De Lokale Bescherming van Mensenrechten: het Recht op Onderwijs. Case study: Brugge
De lokale bescherming van het mensenrecht op onderwijs: hoe beschermt uw stad uw kind?
Velen onder ons hebben moeiteloos school gelopen in een middelbare school in eigen stad of gemeente. Maar wat als een bepaald obstakel – sociaal, economisch of zelfs medisch – deze schoolloopbaan bemoeilijkt of verhindert? Welke verplichtingen heeft de stad of gemeente dan om u hierbij te helpen? Welke initiatieven onderneemt de stad zelf om deze problematische situatie op te lossen? Welke (mensen)rechten heeft u in dergelijke situatie en wie kan u helpen deze te verwezenlijken? Deze vragen werden onderzocht aan de hand van een literatuurstudie en interviews met verschillende lokale actoren in de stad Brugge.
Het recht op onderwijs
Het “recht” op onderwijs dekt een bijzonder grote lading rechten. Niet iedereen komt in het secundair onderwijs moeiteloos in een school naar keuze terecht. Verschillende factoren kunnen hier aan de oorzaak liggen, zoals bijvoorbeeld een inschrijving die geweigerd wordt, sociale obstakels zoals socio-emotionele of leerproblemen, economische problemen maar ook gezondheidsproblemen.
Om tegemoet te komen aan al deze problematische factoren dienen oplossingen gevonden te worden binnen een gelijkekansenbeleid en -gedachte. Zo werd er nagegaan hoe de stad Brugge, en daarbij vooral de scholen en andere lokale organisaties, dit beleid implementeren en verwezenlijken. Na een toelichting van de verschillende mensenrechteninstrumenten werd er door middel van interviews nagegaan hoe men gelijke kansen in de praktijk tracht te realiseren binnen de school maar ook in samenwerking met andere lokale organisaties, elk gespecialiseerd in bepaalde problematieken.
Verschillende problematieken werden in deze masterproef behandeld, namelijk: het recht op inschrijving, de mogelijke sociale en economische obstakels, rechten i.v.m. de gezondheid en het recht op participatie in het onderwijs.
Telkens werd het recht geanalyseerd vanuit mensenrechtelijk perspectief en vervolgens werd nagegaan hoe dit op lokaal niveau door de stad en lokale actoren wordt geïmplementeerd. De problematiek van sociale obstakels zal verder worden toegelicht. Deze obstakels werden onderzocht en afgetoetst aan het mensenrechtelijk kader hieromtrent. Vervolgens werd nagegaan hoe de school, de leerlingenbegeleiding en andere lokale organisaties hieraan tegemoet komen.
Sociale obstakels
Het kind heeft recht op onderwijs dat gericht is op de persoonlijke, sociale en culturele ontplooiing. Het wegwerken van belemmerende sociale factoren voor dit recht vereist een actief beleid om informatie en begeleiding beschikbaar te stellen en toegankelijk te maken voor het kind. In de praktijk is het zo dat deze begeleiding gerealiseerd wordt op de verschillende niveaus binnen de school en daarnaast ook door het CLB.
De school is namelijk verplicht om een leerlingenbegeleiding in te richten om de eerste tekenen van dergelijke problemen op et merken en om te proberen deze zo goed mogelijk op te vangen. Merkt de school dat het probleem niet intern kan worden opgelost, dan zal zij dit signaleren aan het CLB. Het CLB kan dan beslissen om ofwel zelf een oplossing te bieden d.m.v. begeleiding, ofwel zal de leerling doorverwezen worden naar een lokale organisatie die specifiek tot taak heeft een oplossing te zoeken voor dergelijke problemen.
Afhankelijk van de soort problematiek bestaan er in de stad Brugge verschillende organisaties die hun hulp kunnen bieden. Zo is er bijvoorbeeld voor de socio-emotionele problemen het Time-out project BLINK!. Een ‘time-out’ houdt in dat er voor de leerling een tijdelijk rustpunt wordt ingelast om ademruimte te creëren, positieve ervaringen op te doen en schoolse en sociale vaardigheden te trainen. Met haar project tracht zij bepaalde leerlingen terug op het goede pad te helpen en terug in het normale schoolsysteem te integreren.
Voor leerproblemen kan men terecht bij ’t Scharnier. Deze organisatie richt zich vooral tot maatschappelijk kwetsbare leerlingen en gezinnen. Een student-begeleider gaat zo’n tweemaal per week langs bij het gezin thuis om de leerling studieondersteuning te bieden. Naast de begeleiding bij ’t Scharnier is er ook huiswerkbegeleiding mogelijk bij vzw Integraal. Het gaat hierbij vooral om begeleiding bij een bepaald vak of bij het leren studeren. Ook richt vzw Integraal zich vooral op jongeren met beperkte kansen of sociale uitsluiting, vaak gecreëerd door anderstaligheid of door het feit dat zij onvoldoende middelen hebben om professionele hulp te zoeken.
Voor anderstalige nieuwkomers werden er ook heel wat maatregelen genomen. In Vlaanderen heeft men bijvoorbeeld specifieke klassen ingericht, nl. onthaalklassen voor anderstalige nieuwkomers (“OKAN-klassen”). Deze klassen hebben voornamelijk tot doel bij te dragen tot gelijke onderwijskansen en pogen zowel de taalvaardigheid in het Nederlands als de sociale integratie te bevorderen. Hiervoor kan het mensenrechtelijk education for all–principe aangehaald worden. Hoewel deze praktijk op zich een positieve maatregel uitmaakt, werd dit volgens vzw Integraal in de praktijk niet flexibel genoeg uitgewerkt. Leerlingen dienen na dat ene OKAN-jaar namelijk in het reguliere onderwijs te stappen, wat vaak tot problemen leidt aangezien van hen verwacht wordt dat zij elk vak in het Nederlands probleemloos kunnen volgen. Voor sommigen is dit simpelweg onhaalbaar aangezien niet enkel hun kennis van het Nederlands gebrekkig is maar ook hun algemene kennis van de vakken soms onvoldoende blijkt voor het gegeven niveau in ons reguliere onderwijssysteem. De effectieve toegang tot het onderwijs komt hier alzo mee in het gedrang aangezien zij geen gelijke kansen krijgen om hun recht op onderwijs te realiseren. Hieraan dient bijgevolg nog bijkomend te worden gewerkt.
Conclusie
Algemeen kan men besluiten dat veel van de bepalingen in de internationale mensenrechtenverdragen eerder richtinggevend zijn en geen expliciete verplichtingen voorop stellen. Dit heeft als gevolg dat de implementatie eerder vrijblijvend is en dus moeilijk kan worden afgedwongen. Het is evenwel zo dat staten meestal de plicht hebben om ‘passende maatregelen’ te nemen waarbij dus moet uitgegaan worden van een positieve actie. Hierbij valt het op dat het recht op onderwijs op lokaal niveau vooral gerealiseerd wordt door lokale actoren zoals bv. de scholen, en niet door het stadsbestuur zelf. De lokale bescherming van mensenrechten wordt aldus gekaderd in de Vlaamse regelgeving en door het beleid van de stad Brugge maar wordt maar echt uitgeoefend door de lokale actoren.
Het is zo dat de regelgeving omtrent het recht op onderwijs op lokaal niveau nog in evolutie is en dat veel actoren op het terrein een zo goed mogelijke invulling trachten te geven aan de bredere mensenrechtelijke kaders die worden vooropgesteld. Daarom kan een grondige analyse van de lokale implementatie van deze verschillende rechten en hoe deze in de praktijk op lokaal niveau worden uitgewerkt en gerealiseerd nuttig zijn voor de verdere uitwerking van het beleid. De ervaringen van de lokale praktijk kunnen daarnaast ook aanwijzen welke toekomstige regels er moeten worden uitgewerkt en welke ook echt effectief haalbaar zijn.
Bibliografie
Bronnenlijst
Internationale Verdragen
Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, 10 december 1948.
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, 4 november 1950.
Vluchtelingenverdrag, 28 juli 1951.
Eerste Aanvullend Protocol bij het EVRM, 20 april 1952
UNESCO Verdrag tot Bestrijding van Discriminatie in het Onderwijs, 14 december 1960.
Europees Sociaal Handvest, 18 oktober 1961.
Verdrag inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Rassendiscriminatie, 21 december 1965.
Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten, 19 december 1966.
Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten, 19 december 1966.
Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind, 20 november 1989.
EU Handvest van de Grondrechten, 18 december 2000.
VN Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Handicap, 13 december 2006.
Internationale Verklaringen
Resolution on a Study of Discrimination in Education (Resolusion B (VI)) Sub-Commission on the Prevention of Discrimination and the Protection of Minorities, 1954.
Study of Discrimination in Education, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/181/Rev.1, UN Sales no. 1957 XIV.3, 1957.
Recommendation against Discrimination in Education, 14 december 1960.
Study of Discrimination in the Matter of Religious Rights and Practices by Arcot Krishnaswami, Special Rapporteur of the Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/200/Rev.1, UN Sales no. 60 XIV.2, New York, 1960; http://politics-of-religious-freedom.berkeley.edu/files/2011/06/Krishnaswami_19601.pdf.
Report of the Special Committee of Governmental Experts on the Preparation of a Draft International Convention and a Draft Recommendation on the Various Aspects of Discrimination in Education, 1960, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/210, Annex II.
Report of the Working Party on the Draft Convention and Recommendation against Discrimination in Education, 1960, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/210 Annex III.
Study of the Procedures which should be followed in the examination of cases and questions which might be submitted to UNESCO concerning the exercise of human rights in the spheres of competence, UNESCO Doc. 104 EX/Decision 3.3, 1978.
Resolutie van de Economische en Sociale Raad E/1981/158.
Resolution on Freedom of Education in the European Community, C. 104/70, 14 maart 1984.
Evaluation of the Procedures Adopted by the Executive Board for the Examination of Communications concerning Violations of Human Rights Falling within UNESCO’s Fields of Competence, UNESCO Doc. 120 EX/17,1984.
Resolutie van de Economische en Sociale Raad E/1985/17.
Report of the Committee on Conventions and Recommendations on the Fourth Consultation, UNESCO Doc. 23 C/72, 1985.
European Association for Children in Hospital Charter, Leiden, 1988; http://www.each-for-sick-children.org/each-charter.
Declaration of Fundamental Rights and Freedoms, Doc.A2-3/89, 12 april 1989.
Preliminary Report on the Realization of Econmic, Social and Cultural Rights, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/1989/19.
Report of the Working Group to the Commission on Human Rights, E/CN.4/1989/48.
Report on the Fifth Session, CESR, UN Doc. E/1991/23, Annex IV.
Revised General Guidelines Regarding the Form and Contents of Reports to be Submitted by States Parties Under Article 16 and 17 of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, CESR, UN Doc. E/C.12/1991/1.
General Comment No 3 on the nature of States parties’ obligations, CESR, E/1991/23.
Inzichten van het Mensenrechtencomité, 9 november 1990 in Human Rights Journal, vol. 12, no. 1-2, 1991.
General Comment No 25 The Right to Participate in Public Affairs, UN Doc. CCPR/C/21/Rev.1/Add.7, 1996.
Maastricht Guidelines on Violations of Economic, Social and Cultural Rights, Maastricht, 1997.
General Comment No 13 on the Right to Education, CESR, E/C.12/1999/10.
General Comment No 1 on the Aims of Education, CRC/GC/2001/1.
United Nations General Assembly Resolution A/RES/56/116, “United Nations Literacy Decade: education for all”, 19 december 2001.
Comité voor de Rechten van het Kind, Overweging van de rapporten die werden ingediend door de Lidstaten overeenkomstig artikel 44 van het Verdrag, Slotbemerkingen: België, 24 mei-24 juni 2011, CRC/C/BEL/CO/3-4.
Nationale Instrumenten
Belgische Grondwet
Wet van 19 mei 1914, en zoals gewijzigd door de wet van 29 juni 1983 betreffende de leerplicht, BS 6 juli 1983.
Wet van 6 juli 1970 op het buitengewoon en geïntegreerd onderwijs, BS 25 augustus 1970.
Decr. Vl. 25 februari 1997 basisonderwijs, BS 17 april 1997.
Decr. Vl. Reg. van 1 december 1998 betreffende centra voor leerlingenbegeleiding, BS 10 april 1999.
Decr. Vl. Reg. 20 juni 2002 betreffende gelijke onderwijskansen, BS 14 september 2002.
Decr. Vl. Reg. 2 april 2004 betreffende participatie op school en de Vlaamse Onderwijsraad, BS 6 augustus 2004.
Decr. Vl. Reg. 15 juli 2005 houdende wijziging van het decreet van 28 juni 2002 betreffende gelijke onderwijskansen-I, BS 30 augustus 2005.
Decr. Vl. Reg. 10 juli 2008 houdende een kader voor het Vlaamse gelijkekansen- en gelijkebehandelingsbeleid, BS 3 oktober 2008.
Decr. Vl. Reg. 21 maart 2014 betreffende de maatregelen voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften, BS 28 augustus 2014.
Besluit Vl. Reg. 28 juni 2002 betreffende de lokale overlegplatforms inzake gelijke onderwijskansen, BS 24 september 2002.
Besluit Vl. Reg. 27 september 2002 betreffende de Commissie inzake leerlingenrechten, BS 31 oktober 2002.
Besluit Vl. Reg. 17 december 2010 houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs, BS 25 juni 2011.
Omzendbrief Geïntegreerd onderwijs, GD/2003/05, BS 11 september 2003.
Omzendbrief betreffende onderwijs voor zieke jongeren en vrijstelling van de leerplicht, SO/2005/05, BS 22 juli 2005.
Omzendbrief betreffende het inschrijvingsrecht en aanmeldingsprocedures in het secundair onderwijs, SO/2005/07, BS 25 juni 2008.
Beleidsnota 1999-2004, Parl.St. Vl. Parl., 1999-2000, nr. 139/1.
Beleidsnota “Onderwijs 2004-2009”, Parl.St. 2004-5, nr. 156/1.
Beleidsnota Stad Brugge, Algemeen Beleidsprogramma 2013-2018.
Memorie van toelichting bij het ontwerp van decreet betreffende gelijke onderwijskansen, Parl.St. Vl. Parl. 2001-02, nr. 1143.
Memorie van toelichting bij het voorontwerp betreffende gelijke onderwijskansen-I, Parl.St. Vl. Parl. 2001-02, 1143/1.
Adv. R.v.St. (Afd. Wetg.) 33.027/1, 19 februari 2002 bij het voorontwerp betreffende gelijke onderwijskansen-I, Parl.St. Vl. Parl. 2001-02, nr. 1143/1.
Derde periodiek rapport van België betreffende IVRK, juli 2008.
Huishoudelijk reglement Commissie inzake leerlingenrechten.
VLOR, “Gemeenschappelijke verklaring inzake een non-discriminatiebeleid in het onderwijs”, 15 juli 1993, zoals geciteerd in https://docs.vlaamsparlement.be/docs/stukken/1999-2000/g220-1.pdf en in http://www.kinderrechtencommissariaat.be/sites/default/files/bestanden/1999_2000_2_de_non-discriminatieverklaring_in_het_onderwijs.pdf.
Rechtsleer
Boeken
BEITER, K.D., The Protection of the Right to Education by International Law : Including a Systematic Analysis of Article 13 of the International Convenant on Economic, Social and Cultural Rights, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 776 p.
COOMANS, A.P.M., De internationale bescherming van het recht op onderwijs, Stichting NJCM Boekerij nr. 20, 1992, 342 p.
GYNTHER, P., From Utopia to Quintessence: Education law from the Viewpoint of Roma and Skills Deficiency, Vaajakoski, Gummerus Printing, 2006, 347 p.
HIRSCHI, T., Causes of delinquency, Univ. Calif. Press., 1969, 309 p.
JUVIGNY, P., The fight against discrimination, towards equality in education, UNESCO, Paris 1963, 77 p.
VAN BUEREN, G., The International Law on the Rights of the Child, Martinus Nijhoff Publishers, 1988, 435 p.
VENY, L., Onderwijsrecht, Universiteit Gent, academiejaar 2014-2015, 240 p.
Artikels en tijdschriften
Advies van het kinderrechtencommissariaat gegeven bij het ontwerp van decreet betreffende de gelijke onderwijskansen-I, 2001-2002, nr. 10, mei 2002, in Onderwijs en rechten van kinderen: een stand van zaken, T.K.J. 2002/5, Kluwer, 271-276.
ALSTON, Ph., “Out of the Abyss : The Challenges Confronting the new U.N. Committee on Economic, Social and Cultural Rights” in Human Rights Quarterly, vol. 9, 1987, 332-381.
CERPENTIER, K. en VAN KERKHOVEN, K., “BNM-decreet: De wereld op zijn kop”, http://www.coc.be/files/articles/.1560/BP01_BNM.pdf, Brandpunt, september 2013.
CLAUDE, R.P., “The Right to Education and Human Rights Education”, International Journal on Human Rights, Year 2, Number 2, 2005, 37-59.
DE ROOVER, V. en ROOMS, S., “Zijn kinderrechten een modegril? Kinderrechtenverdrag meerderjarig”, MO-paper, nr. 8, mei 2007, 1-27.
DEBUSSERE, F., “Het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie”, https://www.law.kuleuven.be/jura/art/38n1/debussere.htm#_ftnref139, Jura Falconis, jg 38, 2001-2002, 39-88.
DINSTEIN, Y., “Cultural Rights”, in Israël Yearbook on Human Rights, vol. 9, 1979, 58-81.
HALVORSEN, K., “Notes on the Realisation of the Human Right to Education”, Human Rights Quarterly Vol. 12, John Hopkins University Press, 1990, 341-364.
HARVEY, P., “Monitoring Mechanisms for international agreements respecting economic and social human rights” in Yale Journal of International Law, vol. 12, 1987, 396-420.
KEVERS, R. en DE HAENE, L., “Onderwijs voor kinderen op de vlucht : een analyse van de huidige beleidsvoering vanuit een psychosociaal perspectief ”, Tijdschrift voor Onderwijsrecht en Onderwijsbeleid 2013-2014, 140-151.
NOWAK, M., “The Right to Education – Its meaning, significance and limitations”, Netherlands Quarterly of Human Rights, vol. 9(4), 1991, 418-425.
RAVYST, J., “Het M-decreet : wat verandert er vanaf 1 september 2015 ?”, Brandpunt, jaargang 42, nummer 7, april 2015, 12-13.
RICHTER, I., “The Right to Education as a Constitutional Right”, International Journal of Education Law and Policy, Issue 1-2, 2009, 5-9.
SABA, H., “La Convention et la Recommendation concernant la lutte contre la discrimination dans le domaine de l’enseignement” in Annuaire Français de Droit International, 1960, 646-652.
SINGH, K., “The Right to Education: International Legal Obligations”, International Journal of Education Law and Policy, Issue 1-2, 2005, 409-437.
STEEN, B., “Elk kind heeft recht op onderwijs in de school naar keuze… of toch niet ?” in Onderwijs en rechten van kinderen : een stand van zaken, T.J.K. 2002/5, Kluwer, 252-264.
VAN KERKHOVEN, K., “M-decreet : ongerustheid troef !”, Brandpunt, jaargang 42, nummer 7, april 2015, 14-15.
VERBEECK, B., “Het Gelijke Onderwijskansendecreet: bijsturing of hertekening?”, T.J.K. 2005/4, 164-167.
VERHAEGHE, J. en VANOBBERGEN, B., “Onderwijs aan kinderen op de vlucht : knelpunten en aanbevelingen vanuit een kinderrechtperspectief”, Tijdschrift voor Onderwijsrecht en Onderwijsbeleid 2013-2014, 126-139.
VERHELLEN, E., “Het verdrag inzake de rechten van het kind meerderjarig. Enkele beschouwingen over de implementatie in België”, T.J.K. 2008, 11-40.
VERHELLEN, E., “Onderwijs en kinderrechten: moeizaam gaat ook!” in Onderwijs en rechten van kinderen: een stand van zaken, T.J.K. 2002/5, Kluwer, 228-230.
VERHEYDE, M., “De Rondetafelconferentie Onderwijs bekeken vanuit het IVRK-perspectief” in Onderwijs en rechten van kinderen: een stand van zaken, T.J.K. 2002/5, Kluwer, 248-251.
VERHEYDE, M., “Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag” in Onderwijs en rechten van kinderen: een stand van zaken, T.J.K. 2002/5, Kluwer, 231-247.
VETTENBURG, N. en HUYBREGTS, I., “Antisociaal gedrag bij leerlingen: omvang, duiding en adviezen” in Onderwijs en rechten van kinderen: een stand van zaken, T.J.K. 2002/5, Kluwer, 288-299.
VETTENBURG, N. en HUYBREGTS, I., “Onveiligheidsgevoelens en antisociaal gedrag. Een onderzoek naar de samenhang tussen de onveiligheidsgevoelens bij leekrachten en het antisociaal gedrag bij leerlingen”, Leuven, Onderzoeksgroep jeugdcriminologie, 2001, 5-6.
Rechtspraak
Brown v. Board of Education, United States Supreme Court, 1954.
Belgische Taalzaak, EHRM Publ. Cour.A., vol 6, 23 juli 1968.
Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersen v. Denmark, EHRM, 7 December 1976.
G. en L. Lindgren e.a. t. Zweden, Mensenrechtencomité, klacht nr. 298/1988 en 299/1988.
GwH 12 maart 2015, nr. 32/2015 rolnummer 5851.
Online bronnen
Communicatiedienst Gemeenschapsonderwijs, “Het onderwijs in Vlaanderen en de situering van het gemeenschapsonderwijs”, http://www.gemeenschapsonderwijs.be/SiteCollectionDocuments/SitueringInVlaanderen.pdf
De Standaard, “Steden verliezen tot een derde van subsidies voor lokaal onderwijsbeleid”, http://www.standaard.be/cnt/dmf20141204_01411436, 4 december 2014.
Het Belang van Limburg, “Nu al kamperen aan schoolpoort”, http://www.hbvl.be/cnt/dmf20150228_01554033/nu-al-kamperen-aan-schoolpoort, 28 februari 2015.
Het Laatste Nieuws, “Kamperen aan scholen: Crevits wil online inschrijven aanbieden”, http://www.hln.be/hln/nl/1265/Onderwijs/article/detail/2254142/2015/03/17/Kamperen-aan-scholen-Crevits-wil-online-inschrijven-uitbreiden.dhtml, 17 maart 2015.
http://data-onderwijs.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/lijst.aspx?hs=311&studie=1081
http://www.europarl.europa.eu/aboutparliament/nl/displayFtu.html?ftuId=FTU_1.1.6.html
http://www.gelijkekansen.be/Hetbeleid/Gelijkekansenbeleid/Doelgroepen.aspx
http://www.gelijkekansen.be/Hetbeleid/Gelijkekansenbeleid/Methode.aspx
http://www.kinderrechtencommissariaat.be/vn-comité-en-algemene-commentaren
http://www.ond.vlaanderen.be/gok/
http://www.ond.vlaanderen.be/onthaalonderwijs/.
http://www.ond.vlaanderen.be/specifieke-onderwijsbehoeften/beleid/M-decreet/
http://www.ond.vlaanderen.be/specifieke-onderwijsbehoeften/internationaal/VN-verdrag.htm
http://www.ond.vlaanderen.be/toah/professional/voorwaarden.htm
http://www.onderwijskiezer.be/secundair/sec_gon.php
http://www.oudersvoorinclusie.be/nl/home/home-43.aspx
http://www.time-outblink.be/nl/Professionelen/Index/135/hergo.
http://www.time-outblink.be/nl/Professionelen/Index/138/netwerk-leerrecht.
https://www.brugge.be/integraal-huiswerkbegeleiding.
https://www.brugge.be/onderwijs-voor-zieke-kinderen
Klasse, “Leerlingenbegeleiding”, http://www.klasse.be/archief/leerlingenbegeleiding/, 3 januari 2000.
Klasse, “M-decreet: maatregelen voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften”, http://www.klasse.be/ouders/wp-content/uploads/sites/2/2014/11/KVL_mdecreet.pdf.
Mededeling VVKSO, “Toelichting bij het decreet betreffende maatregelen voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften (M-decreet)”, nr. M-VVKSO-2014-007, http://ond.vvkso-ict.com/vvksosites/UPLOAD/2014/M-VVKSO-2014-007.pdf, 16 januari 2014.
Mededeling VVKSO, “Vrijstelling van vakken en/of vakonderdelen in het voltijdse gewoon secundair onderwijs”, nr. M-VVKSO-2011-061, http://www2.sip.be:40000/groepen/personenzorg/Gedeelde%20documenten/Nieuws%20van%20het%20studiegebied%20personenzorg/regelgeving%20zie%20www.ond.vlaanderen.be,%20edulex%20en%20mededelingen%20www.vsko.be/vrijstelling%20vakken.pdf, 30 augustus 2011.
VANMAECKELBERGHE, N., “Omgevingsanalyse i.v.m. drugs en alcohol”, https://www.brugge.be/files/uploads/document/brochure-aanbod-werkgroep-onderwijs.pdf, Brugge, 2010.
VCLB, “CLB vult 16x het sportpaleis”, http://www.vclb-koepel.be/clb-vult-16x-het-sportpaleis, 13 juni 2014.
VTM, “100 ouders kamperen aan school”, http://nieuws.vtm.be/binnenland/19188-100-ouders-kamperen-aan-school, 8 mei 2012.
Werkgroep leerlingenbegeleiding PBDGO, “Visietekst Leerlingenbegeleiding”, http://www.g-o.be/sites/portaal_nieuw/Prikbordvoorleerkrachten/SO/pedagogischeondersteuning/infotheek/Documents/visietekst_llb.pdf.
