De schalierevolutie als stimulans voor een herindustrialisering van de VS
De schalierevolutie als stimulans voor een herindustrialisering van de VS
De schalierevolutie als stimulans voor een herindustrialisering van de VS
De energiemarkt beleeft momenteel één van de grootste revoluties in tientallen jaren. Enkele jaren geleden was het nog geheel ondenkbaar dat de Verenigde Staten gekroond zou worden tot 's werelds grootste gasproducent en dat de olieproductie van het land het piekniveau van de jaren '70 opnieuw zou bereiken. Meer nog, BP kroonde de VS recentelijk tot 's werelds grootste olieproducent. De kaarten van het energiespel lijken herverdeeld en het antwoord op de vraag hoe dit mogelijk werd is simpel: "shale".Ondanks de interesse van andere landen is voorlopig het schaliefenomeen een exclusief Amerikaans succesverhaal dankzij een unieke set van succesfactoren die bovendien moeilijk te kopiëren zijn. Een grote opportuniteit die de schalierevolutie met zich meebrengt is natuurlijk het energiekostenvoordeel. Dankzij "shale" geniet de VS van een pak lagere energieprijzen ten opzichte van belangrijke buitenlandse concurrenten waaronder Europa. Recentelijk becijferde het IEA dat dit kostenvoordeel in 2012 opliep tot ongeveer 130 miljard, een impressionant getal.
De voorbije jaren groeide in de VS ook het besef dat er het afgelopen decennium té veel binnenlandse industrie is verloren gegaan door migratie naar onder andere Azië. De klok kan helaas niet meer worden teruggedraaid maar door het uitspelen van bepaalde factoren kan het industrieel weefsel in de VS opnieuw aanwakkeren.Beleidsmakers, economisten en "captains of industry" waren unaniem. "Shale" is een opportuniteit die met beide handen gegrepen moet worden. De schalierevolutie kan namelijk een belangrijk element zijn met oog op een herindustrialisering. Nagenoeg elke industriële activiteit vergt energie. Lage energieprijzen komen dus de industrie of nog ruimer de hele Amerikaanse economie ten goede. Indien dit comparatief kostenvoordeel standhoudt in de toekomst zou de Amerikaanse industrie opnieuw investeringen kunnen aantrekken voornamelijk in de energie-intensieve sectoren.
De Amerikaanse industrie kan eigenlijk via verschillende kanalen profiteren van de schalieboom. Ten eerste zorgen toenemende boringen voor een verhoogde economische activiteit die gepaard gaat met een verhoogde tewerkstelling en een toenemende vraag naar ontginningsapparatuur, materialen en diensten. Ten tweede zorgt de schalierevolutie voor lagere gas- en elektriciteitsprijzen. De enorme prijsdiscrepantie tussen de gasprijzen in de VS, Japan en Europa is het gevolg het gevolg van de schaliegasproductie in de VS, de kernramp van Fukushima in Japan en de olie-geïndexeerde gascontracten in Europa. Een lagere energiefactuur zorgt natuurlijk voor lagere productiekosten en ceteris paribus voor een betere competitieve positie. Dit trekt op zijn beurt investeringen aan.Tenslotte kunnen goedkopere energieprijzen leiden tot een toenemende consumentenkoopkracht.
Neemt het herindustrialiseringsverhaal in de VS al enige vorm aan? Op basis van enkele parameters kan men zeker al spreken over een opmerkelijke evolutie. Het aandeel van manufacturing in de totale tewerkstelling vertoont al jaren een dalende trend in de VS. Vooral de periode tussen 2000 en 2010 werd gekenmerkt door een sterke afname van het aantal jobs in de maakindustrie, namelijk 5,8 miljoen. Echter kan men vanaf 2010 een atypisch verloop constateren en wordt er afgeweken van de trend die per definitie dalend is. Ook het aandeel van de manufacturing in de totale tewerkstelling lijkt te stabiliseren. Desalniettemin is de toename van het aantal jobs vooral geconcentreerd in slechts een handvol sectoren. Wel kunnen deze sectoren als bovengemiddeld tot zelfs zeer energie-intensief worden beschouwd. Bovendien kan de tewerkstellingsgroei in bijvoorbeeld de metaalsectoren en in de machinebouw ongetwijfeld deels worden toegeschreven aan de verhoogde boringsactiviteiten naar schaliereserves. Een tweede parameter die gewag maakt van een Amerikaanse industriële renaissance is de evolutie van de productie-index. Na een bodem te hebben bereikt in 2009 nam het indexcijfer onophoudelijk toe en bereikt het een niveau dat vergelijkbaar is met dat van voor de financiële crisis. Om dit in perspectief te plaatsen en men dit verloop naast dat van de EU en Japan plaatst, kan er geconcludeerd worden dat de maakindustrie in de VS aan het herleven is.
Natuurlijk gelet op alle bevindingen moet het herindustrialiseringsverhaal wel wat genuanceerd worden. Desondanks de trendbreuk in de tewerkstelling van de maakindustrie moet er toch worden vastgesteld dat het niveau in 2014 nog steeds 13% onder pre-crisisniveau ligt. Bovendien zal op lange termijn de tewerkstelling in de Amerikaanse maakindustrie wellicht onder druk blijven door bijvoorbeeld productiviteitswinsten die voortvloeien uit technologische ontwikkelingen.Daarnaast vertonen andere parameters waaronder de evolutie van bijvoorbeeld de reële toegevoegde waarde tot nu toe een bescheiden resultaat. Daarenboven kampt de maaksector nog steeds met een groeiend handelsdeficit. De sectoren die tot nu toe zeker hebben geprofiteerd van de schalieboom zijn de olie- en gassector. Daarnaast vertonen bepaalde energie-intensieve sectoren mooie cijfers al kan men algemeen toch nog niet concluderen dat deze sectoren er al sterk bovenuit springen.
Algemeen kan geconcludeerd worden dat de VS er met "shale" een bonus heeft bijgekregen en ze deze bonus ook niet van vandaag op morgen zullen kwijtspelen. Het herindustrialiseringsverhaal neemt zeker al vormen aan maar wellicht zal de echte reactie pas binnen enkele jaren zichtbaar zijn aangezien het heel wat tijd in beslag neemt voor een economie zich volledig kan richten op het potentieel dat de schalierevolutie met zich meebrengt. Mogelijks wordt het schalieverhaal ook wat getemperd doordat de huidige troebele marktverwachtingen op de olie- en gasmarkt het positieve schaliemomentum een beetje ondermijnen. De prijsniveaus flirten met de grens waarbij ontginning rendabel blijft en het is dus logisch dat bepaalde investeringen worden uitgesteld.Uiteraard is "shale" geen zwart-wit verhaal en is het naïef te denken dat de schalierevolutie op zich al de verloren gegane industrie in de VS plotseling zal terugbrengen. Bovendien maakt energie voor het gros van de sectoren slechts een relatief klein deel uit in de totale productiekost. Wel zal het de marges van sommige sectoren aanzienlijk doen verbeteren ten opzichte van buitenlandse concurrenten. De "shale boom" heeft duidelijk de fundamenten gelegd die een verdere industriële heropleving in de komende jaren mogelijk maakt. Er zijn in het economisch leven natuurlijk geen garanties en allerlei externe ontwikkelingen op wereldniveau kunnen de kaarten in de toekomst dooreenschudden. Het schalieverhaal is nog relatief jong en het staat buiten kijf dat "shale" in de komende jaren nog voor een aantal verrassingen zal zorgen.
Accenture, Harvard business school, Burning glass. (2013). Bridge the gap: rebuilding America's middle skills. Geraadpleegd op 28 februari 2015, via < http://www.hbs.edu/competitiveness/Documents/bridge-the-gap.pdf>
Albrecht, J., Verschelde, M., (2013). Competitiviteit: op zoek naar complexiteit met een meerwaarde. Itinera Institute Analyse.
Almeida, I., Shiryaevskaya, A. (2014). U.S. LNG won't replace russian gas as Europe seeks supply. Bloomberg. Geraadpleegd op 23 november 2014, via < http://www.bloomberg.com/news/articles/2014-05-19/u-s-lng-won-t-replace…;
Alquist, R., Guénette, J. D. (2013). A blessing in disguise: the implications of high global oil prices for the North American market. Ontario: Bank of Canada. Geraadpleegd op 12 februari 2014, via < http://www.bankofcanada.ca/wp-content/uploads/2013/07/wp2013-23.pdf>
American Chemistry Council. (2011). Shale gas and new petrochemicals investment: benefits for the economy, jobs, and U.S. manufacturing. Geraadpleegd op 16 oktober 2013, via < http://chemistrytoenergy.com/sites/chemistrytoenergy.com/files/ACC-Shal…;
American Chemistry Council, (2012). Shale gas, competitiveness and new U.S. investment: a case study of eight manufacturing industries. Geraadpleegd op 16 oktober 2013, via < http://tcf.org/assets/downloads/Shale_Gas,_Competitiveness_and_New_U.S…;
American Chemistry Council, (2013). Keys to export growth for the chemical sector. Washington D.C.: American Chemistry Council. Geraadpleegd op 20 maart 2015, via < http://www.americanchemistry.com/Policy/Trade/Keys-to-Export-Growth-for…;
American Chemistry Council, (2014). New manufacturing projects are growing our economy & creating jobs. Geraadpleegd op 3 maart 2015, via < http://www.americanchemistry.com/Policy/Energy/Shale-Gas/Shale-Investme…;
American Chemistry Council, (2014). Shale gas and new U.S. chemical industry investment. Washington D.C.: American Chemistry Council. Geraadpleegd op 3 maart 2015, via< https://www.thechemco.com/wp-content/uploads/2014/09/FactSheet-USChem-S…;
Andes, S., Muro, M. (2013). Jobs alone do not explain the importance of manufacturing. The Brookings Institute. Geraadpleegd op 2 oktober 2014, via <http://www.brookings.edu/blogs/the-avenue/posts/2013/04/03-jobs-manufac…;
Atkinson, R. D. (2013). Competitiveness, innovation and productivity: clearing up the confusion. The information technology and innovation foundation. Geraadpleegd op 28 september 2014, via< http://www2.itif.org/2013-competitiveness-innovation-productivity-clear…;
Baert, D. (2014). Rusland en China sluiten gigantische gasdeal. De Redactie. Geraadpleegd op 21 mei 2014, via < http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/economie/1.1974564>
Baily, M. N., Bosworth, B. P. (2014). U.S. manufacturing: understanding its past and its potential future. Washington D.C.: The Brookings Institution. Geraadpleegd op 13 februari 2015, via < http://www.brookings.edu/~/media/research/files/papers/2014/02/us-manuf…;
Ballegeer, D. (2014). Het zwarte goud blijft niet eeuwig blinken. p. 22-24, Trends nr. 39, 25 september 2014
Bureau of Economic Analysis, (2015). U.S. Economic accounts database. < http://www.bea.gov>
Bureau of Labor Statistics, (2015). U.S. Employment database < http://data.bls.gov/search/query/results?q=manufacturing>
BP, (2014). BP energy outlook 2035. Geraadpleegd op 23 juli 2014, via < http://www.bp.com/content/dam/bp/pdf/Energy-economics/Energy-Outlook/En…;
BP, (2014). BP statistical review of world energy June 2014. BP. Geraadpleegd op 22 juli 2014, via <http://www.bp.com/content/dam/bp/pdf/Energy-economics/statistical-revie…;
Brookings Institution, (2015). America's advanced industries: what are they, where they are, and why they matter. Executive summary. Washington D.C. Geraadpleegd op 1 maart 2015, via <http://www.brookings.edu/~/media/Research/Files/Reports/2015/02/03-adva…;
Bullis, K. (2013). Skipping the water in fracking. MIT Technology review. Geraadpleegd op 3 oktober 2013, via < http://www.technologyreview.com/news/512656/skipping-the-water-in-frack…;
Celasun, O., Di Bella, G., Mahedy, T., Papageorgiou, C. (2014). The U.S. manufacturing recovery: uptick or renaissance. Internation Monetary Fund. Geraadpleegd op 12 maart 2014, via <https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2014/wp1428.pdf>
Cheniere, (2014). Sabine liquefaction project schedule. Geraadpleegd op 1 december 2014, via < http://www.cheniere.com/sabine_liquefaction/project_schedule.shtml>
Choi, T., Robertson, P. J. (2013). Exporting the American renaissance: global impacts of LNG exports from the United States. Deloitte development LLC. Geraadpleegd op 1 december 2014, via < https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/global/Documents/dttl-er…;
Clayton, B. (2013). The case for allowing U.S. crude oil exports. Council on Foreign Relations. Geraadpleegd op 2 april 2015, via < http://www.cfr.org/oil/case-allowing-us-crude-oil-exports/p31005>
de Jong, S., & Auping, W., & Govers, J. (2014). The geopolitics of shale gas. The hague: The hague centre for strategic studies and TNO.
De Leus, K. (2013). Amerikaanse schalierevolutie met wereldwijde gevolgen. Brussel: KBC. Geraadpleegd op 2 oktober 2013, via < https://www.kbceconomics.be/2013/09/economische-berichten-amerikaanse-s…;
Decock, S. (2014). Europa flirt met een recessie. VOKA. Geraadpleegd op 21 april 2015, via < http://www.voka.be/media/2805802/vokaberichten_april_def_p14_hetcijfer…;
Diéz, F. J., Gopinath, G. (2014). The competitiveness of U.S. manufacturing. Federal Reserve Bank of Boston. Geraadpleegd op 5 januari 2015, via < http://www.bostonfed.org/economic/current-policy-perspectives/2014/cpp1…;
Dow, (2013). 2013 Annual report. The Dow chemical company
Dow, (2014). Activiteiten. Geraadpleegd op 2 december 2014, via <http://www.dow.com/benelux/over/activiteiten/>
Ebinger, C. K., Avasarala, G. (2013). The case for U.S. liquefied natural gas exports. The Brookings Institution. Geraadpleegd op 15 oktober 2014, via < http://www.brookings.edu/research/articles/2013/02/us-lng-exports-ebing…;
Ebinger, C., Greenley, H. L. (2014). Changing markets: economic opportunities from lifting the U.S. ban on crude oil exports. Washington D.C. The Brookings Institution. Geraadpleegd op 7 april 2015, via < http://www.brookings.edu/~/media/research/files/reports/2014/09/09%208%…;
Ebinger, C., Massy, K., Avasarala, G. (2012). Liquid markets: assessing the case for U.S. exports of liquefied natural gas. Washington D.C.: The Brookings Institution. Geraadpleegd op 13 november 2013, via < http://www.brookings.edu/~/media/research/files/papers/2012/1/natural%2…;
Econopolis, (2010). Is er nog toekomst voor onze industrie? Geraadpleegd op 23 december 2014, via < http://www.unizo.be/images/res462850_8.pdf>
European Commission, (2014). Energy economic developments in Europe. Brussels: European Commission. Geraadpleegd op 24 februari 2015, via <doi:10.2765/72195>
European Commission, (2014). Helping firms grow: European competitiveness report 2014. Luxembourg: European Union. Geraadpleegd op 24 februari 2015, via <http://ec.europa.eu/enterprise/policies/industrial-competitiveness/comp…;
Eurostat, (2015). Industry, trade and services database < http://ec.europa.eu/eurostat/data/database>
EY, (2013). Shale gas in Europe: revolution or evolution. EYGM Limited. Geraadpleegd op 28 januari 2014, via < http://www.ey.com/Publication/vwLUAssets/Shale_gas_in_Europe_revolution…;
Fattouh, B. (2014). The US tight oil revolution and its impact on the Gulf Cooperation Council Countries: beyond the supply shock. Oxford Institute for Energy Studies. Geraadpleegd op 2 november 2014, via < http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2014/10/WPM-54.pdf…;
Fattouh, B. (2011). Oil market and OPEC behaviour: looking ahead. London: Oxford Institute for Energy Studies. Geraadpleegd op 30 november 2014, via < http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2011/04/OilMarketa…;
Fattouh, B. (2014). Saudi Arabia's oil policy in uncertain times: a shift in paradigm? Oxford Institute for Energy Studies. Geraadpleegd op 10 januari 2015, via < http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2014/10/Saudi-Arab…;
Fattouh, B., Mahadeva, L. (2013). OPEC: what difference has it made? Oxford Institute for Energy Studies. Geraadpleegd op 10 januari 2015, via< http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2013/01/MEP-3.pdf&…;
Fattouh, B., Sen, A. (2013). The U.S. tight oil revolution in a global perspective. Oxford Institute for Energy Studies. Geraadpleegd op 24 oktober 2013, via < http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2013/09/Tight-Oil…;
Federal Reserve, (2015). Capacity and capacity utilization methodology. < http://www.federalreserve.gov/releases/G17/Meth/MethCap.htm>
Federal Reserve, (2015). G. 17 - Industrial production and capacity utilization database < http://www.federalreserve.gov/datadownload/Choose.aspx?rel=G17>
Feldstein, M. (2008). The dollar and the price of oil. Cambridge: Harvard University. Geraadpleegd op 12 maart 2015, via < http://scholar.harvard.edu/files/feldstein/files/dollarandpriceofoil.sy…;
FERC, (2014). North American LNG import/export terminals. Geraadpleegd op 11 november 2014, via < http://www.ferc.gov/industries/gas/indus-act/lng/lng-existing.pdf>
Ford, M., McManmon, R. (2014). Energy trade is a key part of overall U.S. trade flows. U.S. Energy Information Administration. Geraadpleegd op 13 april 2015, via < http://www.eia.gov/todayinenergy/detail.cfm?id=15131>
Friends of Europe, (2013). The changing energy map: its implications for economic competitiveness. Geraadpleegd op 5 december 2014, via < http://www.friendsofeurope.org/media/uploads/2014/10/FoE-Report-cOMPETI…;
Gao, F. (2012). Will there be a shale gas revolution in China by 2020? Oxford Institute for Energy Studies. Geraadpleegd op 22 oktober 2013, via < http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2012/04/NG-61.pdf&…;
Gasfrac, (2011). Propane-based fracturing improves well performance in Canadian tight reservoirs. Gulf publishing company. Geraadpleegd op 10 juli 2014, via < http://www.gasfrac.com/assets/files/World%20Oil%20Article.pdf>
GDF Suez, (2014). Natural gas and LNG. Geraadpleegd op 12 augustus 2014, via < http://www.gdfsuez.com/en/businesses/gas/gas-energies/natural-gas-lng/&…;
George, R., Bruel, H. (2014). Benchmarks play an important role in pricing crude oil. U.S. Energy Information Administration. Geraadpleegd op 5 april 2015, via < http://www.eia.gov/todayinenergy/detail.cfm?id=18571>
Helper, S., Krueger, T., Wial, H. (2012). Why does manufacturing matter? Which manufacturing matters? A policy framework. Washington D.C.: The Brookings Institute. Geraadpleegd op 15 februari 2015, via < http://www.brookings.edu/~/media/research/files/papers/2012/2/22%20manu…;
Henderson, J., (2012). The potential impact of North American LNG exports. Oxford Institute for Energy Studies. < http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2012/10/NG-68.pdf&…;
Hume, N. (2015). Crude climbs as oil majors cut spending. Financial Times. Geraadpleegd op 9 februari 2015, via <http://www.ft.com/intl/cms/s/0/5ac5cf1a-ab96-11e4-8070-00144feab7de.htm…;
ICF, (2014). The impacts of U.S. crude oil exports on domestic crude production, GDP, employment, trade, and consumer costs. Washington D.C.: ICF Resources. Geraadpleegd op 11 maart 2015, via <http://www.api.org/~/media/Files/Policy/LNG-Exports/LNG-primer/API-Crud…;
IEA (2011). World energy outlook 2011. Paris: IEA/OECD
IEA (2012). Golden rules for a golden age of gas. Paris: IEA/OECD
IEA (2012). World energy outlook 2012. Paris: IEA/OECD.
IEA (2013). World energy investment outlook 2013. Paris: IEA/OECD
IEA (2013). World energy outlook 2013. Paris: IEA/OECD
IEA (2014). World energy outlook 2014. Paris: IEA/OECD
IEA, (2014). Energy security. IEA <, http://www.iea.org/topics/energysecurity/>
IEA, (2014). Monthly oil market report: November 2014. Paris: IEA/OECD. Geraadpleegd op 2 december 2015, via < https://www.iea.org/media/omrreports/fullissues/2014-11-14.pdf>
IGU, (2014). Wholesale gas price survey - 2014 edition. Norway: Statoil. Geraadpleegd op 25 juli 2014, via < http://www.igu.org/sites/default/files/node-document-field_file/IGU_Gas…;
IHS Global Insight, (2011). The economic and employment contributions of shale gas in the United States. Washington D.C.: IHS Global Insight (USA) Inc. Geraadpleegd op 3 december 2013, via < http://anga.us/media/content/F7D1750E-9C1E-E786-674372E5D5E98A40/files/…;
IMD, (2014). IMD releases its 2014 World competitiveness yearbook ranking. Lausanne: IMD. Geraadpleegd op 7 januari 2015, via < http://www.imd.org/news/2014-World-Competitiveness.cfm>
IMF, (2013). IMF country report: United States. Washington D.C.: The International Monetary Fund. Geraadpleegd op 5 mei 2014, via < http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2013/cr13237.pdf>
IMF, (2014). World economic outlook: legacies, clouds, uncertainties. International Monetary Fund
ISM, (2015). PMI database < https://www.instituteforsupplymanagement.org>
International Trade Administration, (2015). National Trade database < http://tse.export.gov/TSE/TSEhome.aspx>
Jopson, B. (2015). Obama sets stage for debate over U.S. oil export ban. Financial Times. Geraadpleegd op 28 januari 2015, via < http://www.ft.com/intl/cms/s/0/5c56d152-9288-11e4-a1fd-00144feabdc0.htm…;
Koba, M. (2013). Top U.S. states for new manufacturing jobs. CNBC. Geraadpleegd op 27 maart 2015, via < http://www.cnbc.com/id/100832195>
Kolb. R. B. (2014). The natural gas revolution. New Jersey: Robert W. Kolb/Pearson.
Lipschultz, M. S. (2012). Historic opportunities from the shale gas revolution. New York:
Kohlberg Kravis Roberts & Co. Geraadpleegd op 11 oktober 2014, via < http://www.kkr.com/_files/pdf/KKR_report-20121113-Historic_Opportunitie…;
Mahdi, W., Almashabi, D., Carey, G. (2015). Return to 100$ seen unlikely by Saudis amid shale surge. Bloomberg. Geraadpleegd op 22 maart 2015, via < http://www.bloomberg.com/news/articles/2015-03-22/-100-oil-seen-tough-t…;
Maugeri, L. (2013). The shale oil boom: a U.S. phenomenon. Cambridge: Harvard Kennedy School, Belfer Center for for Science and International Affairs. Geraadpleegd op 12 april 2014, via < http://belfercenter.ksg.harvard.edu/files/draft-2.pdf>
McKinsey Global Institute, (2012). Manufacturing the future: the next era of global growth and innovation. McKinsey & Company.
McKinsey Global Institute, (2013). Game changers: five opportunities for U.S. growth and renewal. McKinsey & Company. Geraadpleegd op 16 april 2015, via < http://www.mckinsey.com/insights/americas/us_game_changers>
Medlock, K. B. (2012). U.S. LNG exports: truth and consequence. James A. Baker III institute for public policy of rice university. Geraadpleegd op 26 september 2014, via < http://bakerinstitute.org/media/files/Research/da5493d4/US_LNG_Exports_…;
Medlock, K. B., & Myers Jaffe, A., & Hartley, P. R. (2011). Shale gas and U.S. national security. James A. Baker III institute for public policy of rice university. Geraadpleegd op 18 september 2014, via < http://bakerinstitute.org/center-for-energy-studies/shale-gas-and-us-na…;
Meijer, W. (2013). Schaliegas: tegenvaller voor Polen. NOS. Geraadpleegd op 30 september 2014, via <http://nos.nl/artikel/504824-schaliegas-tegenvaller-voor-polen.html>
Melick, W. R. (2014). The energy boom and manufacturing in the United States. Kenyon College. Geraadpleegd op 1 maart 2015, via < http://www.federalreserve.gov/pubs/ifdp/2014/1108/ifdp1108.pdf>
Morgan Stanley, (2013). Global strategy forum: renaissance meets reality. Geraadpleegd op 15 december 2014, via < http://www.morganstanleyfa.com/public/projectfiles/a0e673ed-f5b4-4c86-b…;
Morse, E. L. (2012). Energy 2020: North America, the new Middle East? Citigroup. Geraadpleegd op 15 november 2013, via < http://csis.org/files/attachments/120411_gsf_MORSE_ENERGY_2020_North_Am…;
Nordhaus, W. (2005). The sources of the productivity rebound and the manufacturing employment puzzle. Cambridge: National bureau of economic research. Geraadpleegd op 7 februari 2015, via < http://www.nber.org/papers/w11354.pdf>
Olson, B., Penty, R. (2014). OPEC refusal to pressure oil's weakest from Iran to shale. Bloomberg. Geraadpleegd op 28 november 2014, via <http://www.bloomberg.com/news/articles/2014-11-28/opec-refusal-to-press…;
OPEC, (2014). Brief history. Geraadpleegd op 25 november 2014, via <http://www.opec.org/opec_web/en/about_us/24.htm>
OECD, (2015). OECD Database < https://data.oecd.org>
Paleontological research institution Marcellus shale, (2012). Understanding drilling technology. New York: Museum of the earth. Geraadpleegd op 6 december 2013, via <http://www.museumoftheearth.org/files/marcellus/Marcellus_issue6.pdf>
Pang, P., (2014). Unconventional feedstocks to increase China's clout in global chemical markets. IHS. Geraadpleegd op 5 april 2015, via < https://www.ihs.com/articles/insights/unconventional-china.html>
Peakoilbarrel, (2014). What is peak oil? Geraadpleegd op 24 november 2014, via < http://peakoilbarrel.com/what-is-peak-oil/>
Philips, M. (2012). Is natural gas too cheap to drill? Bloomberg Business. Geraadpleegd op 28 februari 2014, via < http://www.bloomberg.com/bw/articles/2012-04-17/is-natural-gas-too-chea…;
Pisano, G. P., Shih, W. C., (2009). Restoring American competitiveness. Harvard Business Review. Geraadpleegd op 1 februari 2015, via< https://hbr.org/2009/07/restoring-american-competitiveness/ar/1>
Pisano, G. P., Shih, W. C., (2012). Producing prosperity: why America needs a manufacturing renaissance. Boston: Harvard Business Review Press.
Porter, E. M., Rivkin, J. W. (2014). An economy doing half its job: findings of Harvard business school's 2013-14 survey on U.S. competitiveness. Harvard Business School. Geraadpleegd op 4 januari 2015, via < http://www.hbs.edu/competitiveness/Documents/an-economy-doing-half-its-…;
Porter, M. (2014). How competitive is America? How can we improve? Harvard Business School. Geraadpleegd op 13 februari 2015, via < http://www.hbs.edu/competitiveness/Pages/default.aspx>
Porter, M. E., Rivkin, J. W. (2012). The looming challenge to U.S. competitiveness. Harvard Business Review. Geraadpleegd op 2 maart 2015, via < https://hbr.org/2012/03/the-looming-challenge-to-us-competitiveness>
Porter, M., Rivkin, J. (2012). What Washington must do now. The economist. Geraadpleegd op 2 maart 2015, via < http://www.economist.com/news/21566902-eight-point-plan-restore-america…;
Pwc, (2011). Shale gas: a renaissance in U.S. manufacturing? Geraadpleegd op 30 september 2013, via <http://www.pwc.com/en_US/us/industrial-products/assets/pwc-shale-gas-us…;
Pwc, (2012). Shale gas: reshaping the U.S. chemicals industry. Geraadpleegd op 3 oktober 2013, via < https://www.pwc.com/en_US/us/industrial-products/publications/assets/pw…;
Ramaswamy, R., Rowthorn, R. (2000). Does manufacturing matter? Harvard Business Review. Geraadpleegd op 12 februari 2015, via < https://hbr.org/2000/11/does-manufacturing-matter>
Randall, T. (2014). Break-even points for U.S. shale oil. Bloomberg. Geraadpleegd op 17 oktober 2014, via < http://www.bloomberg.com/news/2014-10-17/oil-is-cheap-but-not-so-cheap-…;
Reed, S. (2014). OPEC holds production unchanged; prices fall. The New York Times. Geraadpleegd op 27 novemeber 2014, via <http://www.nytimes.com/2014/11/28/business/international/opec-leaves-oi…;
Riker, D. (2012). Energy costs and export performance. International Trade Administration. Geraadpleegd op 7 maart 2015, via < http://www.trade.gov/mas/ian/build/groups/public/@tg_ian/documents/webc…;
Roberts, S. (2013). Building a manufacturing renaissance on the shale boom. Dow chemical company. Geraadpleegd op 12 november 2014, via < https://m3-usercontent-tt.s3.amazonaws.com/6755c8d2940d4373a57999fd2462…;
Rogers, H. (2013) UK shale gas - hype, reality and difficult question. The oxford institute for energy studies. Geraadpleegd op 12 september 2014, via < http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2013/07/UK-Shale-G…;
Schwab, K. (2014). The global competitiveness report 2014-2015. Geneva: the World Economic Forum. Geraadpleegd op 13 oktober 2014, via < http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2014-15.pd…;
Segers, F. (2013). Frans verbod op winning schaliegas blijft overeind. De Redactie. Geraadpleegd op 11 oktober 2013, via < http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/buitenland/1.1751964>
Sen, A. (2013). U.S. tight oils: prospects and implications. Oxford Institute for Energy Studies. Geraadpleegd op 24 september 2014, via < http://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2013/10/WPM-51.pdf…;
Sheppard, D., Zhdannikov, D. (2014). IEA sees 2015 oil demand growth much lower, supply hitting prices. London: Reuters. Geraadpleegd op 14 oktober 2014, via < http://www.reuters.com/article/2014/10/14/us-iea-oil-idUSKCN0I30TD20141…;
Sirkin, H. L., Zinser, M., Rose, J. (2013). Made in America again: behind the American export surge. The Boston Consulting Group. Geraadpleegd op 30 januari 2015, via < http://www.themadeinamericamovement.com/wp-content/uploads/2015/02/Behi…;
Sirkin, H. L., Zinser, M., Rose, J. (2014). How cheap natural gas benefits the budgets of U.S. households BCG Perspectives. Geraadpleegd op 30 januari 2015, via < https://www.bcgperspectives.com/content/articles/lean_manufacturing_ene…;
Stevens, P. (2010). The 'shale gas revolution': hype and reality. London: The Chatham house. Geraadpleegd op 14 december 2013, via <https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/public/Research/E…;
Swennen, R. Schaliegas. Geraadpleegd op 30 september 2014 < http://www.tijdschriftkarakter.be/schaliegas/>
The economist, (2012). LNG: a liquid market. Geraadpleegd op 6 februari 2014, via <http://www.economist.com/node/21558456>
The economist, (2014). Cheaper oil: winners and losers. Geraadpleegd op 14 december 2014, via < http://www.economist.com/news/international/21627642-america-and-its-fr…;
Tran, T. (2014). Shale gas provides largest share of U.S. natural gas production in 2013. U.S. Energy Information Administration. Geraadpleegd op 30 november 2014, via < http://www.eia.gov/todayinenergy/detail.cfm?id=18951>
U.S. Energy Information Administration (2014) <http://www.eia.gov/tools/faqs/faq.cfm?id=58&t=8>
U.S. Energy Information Administration (a) (2014)< http://www.eia.gov/dnav/ng/ng_enr_shalegas_a_EPG0_R5301_Bcf_a.htm>
U.S. Energy Information Administration (b) (2014)< http://www.eia.gov/forecasts/aeo/mt_naturalgas.cfm>
U.S. Energy Information Administration (c) (2014)< http://www.eia.gov/naturalgas/data.cfm#imports>
U.S. Energy Information Administration (d) (2014)< http://www.eia.gov/dnav/ng/ng_pri_sum_dcu_nus_m.htm>
U.S. Energy Information Administration (2014) (e) (2014)<http://www.eia.gov/dnav/pet/pet_move_impcus_a2_nus_ep00_im0_mbbl_m.htm&…;
U.S. Energy Information Administration, (2012). Effect of increased natural gas exports on domestic energy markets. Washington D.C.: U.S. Department of energy. Geraadpleegd op 3 oktober 2014, via < http://energy.gov/sites/prod/files/2013/04/f0/fe_eia_lng.pdf>
U.S. Energy Information Administration, (2013). AEO2014 early release overview. Geraadpleegd op 5 oktober 2014, via < http://www.eia.gov/forecasts/aeo/er/pdf/0383er(2014).pdf>
U.S. Energy Information Administration, (2013). Cost of natural gas used in manufacturing sector has fallen. Geraadpleegd op 1 november 2014, via < http://www.eia.gov/consumption/manufacturing/reports/2010/ng_cost/?src=…;
U.S. Energy Information Administration, (2013). World shale gas and shale oil resource assessment: China. Geraadpleegd op 14 november 2014, via < http://www.eia.gov/analysis/studies/worldshalegas/pdf/chaptersxx_xxvi.p…;
U.S. Energy Information Administration, (2014). Effect of increased levels of liquefied natural gas exports on U.S. energy markets. Washington D.C.: U.S. Department of energy. Geraadpleegd op 2 december 2014, via < http://www.eia.gov/analysis/requests/fe/pdf/lng.pdf>
U.S. Energy Information Administration, (2014). What drives U.S. gasoline prices? Washington D.C.: U.S. EIA. Geraadpleegd op 23 februari 2015, via < http://www.eia.gov/analysis/studies/gasoline/pdf/gasolinepricestudy.pdf…;
Vervenne, W., (2014). Sterke daling olieprijs zet OPEC onder zware druk. De Tijd. Geraadpleegd op 16 oktober, via <http://www.tijd.be/nieuws/archief/Sterke_daling_olieprijs_zet_OPEC_onde…;
Wang Q., Chen X., Jha, A. N., Rogers H. Natural gas from shale formation – The evolution, evidences and challenges of shale gas revolution in United States, (2014) Renewable and Sustainable Energy Reviews, Volume 30, 1-28, Geraadpleegd op 3 januari 2015, via http://dx.doi.org/10.1016/j.rser.2013.08.065. (http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1364032113006059)
World bank, (2014). Commodity markets outlook. Washington D.C.: World Bank Group. Geraadpleegd op 2 december 2014, via < http://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/GEP/GEPcommodities/commo…;
World Economic Forum, (2012). The future of manufacturing: opportunities to drive economic growth. Geraadpleegd op 4 april 2015, via < http://www3.weforum.org/docs/WEF_MOB_FutureManufacturing_Report_2012.pd…;
World Economic Forum, (2014). Global agenda council on advanced manufacturing 2012-2014. Geraadpleegd op 16 april 2015, via < http://www3.weforum.org/docs/GAC/2013/Connect/WEF_GAC_Advanced_Manufact…;
World Trade Organization, (2015). Statistics and world trade database. < https://www.wto.org/english/res_e/res_e.htm>
Interviews:
· Sijbren de Jong, HCSS, 25 november 2014, Den Haag (NL)
· Fabian Kesicki, IEA, 9 april 2015, Zele (BE)
Deelname conferenties:
Friends of Europe, IEA World Energy Outlook 2014 launch, Brussel, 14 november 2014