De implementatie van casemanagement in de eerstelijnszorg in Vlaanderen: een kwalitatieve studie naar de visie van verpleegkundigen binnen eerstelijnszorgorganisaties
Een casemanager, de kapitein van uw zorg?
Een huisarts, verpleegkundige, specialist, dagopvang, rusthuis, … De opties binnen de gezondheidszorg breiden zich steeds uit, waardoor velen hun weg verliezen in dit netwerk. We willen allemaal goed verzorgd worden, lang leven en lang thuis kunnen blijven, maar slagen er vaak niet in de juiste organisaties hiervoor aan te spreken. Wat als uw zorg bestuurd werd door een casemanager? Een casemanager die de juiste bestemmingen aanduidt, de vaarroute uitstippelt en zinken voorkomt?
Professor Lieven Annemans, gezondheidseconoom aan de Universiteit Gent geeft aan dat het creëren van nieuwe beroepen nodig is om tegemoet te komen aan de uitdagingen binnen de gezondheidszorg. De functie van een casemanager wordt hierbij aangehaald, omdat deze functie in het buitenland reeds bestaat en positieve effecten aantoont. Het is echter onmogelijk om deze functie te kopiëren en zonder meer in België in te voeren. De functie wordt immers vaak op verschillende manieren ingevuld en bevindt zich in een context die verschilt van de Belgische.
Om een beeld te krijgen van hoe de functie van een casemanager er binnen de Belgische context zou kunnen uitzien, werd bij 12 verpleegkundigen een interview afgenomen. Deze verpleegkundigen hadden vanuit hun specifieke functies ervaring met het casemanagement. In de interviews werd hen gevraagd hoe zij de organisatie van de functie op inhoudelijk en structureel vlak zien.
WAT DOET EEN CASEMANAGER?
De casemanager is een persoon die in de gezondheidszorg werkt en patiënten helpt bij het coördineren van hun zorgverlening. Hij bezit een grote kennis van alle organisaties en projecten binnen de gezondheidszorg. Vanuit deze kennis én zijn kennis over de patiënt, ontwikkelt hij een zorgplan, op maat van de individuele patiënt. Binnen de functie is het heel belangrijk dat de mening van de patiënt gehoord wordt en hij tevreden is met zijn zorgplan. Dit betekent dat de casemanager het zorgplan zal opvolgen en aanpassen tot de patiënt tevreden is. Als een patiënt bijvoorbeeld teveel uitgeput wordt, doordat de thuisverpleegkundige en de kinesist beiden ’s morgens langskomen, kan de casemanager opties voorleggen die beter in het ritme van de patiënt passen.
Het wordt al snel duidelijk dat de casemanager ook taken heeft naar de omgeving van de patiënt toe. Familieleden, vrienden, mantelzorgers, … behoren onlosmakend tot de leefwereld van de patiënt. Het is van groot belang dat de casemanager oor heeft naar de wensen van deze personen en hen een plaats geeft binnen het zorgplan. De casemanager moet nagaan welke taken de mantelzorgers op zich willen nemen en of deze taken binnen de capaciteiten van de mantelzorger liggen. Het zorgplan moet zo opgesteld worden dat de zorgverleners en de mantelzorger(s) complementair werken. Zo kan een groter gevoel van wederzijds respect ontstaan en worden de mantelzorgers beter ondersteund.
Door deze taken te vervullen, zal de casemanager het centraal aanspreekpunt worden voor de patiënt en zijn omgeving, maar ook voor de betrokken zorgverleners. Alle informatie wordt bij de casemanager gecentraliseerd en staat zo ter beschikking van de relevante betrokkenen in het zorgplan. Hierbij is het belangrijk te vermelden dat de casemanager niet in competitie treedt met de huisarts, die de spilfiguur in de eerstelijnszorg is. Het is de bedoeling dat de casemanager en de huisarts goede contacten met elkaar onderhouden en zo elkaar wederzijds kunnen aansterken.
CASEMANAGEMENT IN BELGIË?
In een tijd waarin besparingen schering en inslag zijn, is het aanbrengen van een nieuwe functie geen vanzelfsprekendheid. Verschillende onderzoeken tonen echter aan dat casemanagement onder bepaalde voorwaarden kan leiden tot positieve effecten en zelfs besparingen.
Één van deze voorwaarden is dat het inzetten van een casemanager moet leiden tot een meerwaarde voor de zorgverlening. De verpleegkundigen die geïnterviewd werden, gaven ook het belang hiervan in functie van de kosteneffectiviteit en beheersbaarheid aan. Objectivering en kwantificering van de zorg is noodzakelijk om te bepalen welke patiënten al dan niet toegang krijgen tot het casemanagement. Bestaande scoringssystemen zijn echter niet sluitend en ontoereikend om de complexiteit van zorgverlening te vatten. Een scoringssysteem op basis van de zorgbehoeften of het aantal betrokken zorginstanties moet dus nog worden ontwikkeld.
Een tweede belangrijke voorwaarde voor effectief casemanagement, is een goede uitvoering van de functie. Er moet goed nagedacht worden over welke competenties een casemanager moet bezitten en of er bijkomende eisen zijn. Organisatorische competenties in combinatie met een uitgebreide kennis van de verschillende instanties in de gezondheidszorg zijn een noodzakelijkheid. Van hieruit vormt een medische achtergrond een voordeel. Daarnaast zal een specifieke opleiding nodig zijn, maar de invulling hiervan moet op beleidsniveau verder uitgediept worden.
Een laatste onmisbare voorwaarde en tevens grootste struikelblok is de financiering van de functie. Subsidiëring is essentieel om de functie in het leven te roepen en patiënten toegang te verlenen tot de functie. In de Belgische complexiteit is het nog onduidelijk welke financieringsbronnen er kunnen worden aangesproken en ten koste van wat dit zal zijn. Het is echter van groot belang stil te staan bij de positieve langetermijneffecten die de functie kan teweegbrengen. In tegenstelling tot vroeger mogen we niet enkel focussen op de onmiddellijke opbrengsten, maar moeten de duurzaamheid, kosteneffectiviteit en kwaliteitsverbeteringen mee in rekening gebracht worden. Onderzoek heeft reeds positieve effecten op deze vlakken aangetoond, waardoor bewustwording omtrent het bestaan van deze functie zeker aangewakkerd en aangemoedigd moet worden.
Uit het onderzoek blijkt dat er zeker een plaats bestaat voor het casemanagement in België. Complexe zorgsituaties kunnen door het aangaan van intensieve relaties en samenwerkingen binnen het casemanagement positief beïnvloedt worden. Op lange termijn kan dit dan leiden tot verminderde opnames in woon-zorgcentra, ziekenhuizen, spoedopnames, …
De functie staat in België echter nog in zijn kinderschoenen. Een inhoudelijke en structurele vormgeving zoals hierboven beschreven, bestaan wel op papier, maar de realisatie in de praktijk vormt nog een grote uitdaging. Het is in eerste instantie belangrijk te weten wat de functie inhoudt, welke meerwaarde hij kan scheppen en welke voorbereidingen getroffen moeten worden. Pas wanneer deze voorwaarden in achting worden genomen om de functie te realiseren, zal deze zich maximaal kunnen ontwikkelen en zullen positieve effecten bekomen worden.
Bibliografie
Annemans L. (2014) Pijler 8: Nieuwe beroepen creëren. In De prijs van uw gezondheid, Lannoo, Tielt, pp. 131-133.
Baekelandt L. (2015) Leuvens thuiszorgproject bereidt ouderen voor terug thuis te wonen na ziekenhuisopname. Plus magazine. Retrieved from http://plusmagazine.knack.be/nl/011-11157-Leuvens-thuiszorgproject-bere… on 1 May 2015.
Bamford C., Poole M., Brittain K., Chew-Graham C., Fox C., Iliffe S., Manthorpe J. & Robinson L. (2014) Understanding the challenges to implementing case management for people with dementia in primary care in England: a qualitative study using Normalization Process Theory. BMC Health Services Research 14, 549.
Barnett P.G., Masson C.L., Sorensen J.L., Wong W. & Hall S. (2006) Linking opioid-dependent hospital patients to drug treatment: Health care use and costs 6 months after randomization. Addiction 101(12), 1797-1804.
Berland Y. (2003) Rapport de la mission Coopération des professionnels de santé: le transfert des tâches et des compétences. Ministère de la santé, Parijs.
Borgermans L.A.D., Abraham I.L., Milisen K., Steeman E., Dejace A., Gosset C., Rondal P.M. & Moons P. (1999) Case management voor geriatrische patiënten en hun families: het klinische model van Belgische projecten. Tijdschrift voor Geneeskunde 55, 427 - 435.
Case Management Society of America (CMSA) (1990) What is a case manager. Case Management Society of America. Retrieved from http://www.cmsa.org/Home/CMSA/WhatisaCaseManager/tabid/224/Default.aspx on 8 April 2014.
Chow S.K.Y. & Wong F.K.Y. (2014) A randomized controlled trial of a nurse-led case management programme for hospital-discharged older adults with co-morbidities. Journal of Advanced Nursing 70(10), 2257-2271.
Colaboratief Zorgplatform (CoZo) (2014) Nationaal eHealth Project. Retrieved from http://www.cozo.be/ehealth-project on 16 April 2015.
Daue F. & Crainich D. (2008) De toekomst van de gezondheidszorg: diagnose en remedies, Academic & Scientific Publishers, VUB Press, Brussel.
De Rycke R. & Gemmel P. (2013) Strategische management voor de gezondheids- en welzijnssector, Lannoo Campus, Leuven.
de Stampa M., Vedel I., Buyck J.F., Lapointe L., Bergman H., Beland F. & Ankri J. (2014) Impact on hospital admissions of an integrated primary care model for very frail elderly patients. Archives of Gerontology and Geriatrics 58(3), 350-355.
Durbin A., Sirotich F. & Durbin J. (2014) Predictors of unmet need for medical care among justice-involved persons with mental illness. Psychiatric Services 65(6), 826-829.
Ethridge P. & Lamb G.S. (1989) Professional nursing case management improves quality, access and costs. Nursing Management 20, 30 - 37.
FOD Economie (2012) Kerncijfers - statistisch overzicht van België. Annie Versonnen, Brussel.
FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu (FOV VVVL) (2013) Oriëntatienota: geïntegreerde visie op de zorg voor de chronisch zieken in België, Brussel.
FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu (FOD VVVL) (2014) BelRAI - Een uniforme en web based (online) registratie van interRAI-beoordelingsinstrumenten. E-health. Retrieved from https://www.ehealth.fgov.be/nl/application/applications/BELRAI.html on 1 May 2015.
Geenens K., Vanderplasschen W., Broekaert E., De Ruyver B. & Alexandre S. (2005) Beleidsintenties inzake implementatie van case management in België. In Tussen droom en daad. Implementatie van case management voor druggebruikers binnen de hulpverlening en justitie, Academia Press, Gent, pp. 53 - 56.
Geenens K., Vanderplasschen W., Broekaert E., De Ruyver B. & Alexandre S. (2005) Sleutelvragen bij de implementatie van case management. In Tussen droom en daad: implementatie van case management voor druggebruikers binnen de hulpverlening en justitie, Academia Press, Gent, pp. 18-28.
Holloway I. & Wheeler S. (2013) Qualitative research in nursing and healthcare. 3th edn, Wiley-Blackwell, Hoboken.
Iliffe S., Robinson L., Bamford C., Waugh A., Fox C., Livingston G., Manthorpe J., Brown P., Stephens B., Brittain K., Chew-Graham C. & Katona C. (2014a) Introducing case management for people with dementia in primary care: a mixed-methods study. Brittish Journal of General Practice 64(628), e735-41.
Iliffe S., Waugh A., Poole M., Bamford C., Brittain K., Chew-Graham C., Fox C., Katona C., Livingston G., Manthorpe J., Steen N., Stephens B., Hogan V. & Robinson L. (2014b) The effectiveness of collaborative care for people with memory problems in primary care: results of the CAREDEM case management modelling and feasibility study. Health Technology Assessment 18(52), 1-148.
Jubelt L.E., Graham J., Maeng D.D., Li H., Epstein A.J. & Metlay J.P. (2014) Patient Ratings of Case Managers in a Medical Home: Associations With Patient Satisfaction and Health Care UtilizationPatient Ratings of Case Managers in a Medical Home. Annals of Internal Medicine 161(10_Supplement), S59-S65.
Kanter J. (1989) Clinical case management: definition, principles, components. Psychiatric Services, 40(4), 361-368.
Kersbergen A.L. (1996) Case management: a rich history of coordinating care to control costs. Nursing Outlook 44, 169 - 172.
Marshall M.N. (1996) Sampling for qualitative research. Family Practice 12, 522 - 525.
McAlister F.A., Majumdar S.R., Padwal R.S., Fradette M., Thompson A., Buck B., Dean N., Bakal J.A., Tsuyuki R., Grover S. & Shuaib A. (2014) Case management for blood pressure and lipid level control after minor stroke: PREVENTION randomized controlled trial. Canadian Medical Association Journal 186(8), 577-84.
Midy F. (2003) Efficacité et efficience de la délégation d'actes des médecins généralistes aux infirmières: Revue de la littérature 1970-2002. Questions d'économie de la santé 65, 1-4.
Moons P. (2010) Ontslagmanagement in algemene en psychiatrische ziekenhuizen. Onuitgegeven cursus, Katholieke Universiteit, K.U. Leuven- Centrum voor ziekenhuis- en verplegingswetenschap, Leuven.
Nugent K.E. (1992) The clinical nurse specialist as a case manager in a collaborative practice model: bridging the gap between quality and cost of care. Clinical Nurse Specialist summer, 106 - 111.
Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OECD) (2010) Health care systems: getting more value for money. In OECD Economic Department Notes No. 2.
Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OECD) (2010) Health at a Glance: Europe 2010, OECD Publishing. Retrieved from http://dx.doi.org/10.1787/health_glance-2010-en on 17 May 2015.
Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OECD) (2013). Health at a Glance 2013: OECD Indicators, OECD.
Oeseburg B., Wynia K., Middel B. & Reijneveld S.A. (2009) Effects of case management for frail older people or those with chronic illness: a systematic review. Nursing Research 58, 201 - 210.
Pacolet J., Deliège D., Artoisenet C., Cattaert G., Coudron V., Leroy X., Peetermans A. & Swine C. (2004) Vergrijzing, gezondheidszorg en ouderenzorg in België, FOD Sociale Zekerheid, Brussel.
Pelfrene E. (2009) De nieuwe 'bevolkingsvooruitzichten 2007-2060'. Josée Lemaître, Brussel. Retrieved from http://www4.vlaanderen.be/dar/svr/Pages/2009-04-06-svrrapport2009-3.aspx on 8 April 2014.
Phillips R.L., Han M., Petterson S.M., Makaroff L.A. & Liaw W.R. (2014) Cost, utilization, and quality of care: an evaluation of illinois' medicaid primary care case management program. The Annals of Family Medicine 12(5), pp. 408-17.
Polit D.F. & Beck C.T. (2012) Nursing research: generating and assessing evidence for nursing practice, Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, PA.
Saleh S.S., Vaughn T., Levey S., Fuortes L., Uden-Holmen T. & Hall J.A. (2006) Cost-Effectiveness of Case Management in Substance Abuse Treatment. Research on Social Work Practice 16(1), 38-47.
SAMSHA (1998). Applying Case Management to Substance Abuse Treatment. In Treatment Improvement Protocol. Retrieved from http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK64857/ on 8 April 2014.
Vanderplasschen W., Wolf J., Rapp R.C. & Broekaert E. (2007) Effectiveness of Different Models of Case Management for Substance-Abusing Populations. Journal of Psychoactive Drugs 39(1), 81-95.
Vanderplasschen W., Lievens K. & Broeckaert E. (2001) Implementatie van een methodiek van case management in de drughulpverlening : een proefproject in de provincie Oost-Vlaanderen. Universiteit Gent, Gent, pp. 11-23.
Van den Bosch K. & Willemé P. (2014) De maatschappelijke betekenis van de gezondheidszorg. Planbureau & RIZIV, Henri Bogaert, Brussel. Retrieved from http://www.plan.be/admin/uploaded/201402050952060.RIZIV_eindrapport.pdf on 10 April 2014.
van Staa A.L. & Evers J. (2010) 'Thick analysis': strategie om de kwaliteit van kwalitatieve data-analyse te verhogen. KWALON 43, 5 - 12.
van Zwieten M. & Willems D. (2004) Waardering van kwalitatief onderzoek. Huisarts en wetenschap 47(13), 38-43.
Verhaeghe S. (2013) Algemene methodologie van wetenschappelijk onderzoek partim I: kwalitatief onderzoek. Onuitgegeven cursus, Universiteit Gent, Faculteit geneeskunde en gezondheidswetenschappen, Gent.
Zander K. (1990) Case management companies run by nurses. American Journal of Nursing 90, 71.
