De muren hebben stemmen - Onderzoek naar historische vertaling aan de hand van inscripties in het EL-DE-Haus te Keulen

De vertaling van verloren stemmen

Tweede Wereldoorlog, Keulen, januari 1941. De kelder van het Gestapohoofdkwartier te Keulen zit voller dan ooit. De gevangenen zitten tegen elkaar aan gedrukt en zoeken naar een laatste adem om hun laatste boodschap neer te pennen. Met spijkers, vingernagels en stukken steen krassen ze een laatste uitroep van liefde, angst of hoop in de muren van hun cel. Onder het luide gedonder van de bommenwerpers denken ze voor de laatste keer aan hun geliefde, hun familie en aan hun toekomst die in diezelfde cel uit elkaar spatte.

Het EL-DE-Haus te Keulen is tot op de dag van vandaag een beruchte herdenkingsplek. De gerestaureerde kelders zijn de stoffelijke getuigen van de gruwelijke taferelen die zich in dit Gestapogebouw hebben afgespeeld. De inscripties in de muren zijn een hele andere manier van herdenken…of toch niet helemaal. Denk maar aan het wereldberoemde dagboek van Anne Frank of de vele brieven die soldaten naar het thuisfront stuurden en nu nog steeds te bewonderen zijn in vele musea. Zonder het zelf te willen, heeft de Gestapo zijn eigen slachtoffers de kans gegeven om voor altijd hun stem te laten weerklinken.

Alle inscripties in verschillende talen werden door Manfred Huiskes verzameld in een boek, vergezeld van een Duitse vertaling. Vele van deze boodschappen zijn ontroerend, dieptreurig, maar ook krachtig en hoopvol. En dat maakt de verspreiding ervan net zo belangrijk. Niet alleen om al de slachtoffers die tussen deze muren hebben gezeten te herdenken, maar ook om kracht te putten uit de liefde en hoop die deze mensen in hun laatste uren nog konden voelen.

De vertalingen in het boek werden echter allemaal op een andere manier gemaakt, dit wil zeggen met een andere strategie. Een vertaling kan namelijk erg letterlijk, maar ook erg vrij zijn. In tegenstelling tot wat de meesten denken, is de letterlijke vertaling niet altijd de trouwste oplossing. Wat is de lezer in de 21e eeuw immers met een onsamenhangende boodschap die hij niet begrijpt? Dingen zoals spreekwoorden, humor en woordspelingen vragen om een vrijere opvatting om de boodschap over te brengen. Maar wat als de vertaler net te ver gaat met die vrijheid? “Ik hou van jou” is immers iets helemaal anders dan “Ik heb je graag”, niet?

Hiermee komen we bij de centrale vraag van de scriptie, namelijk: hoe vertalen we zulke historische teksten dan? Is er een algemene methode die we op elke tekst kunnen toepassen om er respectvol en correct mee om te gaan? Helaas is het antwoord nee. Er is echter wel een andere methode die het de vertaler een stuk makkelijker kan maken. Deze methode is volledig gebaseerd op de theorie van het functionalisme.

Functionalisme omvat, zoals het woord zelf zegt, de functie van de vertaling. Met andere woorden, de vertaler stelt zichzelf de vraag waar de vertaling voor gebruikt zal worden en wie ze zal lezen. Aan de hand van deze informatie kan hij ervoor kiezen om de vertaling dichter bij het letterlijke of het vrije te laten aanleunen. De archeoloog die elk detail wil uitspitten, verwacht iets helemaal anders van een historische vertaling dan de geïnteresseerde geschiedenisleerkracht die vooral de boodschap en de emotie aan zijn leerlingen wil overbrengen.

 In het theoretische gedeelte van de scriptie wordt alles verteld over functionalisme. In het praktische gedeelte wordt de theorie toegepast op de vertaling van enkele Duitse inscripties naar het Nederlands. Op deze manier wordt het een mooi geheel en krijgt de lezer op het einde een praktische handleiding voor de vertaling van historische teksten.

“Alles ist vergänglich, auch lebenslänglich”. Ook al zullen de inscripties zelf langzaam met de tijd vervagen, de vertalingen doen dit niet. Ze maken voor eeuwig deel uit van het droevige verhaal dat de muren in de kelder van het EL-DE-Haus ook nu nog vertellen. De vertalingen verbinden mensen in dit verhaal en laten het elke keer opnieuw verteld worden, over de hele wereld. En laat dat nu net de functie zijn van élke vertaling.