De kunst van symbiose: World of Matter en de paradigmashift naar een andere omgang met de aarde
DE KUNST VAN SYMBIOSE
DE WAANZIN VAN HET PARASITEREN OP DE PLANEET
Aan de vooravond van de Klimaatconferentie in Parijs lijken de woorden van beleidsmakers als vaag gemompel te verstommen te midden van het groeiende verzet tegen onze huidige disharmonische verhouding tot de aarde. Welke noot speelt kunst in de bonte polyfonie van wetenschappers, politici, activisten, burgerbewegingen, een groene paus en boomknuffelaars? Hoe kunnen artistieke middelen bijdragen aan een betere wereld?
Dat de opwarming van de aarde volgens de huidige tendens niet te beperken valt tot de schrikbarende limiet van 2°C, is een duidelijk teken aan de wand: de uitstoot van broeikasgassen gaat quasi onverminderd verder. De pollutie van de atmosfeer is slechts één van de zichtbare en onzichtbare ziekteverschijnselen die het antropoceen kenmerken. Die term staat voor het tijdsgewricht waarin de activiteiten van de mens zich onmiskenbaar laten voelen in het planetaire ecosysteem. Vooral sinds de industriële revolutie in de achttiende eeuw is onze impact verwoestend, en dat beginnen we zo naderhand te beseffen. Uit allerlei hoeken roepen stemmen op tot een duurzaam, ecologisch leefpatroon en dito economisch beleid. In het bijzonder op kleine schaal – Think global, act local! – schieten allerlei goedhartige projecten als paddenstoelen uit de grond die bewijzen dat alternatieven wel degelijk bestaan. Alle wilskracht en goede intenties ten spijt, lijkt de verslavende werking van comfort echter de bovenhand te halen. Levensvreugde noch kapitaal zetten we graag op het spel, ook niet voor de goede zaak.
Vervuiling eindigt en duurzaamheid begint daarom bij een fundamentele paradigmashift, en een wel overdacht verbruik van grondstoffen ligt daarvan aan de basis. Wat zijn grondstoffen, op het meest elementaire niveau van hun bestaan? Welke gevolgen heeft de menselijke consumptie ervan? En mag de mens er überhaupt zomaar over beschikken? Precies die vragen zetten kunstenaars en denkers als Ursula Biemann, Mabe Bethônico, Lonnie van Brummelen, Siebren de Haan, Uwe H. Martin, Frauke Huber, Peter Mörtenböck, Helge Mooshammer, Paulo Tavares en Emily E. Scott ertoe aan om hun veelzijdige artistieke praktijken te bundelen. In 2010 werden zo de kiemen gelegd van het internationale collectief World of Matter. Met hoofdzakelijk essayistisch videowerk en fotoreeksen poogt het project verscheidene aangrijpende processen die de planeet vandaag in hun greep hebben, aan de kaak te stellen. Gezamenlijke tentoonstellingen en een interactief multimediaplatform (www.worldofmatter.net) brengen de beelden tot bij het bredere publiek.
Over het muurtje kijken
Interdisciplinariteit vormt de spreekwoordelijke ruggengraat van World of Matter. Binnen het collectief meandert en medieert kunst tussen vaak uiteenlopende domeinen zoals natuurwetenschappen, filosofie, politiek, antropologie en economie. Zo krijgt de visie van filosoof Timothy Morton op grondstoffen een belangrijke plaats. Doordat we water, lucht, vruchtbare aarde, mineralen of dieren al te vaak reduceren tot hun praktisch nut voor de mens, vergeten we dat ze in hun bestaan wezenlijk onafhankelijk zijn van onze kennis. Sterker nog, ze onttrekken zich grotendeels aan ons zicht en zijn akelig oncontroleerbaar, vindt Morton. Hij duidt ze aan met de term hyperobjects: entiteiten die de mens in veel opzichten overstijgen. Diverse vormen van straling bijvoorbeeld zijn technologisch zeer interessant, maar hebben in meer of mindere mate drastische, beangstigende effecten op de menselijke gezondheid. Geluidskunstenaar Peter Cusack registreerde het gepiep van een geigerteller in Tsjernobyl. Zo illustreert hij met Sounds of Contamination (2012) het sluimerende gevaar van de onzichtbaarheid van radioactiviteit, waarover Morton schrijft.
Leidt de onafhankelijkheid van grondstoffen ook tot juridische zelfstandigheid? Twee wereldoorlogen waren nodig om tot de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) te komen. Nu de urgentie van de klimaatcrisis meer dan ooit om aandacht schreeuwt, wordt druk gedebatteerd over de rechten van de natuur. Kunstcriticus T.J. Demos, die World of Matter van zeer nabij volgt, onderstreept het historisch belang daarvan wanneer hij spreekt van een ‘dekolonisering van de natuur’. Zo roept de videoserie White Gold (2007-2014) van Huber en Martin over de wereldwijde katoenteelt tal van vragen op. Hoe gerechtvaardigd is de wetenschappelijke overheersing van de gewassen door middel van genetische modificatie? Mogen miljoenen hectaren van onze planeet zomaar worden opgeofferd ten behoeve van de kledingindustrie? De zelfmoordgolf onder Indische katoenboeren, die in White Gold een centrale plaats krijgt, maakt ten slotte duidelijk hoe schrijnend de klimaatproblematiek en sociaal onrecht zijn verstrengeld.
De kunstenaar als Salvator Mundi?
World of Matter spoort bovendien aan om ons blikveld te openen naar andere dan de klassieke westerse denkpatronen. Biemann en Tavares integreerden in hun multimedia-installatie Forest Law (2014) het gedachtegoed van antropoloog Eduardo Kohn, die het object van zijn discipline niet tot de mens wil verengen. Ook alle niet-menselijke wezens in het Amazonewoud hebben een eigen specifieke niet-talige manier van denken en communiceren, die zo mogelijk nog complexer is dan die van de mens. De natives die aan het woord komen in Forest Law omarmen dat vermogen als een opportuniteit, maar westerse ondernemers nemen het woud liever als een hapklare brok winst en vernietigen daarmee die complexe relaties. Die discrepantie leidt onder meer in Ecuador tot opzienbarende juridische processen, waar de jonge rechten van de natuur in de praktijk worden getest.
Aan de basis van Forest Law ligt Michel Serres’ The Natural Contract (1990). Daarin vermaant hij de homo sapiens sapiens voor zijn parasiterend gedrag en propageert hij, visionair voor zijn tijd, een contract tussen mens en planeet. De kwintessens daarvan is een mentaliteitswijziging van brute vijandigheid naar een symbiotische verzoening van waarden en noden. Een schip dat op een rotsblok afstevent, kan zich immers niet redden door alleen vaart te minderen. Het moet ook zijn richting veranderen, stelt Serres.
Slechts in utopie kan kunst de wereld redden, maar desondanks verliest ze allerminst haar relevantie of nut in de samenleving. Met een lichte frons vragen kunstenaars namelijk waar we dan wel mee bezig zijn en plaatsen ze kritische noten bij de zekerheden waarover we bibliotheken volschrijven. Een collectief als World of Matter duelleert met de evidentie waarmee we zelfbedachte waarheden bekronen en herinnert de mens aan zijn werkelijke prioriteiten. Het veegt ook de dunne krijtlijnen rond kunst zachtjes weg en stimuleert de kruisbestuiving tussen verschillende disciplines, een aanpak die zeker toe te juichen valt.
Bibliografie
Ahmed, Nabil. “Arsenic: Bhola Cyclone.” Forensic Architecture. Geraadpleegd 7 april 2015. http://www.forensic-architecture.org/lexicon/radical-meteorology/.
———. “Arsenic in the Bengal Delta.” World of Matter. Geraadpleegd 5 april 2015. http://www.worldofmatter.net/arsenic-bengal-delta.
———. “Radical Meteorology.” Forensic Architecture. Geraadpleegd 7 april 2015. http://www.forensic-architecture.org/lexicon/radical-meteorology/.
———. “Science on Trial.” World of Matter. Geraadpleegd 25 april 2015. http://www.worldofmatter.net/prologue-radical-meteorology#path=science-….
———. “Water Infrastructure.” World of Matter. Geraadpleegd 24 april 2015. http://www.worldofmatter.net/prologue-radical-meteorology#path=water-in….
Arns, Inke, red. World of Matter. Berlijn: Sternberg Press, 2015.
“Artists & Authors.” World of Matter. Geraadpleegd 9 mei 2015. http://www.worldofmatter.net/artists-authors.
“Ballpoint Pen.” How Products Are Made. Geraadpleegd 5 maart 2015. http://www.madehow.com/Volume-3/Ballpoint-Pen.html.
Bateson, Nora. An Ecology of Mind, film, 2010.
Bethônico, Mabe, red. Provisões: Uma Conferência Visual [World of Matter]. Belo Horizonte: Instituto Cidades Criativas, 2013.
Biemann, Ursula. “Forest Law.” Lezing. Inventer le possible. Une vidéothèque éphémère: projection & rencontre avec les artistes Ursula Biemann et Wim Catrysse, Jeu de Paume Parijs, 30 januari 2015.
———. “Forest Law.” Lezing. World of Matter: Extractive Ecologies and Unceded Terrains, Concordia University Montreal, 20 februari 2015.
———. , red. Mission Reports: Artistic Practice in the Field. Video Works 1998 - 2008. Bristol: Arnolfini, 2008.
———. “The Video Essay in the Digital Age.” In Stuff It: The Video Essay in the Digital Age, red. Ursula Biemann, 8–11. Zürich: Edition Voldemeer; Wenen: Springer, 2003.
Biemann, Ursula, en Paulo Tavares, red. Forest Law—Selva Jurídica. East Lansing MI: Eli and Edythe Broad Art Museum - Michigan State University, 2014.
Biton, Eli, en Hezi Gildor. “The Seasonal Effect in One-Dimensional Daisyworld.” Journal of Theoretical Biology 314 (2012): 145–56. doi:10.1016/j.jtbi. 2012.08.043.
Bohm, David, en Basil J. Hiley. The Undivided Universe: An Ontological Interpretation of Quantum Theory. Londen: Routledge, 1993.
Cullinan, Cormac. “Wild Law.” Lezing via Skype. Rights of Nature Conference, Nottingham Contemporary, 24 januari 2015.
Cusack, Peter. “Chernobyl - Sounds of Contamination.” World of Matter. Geraadpleegd 6 april 2015. http://www.worldofmatter.net/pccsc01#path=pccsc10.
———. “Field Recording as Sonic Journalism.” Sounds from Dangerous Places. Geraadpleegd 6 april 2015. http://sounds-from-dangerous-places.org/sonic_journalism.html.
D’Almeida, Kanya, en Naimul Haq. “Situatie in Bengalese kledingfabrieken is nauwelijks verbeterd.” MO*, 24 april 2015. http://www.mo.be/nieuws/ situatie-bengalese-kledingfabrieken-nauwelijks-verbeterd.
Dawson, Ashley. “Panel on the Rights of Mother Earth.” Social Text, People’s Conference on Climate Change, 8 juli 2011. http://socialtextjournal.org/periscope_article/panel_on_the_rights_of_m….
———. “The Rights of Nature.” Social Text, Climate Justice, 5 december 2011. http://socialtextjournal.org/periscope_article/the_rights_of_nature/.
———. “The Science of Climate Change Panel.” Social Text, People’s Conference on Climate Change, 10 juli 2011. http://socialtextjournal.org/periscope_article/the_science_of_climate_c….
Demos, T.J. “Decolonizing Nature: Making the World Matter.” Social Text, Radical Materialism, 8 maart 2015. http://socialtextjournal.org/periscope_article/decolonizing-nature-maki….
———. “Introduction.” Lezing. Rights of Nature Conference, Nottingham, 24 januari 2015.
Dercon, Chris, interview door Friedl’ Lesage. Touché. Radio 1, 10 mei 2015.
De Schutter, Olivier. “Agroecology and the Future of Food.” Lezing. Grijze Cellen: toekomst van de landbouw, Gent, 13 oktober 2014. http://www.deburen.eu/nl/programma/detail/grijze-cellen-de-toekomst-van….
De Vré, Kees. “Ander voedsel, ander geld.” Trouw, 5 april 2015. http://www. trouw.nl/tr/nl/4504/Economie/article/detail/3944802/2015/04/05/Ander-voedsel-ander-geld.dhtml.
De Walsche, Alma. “De oliepolitiek van Rafael Correa.” MO*, 14 januari 2015. http://www.mo.be/analyse/de-oliepolitiek-van-rafael-correa.
Dewulf, Bernard. Verstrooiingen: over kijken en zien. Amsterdam: Atlas Contact, 2012.
“Droogte treft 52 procent wereldbevolking tegen 2050.” MO*, 14 januari 2014. http://www.mo.be/artikel/droogte-treft-52-procent-wereldbevolking-tegen….
Ewing, William A. Landmark: The Fields of Landscape Photography. Londen: Thames & Hudson, 2014.
Funke, Judith. “Peter Mörtenbock & Helge Mooshammer: A World of Matter.” In World of Matter: Ausstellungsführer/Exhibition Guide, 15. Dortmund: Hartware MedienKunstVerein, 2014.
García-Sayán, Diego. Case of the Kichwa Indigenous People of Sarayaku v. Ecuador, (Inter-American Court of Human Rights 2012).
Goris, Gie. “Sainath: ‘300.000 zelfmoorden zijn geen nieuws in India’.” MO*, 15 november 2014. http://www.mo.be/interview/sainath-300000-zelfmoor den-zijn-geen-nieuws-india.
Graber, Cynthia. “Why Bangladesh Water Contains Arsenic.” Scientific American, 16 november 2009. http://www.scientificamerican.com/podcast/episode/ why-bangladesh-water-contains-arsen-09-11-16/.
Harman, Graham. Bells and Whistles: More Speculative Realism. e-book. Winchester UK: Zero Books, 2013.
Hoffmeyer, Jesper. “From Thing to Relation. On Bateson’s Bioanthropology.” In A Legacy for Living Systems: Gregory Bateson as Precursor to Biosemiotics, red. Jesper Hoffmeyer. Biosemiotics 2. New York: Springer, 2008.
Huber, Frauke, en Uwe H. Martin. “White Gold - Killing Seeds.” World of Matter. Geraadpleegd 21 april 2015. http://www.worldofmatter.net/farmers-funeral#path=farmers-funeral.
———. “White Gold - Texas Blues.” World of Matter. Geraadpleegd 26 april 2015. http://www.worldofmatter.net/doyles-hobby#path=doyles-hobby.
Kashi, Ed. “Black Gold.” World of Matter. Geraadpleegd 9 mei 2015. http://www.worldofmatter.net/niger-delta-environmental#path=niger-delta….
Klein, Naomi. The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism. New York: Metropolitan Books, 2007.
———. This Changes Everything: Capitalism vs. the Climate. New York: Simon & Schuster, 2014.
Koenig, Kevin. “Courting Justice: Sarayaku v. Republic of Ecuador.” Amazon Watch, 1 juli 2011. http://amazonwatch.org/news/2011/0701-courting-justice-sarayaku-v-repub….
Kohn, Eduardo. “How Dogs Dream: Amazonian Natures and the Politics of Transspecies Engagement.” American Ethnologist 34, nr. 1 (2007): 3–24.
———. “How Forests Think.” Lezing. World of Matter: Extractive Ecologies and Unceded Terrains, Concordia University Montreal, 20 februari 2015.
———. How Forests Think: Toward an Anthropology beyond the Human. Berkeley CA: University of California Press, 2013.
Lalander, Rickard. “Rights of Nature and the Indigenous Peoples in Bolivia and Ecuador: A Straitjacket for Progressive Development Politics?” Iberoamerican Journal of Development Studies 3, nr. 2 (2014): 148–73.
Latour, Bruno. Politics of Nature: How to Bring the Sciences into Democracy. Vertaald door Catherine Porter. Cambridge MA: Harvard University Press, 2004.
———. We Have Never Been Modern. Cambridge MA: Harvard University Press, 1993.
Lemmens, Pieter. “Dionysische wijsheid contra Socratische rationaliteit. De irrationaliteit van de rationalisering.” Filosofie, 1994.
Lievens, Matthias. “Klimaatrechtvaardigheid! Géén groen kapitalisme.” DeWereldMorgen, 23 augustus 2013. http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2013/08/23/klimaatrechtvaardighei….
Lovelock, James. Gaia: A New Look at Life on Earth. Oxford: Oxford University Press, 2000.
———. Gaia Hypothesis. Video, 2007. https://www.youtube.com/watch?v=GIFRg2skuDI.
———. “Gaia: The Living Earth.” Nature 426, nr. 6968 (2003): 769–70. doi:10.1038/426769a.
———. The Revenge of Gaia: Why the Earth Is Fighting Back - and How We Can Still Save Humanity. Londen: Penguin, 2007.
Mackenzie, Fred T. “Hydrosphere.” Encyclopædia Britannica. Geraadpleegd 13 maart 2015. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/279025/hydrosphere.
Martin, Uwe H. “White Gold.” Uwe H. Martin / White Gold, 16 juli 2011. https://uwehmartin.wordpress.com.
Martin, Uwe H., en Ursula Biemann. “Web Launch of Worldofmatter.net.” Presentatie. World of Matter Conference, Brussel, 19 oktober 2013.
Martin, Uwe H., en Frauke Huber. “LandRush.” Lezing. World of Matter Conference, Brussel, 18 oktober 2013.
McCarthy, Tom. “Florida Banned State Workers from Using Term ‘Climate Change’ - Report.” The Guardian. 8 maart 2015. http://www.theguardian.com/us-news/2015/mar/08/florida-banned-terms-cli….
Mooshammer, Helge. “The Rise and Sink of a Desert Dream.” World of Matter. Geraadpleegd 30 mei 2015. http://www.worldofmatter.net/geo-engineering-climates-control#path=rise….
Mörtenböck, Peter. “Geo-Engineering: Climates of Control.” Social Text, Radical Materialism, 8 maart 2015. http://socialtextjournal.org/periscope_article/geo-engineering-climates….
Mörtenböck, Peter, en Helge Mooshammer. “Of Multi-Directional Forces: Interdependencies between Material, Social and Other Resources.” In Provisões: Uma Conferência Visual [World of Matter], red. Mabe Bethônico, 99–125. Belo Horizonte: Instituto Cidades Criativas, 2013.
Morton, Timothy. “An Object-Oriented Quantum Theory.” Ecology Without Nature, 17 februari 2011. http://ecologywithoutnature.blogspot.be/2015/03/the-sunless-sea.html.
———. Ecology without Nature: Rethinking Environmental Aesthetics. Cambridge MA: Harvard University Press, 2007.
———. Hyperobjects: Philosophy and Ecology after the End of the World. Posthumanities 27. Minneapolis MN: University of Minnesota Press, 2013.
———. “Poisoned Ground: Art and Philosophy in the Time of Hyperobjects.” Symplokē 21, nr. 1–2 (2013): 37–50. doi:10.1353/sym.2013.0025.
Muecke, Stephen. “On ‘Hyperobjects: Philosophy and Ecology after the End of the World’. Global Warming and Other Hyperobjects.” Los Angeles Review of Books, 20 februari 2014. http://lareviewofbooks.org/review/hyperobjects.
Naik, Gautam. “Amazon Absorbs Less Carbon Dioxide as Trees Die Off, Study Says.” The Wall Street Journal, 18 maart 2015. http://www.wsj.com/articles/amazon-absorbs-less-carbon-dioxide-as-trees….
Najam, Adil. “The Cyclone That Broke Pakistan’s Back.” The Express Tribune, 18 augustus 2010. http://tribune.com.pk/story/40218/the-cyclone-that-broke-pakistans-back/.
Nazaryan, Alexander. “You’re Only Human. That’s the Problem.” Newsweek, 2 januari 2014. http://www.newsweek.com/2014/01/03/youre-only-human-thats-problem-24500….
Nietzsche, Friedrich. De geboorte van de tragedie, of Griekse cultuur en pessimisme. Vertaald door Hans Driessen. Amsterdam: De Arbeiderspers, 2000.
Nixon, Rob. Slow Violence and the Environmentalism of the Poor. Cambridge MA: Harvard University Press, 2011.
Noack, Rick. “3 Ways the Fukushima Nuclear Disaster Is Still Having an Impact Today.” The Washington Post, 12 maart 2015. http://www.washingtonpost.com/blogs/worldviews/wp/2015/03/12/3-ways-the….
O’Neill, Tom. “Curse of the Black Gold: Hope and Betrayal on the Niger Delta.” National Geographic, februari 2007. http://ngm.nationalgeographic.com/2007/02/nigerian-oil/oneill-text.
“Our Commitment to Sustainable Agriculture.” Monsanto. Geraadpleegd 21 april 2015. http://www.monsanto.com/whoweare/pages/our-commitment-to-sustainable-ag….
“Our Mission.” Navdanya. Geraadpleegd 22 april 2015. http://www.navdanya.org/about-us/mission.
Schiffman, Richard. “Brazil’s Deforestation Rates Are on the Rise Again.” Newsweek, 22 maart 2015. http://www.newsweek.com/brazils-deforestation-rates-are-rise-again-3156….
Schuppli, Susan. “The Most Dangerous Film in the World.” In Tickle Your Catastrophe! Imagining Catastrophe in Art, Architecture and Philosophy, red. Frederik Le Roy, Nele Wynants, Dominiek Hoens, en Robrecht Vanderbeeken, 126–41. Studies in Performing Arts & Media 9. Gent: Academia Press, 2011.
Scott, Emily Eliza. “Earth Seeing.” Social Text, Radical Materialism, 8 maart 2015. http://socialtextjournal.org/periscope_article/radical-materialism-intr….
Serres, Michel. The Natural Contract. Vertaald door Elizabeth MacArthur en William Paulson. Ann Arbor MI: The University of Michigan Press, 1995.
Shiva, Vandana. Making Peace with the Earth. Londen: Pluto Press, 2013.
———. “Release of ‘The Law of The Seed’.” Seedfreedom. Geraadpleegd 22 april 2015. http://seedfreedom.in/event/release-of-the-law-of-the-seed/.
Shiva, Vandana, Caroline Lockhart, en Ruchi Shroff, red. The Law of the Seed. Firenze: Navdanya International, 2013.
Taleb, Nassim Nicholas. De Zwarte Zwaan: de impact van het hoogst onwaarschijnlijke. Vertaald door Jan Braks en Kees de Vries. Amsterdam: Nieuwezijds, 2012.
“T.J. Demos on the Exhibition Rights of Nature and His Forthcoming Book Decolonizing Nature: Contemporary Art and the Politics of Ecology.” Worm, 1 maart 2015. http://wormaesthetics.tumblr.com/post/112403545977/tj-demos-on-the-exhi….
Umolu, Yesomi, red. The Land Grant: Forest Law. A Project by Ursula Biemann and Paulo Tavares. East Lansing MI: Eli and Edythe Broad Art Museum - Michigan State University, 2014.
Umolu, Yesomi, en Susy Bielak. “On Nonparticipation: Chris Conry, Nabil Ahmed, Keli Garrett.” Walker Art Center, 30 mei 2013. http://blogs.walkerart.org/visualarts/2013/05/30/on-nonparticipation-ch….
Verschaffel, Bart. De zaak van de kunst: over kennis, kritiek en schoonheid. Gent: A&S/Books, 2011.
“Waar is de olie van de Deepwater Horizon naartoe?” De Morgen, 28 oktober 2014. http://www.demorgen.be/wetenschap/waar-is-de-olie-van-de-deep water-horizon-naartoe-a2104044/.
Watts, Jonathan. “Ecuador Indigenous Leader Found Dead Days Before Planned Lima Protest.” The Guardian, 6 december 2014. http://www.theguardian.com/world/2014/dec/06/ecuador-indigenous-leader-….
“Wetenschappers vinden miljoenen liters ‘verdwenen’ BP-olie.” MO*, 5 februari 2015. http://www.mo.be/nieuws/wetenschappers-vinden-miljoenen-liters-verdwene….
Žižek, Slavoj. Living in the End Times. Londen: Verso, 2010.
