een uitg. van de Mnl. tekst door Ria Jansen-Sieben. Amsterdam, 1997. (Nederlandse klassieken, 11)’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 114 (1998), pp. 321-328.
Wolfzettel 1986: Friedrich Wolfzettel, Französische Schicksalsnovellen des 13. Jahrhunderts. La chastelaine de Vergi, La fille du comte de Pontieu, Le roi Flore et la belle Jehanne. München 1986.
‘AENHANGEL - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=00398&citaatcomp…; [accessed 13 April 2015].
‘AI - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=01067&citaatcomp…; [accessed 21 March 2015].
‘BEDI - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=02511&lemma=bedi…; [accessed 16 April 2015].
‘BLIDELIKE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=04633&lemma=blid…; [accessed 1 May 2015].
‘Chrysippus | Internet Encyclopedia of Philosophy’ <http://www.iep.utm.edu/chrysipp/> [accessed 22 March 2015].
‘CRAUWEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=23783&lemma=crau…; [accessed 27 March 2015].
‘CRETEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=23864&lemma=cret…; [accessed 13 April 2015].
‘CRIGEL - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=23906&citaatcomp…; [accessed 13 April 2015].
‘Database Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (e-BNM)’ <http://picarta.pica.nl/COOKIE=U107386,K9938,D3.48,E7286abf9-3e5,I1,C000…; [accessed 6 March 2015].
‘DEREN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=06386&lemma=dere…; [accessed 18 April 2015].
‘DESPIJT - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=06444&lemma=desp…; [accessed 27 April 2015].
‘DIERE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=06601> [accessed 28 April 2015].
‘DROEVEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=07775&lemma=droe…; [accessed 25 April 2015].
‘DUCHTEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=07910> [accessed 18 April 2015].
‘DUNKEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=07976&citaatcomp…; [accessed 24 April 2015].
‘Dynamicsofthemedievalmanuscript.eu’ <http://dynamicsofthemedievalmanuscript.eu/> [accessed 4 March 2015].
‘EEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?wdb=MNW&actie=article&uitvoer=HTML&id=082…; [accessed 2 June 2015].
‘EEN - VMNW (Vroegmiddelnederlands Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=VMNW&id=ID95242&lemma=e…; [accessed 2 June 2015].
‘Een Abstract Schrijven | Scriptieprijs’ <http://www.scriptieprijs.be/een-abstract-schrijven> [accessed 18 May 2015].
‘FEESTE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=09552&lemma=fees…; [accessed 1 May 2015].
‘FEITIJS - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=09569&lemma=feit…; [accessed 1 May 2015].
‘FIJN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=09641&lemma=fijn…; [accessed 28 April 2015].
‘FRAY - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=09869&lemmodern=…; [accessed 1 May 2015].
‘G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse En G.J. Vis, Algemeen Letterkundig Lexicon • Dbnl’ <http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_00457.php> [accessed 17 March 2015].
‘G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse En G.J. Vis, Algemeen Letterkundig Lexicon • Dbnl’ <http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_00837.php> [accessed 18 March 2015].
‘G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse En G.J. Vis, Algemeen Letterkundig Lexicon • Dbnl’ <http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_00838.php> [accessed 18 March 2015].
‘G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse En G.J. Vis, Algemeen Letterkundig Lexicon • Dbnl’ <http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_03823.php> [accessed 9 May 2015].
‘G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse En G.J. Vis, Algemeen Letterkundig Lexicon • Dbnl’ <http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_00442.php> [accessed 9 May 2015].
‘G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse En G.J. Vis, Algemeen Letterkundig Lexicon • Dbnl’ <http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_03087.php> [accessed 18 March 2015].
‘G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse En G.J. Vis, Algemeen Letterkundig Lexicon • Dbnl’ <http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_04939.php> [accessed 27 March 2015].
‘G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse En G.J. Vis, Algemeen Letterkundig Lexicon • Dbnl’ <http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_00865.php> [accessed 13 May 2015].
‘GEBAREN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?wdb=MNW&actie=article&uitvoer=HTML&id=103…; [accessed 8 April 2015].
‘GEVAREN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=13499&citaatcomp…; [accessed 26 April 2015].
‘HAER - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=15286&lemma=haer…; [accessed 15 April 2015].
‘HAESTELIKE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=15357&lemma=haes…; [accessed 28 April 2015].
‘HARE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?wdb=MNW&actie=article&id=15814> [accessed 15 April 2015].
‘HERTE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=16984&citaatcomp…; [accessed 22 April 2015].
‘HITTE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=17381&lemma=hitt…; [accessed 2 June 2015].
‘HOF - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=17616&citaatcomp…; [accessed 28 April 2015].
‘INGAEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=19112&citaatcomp…; [accessed 26 April 2015].
‘LEET - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=25448&lemma=leet…; [accessed 27 April 2015].
‘LESSE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=25807&lemma=less…; [accessed 29 April 2015].
‘MAER - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=27539&lemma=maer…; [accessed 22 March 2015].
‘MAKEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=27725&lemmodern=…; [accessed 8 April 2015].
‘MISKIEF - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=30025&citaatcomp…; [accessed 28 April 2015].
‘MOGEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=30475&lemmodern=…; [accessed 1 May 2015].
‘NIJT - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=32666&lemma=nijt…; [accessed 28 April 2015].
‘NOCHTAN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=32718&lemma=noch…; [accessed 15 April 2015].
‘OF - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=33240&lemma=of&c…; [accessed 8 April 2015].
‘ONGESONT - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=35985&lemma=onge…; [accessed 22 April 2015].
‘ONTHETEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=37390&citaatcomp…; [accessed 26 April 2015].
‘ONTHOUDEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=37417&citaatcomp…; [accessed 22 April 2015].
‘ONTSTEKEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=37994&lemma=onts…; [accessed 1 May 2015].
‘RIKE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=46474&lemma=rike…; [accessed 21 March 2015].
‘ROUWE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=47363&lemma=rouw…; [accessed 22 April 2015].
‘SAEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=47882&lemma=saen…; [accessed 2 May 2015].
‘SALE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=48032&lemma=sale…; [accessed 2 May 2015].
‘SCHEIDEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=49125&citaatcomp…; [accessed 29 May 2015].
‘SCHONE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=50007> [accessed 28 April 2015].
‘SEKERLIKE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=51228&lemma=seke…; [accessed 2 May 2015].
‘SIMPERLIKE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=51990&citaatcomp…; [accessed 2 May 2015].
‘SINT - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?wdb=MNW&actie=article&id=52076> [accessed 25 April 2015].
‘SPEL - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=53872&citaatcomp…; [accessed 1 May 2015].
‘SPELLIKE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=53899&citaatcomp…; [accessed 2 May 2015].
‘STILLE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=55319&citaatcomp…; [accessed 27 May 2015].
‘SWAER - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=56475&citaatcomp…; [accessed 8 April 2015].
‘TOECOMEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=58449&citaatcomp…; [accessed 15 April 2015].
‘Universiteitsbibliotheek Gent’ <http://adore.ugent.be/OpenURL/app?id=archive.ugent.be:66FF501E-015A-11E…; [accessed 26 February 2015].
‘Van Dale’ <http://vowb.vandale.be/zoeken/zoeken.do> [accessed 17 May 2015].
‘VENSEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=61962&citaatcomp…; [accessed 14 April 2015].
‘VERDRACH - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=62524&citaatcomp…; [accessed 2 May 2015].
‘VERWEENT - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=65527> [accessed 22 April 2015].
‘VRIENDELIKE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=69142&lemma=vrie…; [accessed 15 April 2015].
‘VRIENDINNE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=69147&lemma=vrie…; [accessed 18 April 2015].
‘VROUWE - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=69379&lemma=vrou…; [accessed 18 April 2015].
‘WACHTEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=69735&citaatcomp…; [accessed 28 April 2015].
‘Welkom Bij de GTB van Het INL’ <http://gtb.inl.nl/?owner=MNW> [accessed 22 December 2014].
‘WIKEN - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=73523&citaatcomp…; [accessed 26 April 2015].
‘WORT - MNW (Middelnederlandsch Woordenboek)’ <http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=74478&citaatcomp…; [accessed 19 April 2015].