De transparante samenleving

Evert Beyers
Persbericht

De transparante samenleving

De transparante samenleving

Transparantie lijkt vandaag een vanzelfsprekend antwoord op maatschappelijke problemen zoals corruptie, misbruik en wanbeheer. Nooit eerder heeft men zelfs meer gesproken over een ‘plicht’ tot transparantie en nooit heeft men meer beroep gedaan op het ‘recht’ op transparantie. Toch zou men zich kunnen afvragen : waarom heeft transparantie een onbetwiste status in onze samenleving, en hoe terecht is dat eigenlijk? Het valt op dat transparantie van alle begrippen die we uit de periode van de Verlichting geërfd hebben niet fundamenteel in vraag is gesteld. Wordt transparantie soms niet te lichtzinnig of instrumenteel ingezet? Is transparantie in de praktijk niet eerder een leegte die wordt opgevuld met een massa informatie als gevolg van procedurele eisen, regeldruk, normeringen en gedragscodes?

Transparantie bezit een innerlijke tegenspraakTransparantie is enerzijds een wapen tegen corruptie en misleiding maar anderzijds is het ook een controlemiddel. Het verschil met vroegere vormen van controle ligt in het feit dat steeds meer gegevens van burgers bekend zijn bij de overheid en grootbedrijven. Daardoor worden de grenzen van de persoonlijke levenssfeer overschreden en wordt het privédomein steeds kleiner. De paradoxale verhouding tussen transparantie, macht en vrijheid komt tot uiting in de zaak van Edward Snowdon. Ondanks het feit dat hij perfect in de transparantie is meegegaan, blijken zijn handelingen ongewenst in een samenleving waarin alles transparant moet zijn. Transparantie is dus verre van neutraal. Wanneer transparantie instrumenteel of politiek wordt aangewend, verwordt ze tot een machtstechniek. Op dat moment zullen machtsinstanties bepalen waar de grens van transparantie ligt.

De schaduwkant van transparantieIn de scriptie wordt betoogd dat de betekenis van het begrip transparantie verruimd is als gevolg van verschillende maatschappelijke evoluties en belangen. De globalisering, de neoliberale logica en de ontwikkeling van de technologie spelen hierbij een hoofdrol. Zij zijn historische redenen waarom het begrip transparantie vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw ook een schaduwkant heeft gekregen die aan de basis ligt van een nieuw normatief discours : onthulling, ofwel zichtbaar maken wat onzichtbaar is. De schaduwkant van transparantie verwijst bovendien naar een ‘overbelichting’. Dit is enerzijds de toestand van een hyperdoorzichtige levensvorm die gekenmerkt is door een overmaat aan positiviteit en openheid, en anderzijds het moment of de situatie waarin deze openheid of onthulling omslaat in controle.

Is transparantie een nieuwe machtstechniek?De vraag die in de scriptie centraal staat is de verhouding van transparantie ten aanzien van de individuele vrijheid. In welke mate is transparantie een nieuwe disciplinaire machtstechniek? In de huidige maatschappij worden mensen sociaal gedwongen te communiceren, om in contact te staan met anderen en zich daarbij volledig te onthullen. Op die manier wordt de vrijheid ingeperkt en worden mensen nog meer gecontroleerd dan voordien. Dit betekent dat hoe meer men de indruk heeft dat men zichzelf ongestraft vrij en ongedwongen kan laten zien hoe meer men de vrees moet hebben dat achter transparantie en zelftransparantie machtsmechanismen schuil gaan waarvan men zich niet bewust is.

Kritiek op de transparante samenlevingIn zijn kritiek op de huidige tijdgeest bouwt de Koreaans-Duitse filosoof Byung-Chul Han voort op de diagnose van Herbert Marcuse en Michel Foucault wanneer het gaat over hedendaagse verschijnselen zoals zelfuitbuiting en zelfonthulling. Han toont aan dat de systeemdwang van ‘openheid’ leidt tot hyperdoorzichtigheid. Zo wordt de mens in het arbeidsproces door een overmaat aan positiviteit en gelijkschakeling volledig geobjectiveerd en onderworpen aan onzichtbare machtstechnieken. De ideologie van transparantie mondt ook uit in een panoptisch systeem waar alles en iedereen zich moet blootgeven. Deugdzaam is alles wat zichtbaar is, dat is de idee. Het systemisch karakter van de transparante samenleving komt tenslotte tot uiting in de voortdurende druk om de ideologie van transparantie te verinnerlijken. Door deze insluiting is er voor de mens nog maar weinig ruimte voor reflectie en wordt zijn gedrag voorspelbaar. Het digitale panopticum is een metafoor om de overgang aan te geven van de disciplinering als machtstype van de moderne maatschappij naar de totalitaire netwerkarchitectuur van de transparante samenleving waarin onzichtbare instanties het zichtbare menselijk gedrag op grote schaal controleren en verhandelen.

Bibliografie

Bibliografie

Naslagwerken

Historisches Wörterbuch der Philosophie, Joachim Ritter e.a. (Hrsg.), Basel : Schwabe 1971-2005, 12 vols.

The Cambridge Foucault Lexicon, Lawlor Leonard – Nale John, New York : Cambridge University Press, 2014, 741 p.

Auteurs

 

Bakshy, Eytan - Messing, Salomon - Adamic, Lada, “Exposure to ideologically diverse news and opinion on Facebook”, sciencemag.org (7.05.2015), http://www.sciencemag.org/content/early/2015/05/06/science.aaa1160.full, (geraadpleegd op 8.05.2015)

Baudrillard, Jean, La société de consommation, Paris : Denoël, 1970, 318 p.

––––, Les stratégies fatales, Paris : Grasset, 1983, 273 p.

––––, La Transparence du Mal, Paris : Galilée, 1990, 180 p.

Boas, Taylor - Gans-Morse, Jordan, “Neoliberalism : From New Liberal Philosophy to Anti-Liberal Slogan”,  Northwestern University 2009, http://faculty.wcas.northwestern.edu/~jlg562/documents/BoasandGans-Morse--SCID.pdf  (geraadpleegd op 25.11.2014).

Boeing, Niels – Lebert, Andreas, “Tut mir leid, aber das sind Tatsachen”, zeit.de  (05/2014), http://www.zeit.de/zeit-wissen/2014/05/byung-chul-han-philosophie-neoliberalismus, (geraadpleegd op 22.01.2015)

Brandeis, Louis, “Other People's Money : and How the Bankers Use It”, wikiquote.org, http://nl.wikiquote.org/wiki/Louis_Brandeis (geraadpleegd op 3.03.2015)

Coglianese, Cary, “The transparency president? The Obama Administration and Open Government”, papers.ssrn.com, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1433815 (geraadpleegd op 29.03.2015)

Cools, Kees, Controle is goed, vertrouwen nog beter, over bestuurders en corporate governance, Assen : Koninklijke van Gorcum BV, 2009, 145 p.

Cressman, Darryl, “One fifty years of One-Dimensional Man and a critical philosophy of technology”, krisis.eu 3.02.2014, www.krisis.eu/...2/krisis-2014-2-03-Cressman.pdf (geraadpleegd op 11.02.2015)

Deleuze, Gilles, “Post-scriptum sur les sociétés de controle”, infokiosques.net 1990, https://infokiosques.net/imprimersans2.php3?id_article=214 (geraadpleegd op 27.01.2015)

–––, “Contrôle et devenir”, lessilencesquiparle.unblog (3.07.2009), http://www.lesilencequiparle.unblog.fr/2009/03/07/controle-et-devenir-gilles-deleuze-entretien-avec-toni-negri/ (geraadpleegd op 8.02.2015)

Dirven, Tim, “Meestal eigen schuld als je niet groeit.”, tijd.be 21.11.2014,  http://www.tijd.be/ondernemen/Carlos_Brito_CEO_AB_InBev (geraadpleegd op 28.11.2014)

Duhigg, Charles, “How Companies Learn Your Secrets”, nytimes.com 19.02.2012, http://www.nytimes.com/2012/02/19/magazine/shopping-habits.html, (geraadpleegd op 6.02.2015)

Düker Roland – Eilenberger, Wolfram, “We knijpen onszelf vrijwillig uit”, filosofie,nl (10/2012), http://www.filosofie.nl/nl/artikel/29438/byung-chul-han-we-knijpen-onszelf-vrijwillig-uit., (geraadpleegd op 15.12.2014)

Foucault, Michel, “Qu’est-ce que les Lumières?”, monoskop : wiki for Collaborative Studies of Art, Media and the Humanities, http://monoskop.org/images/5/58/Foucault_Michel_Dits_et_ecrits_4_1980-1988.pdf  (geraadpleegd op 8.12.2014)

–––, “Le sujet et le pouvoir”, monoskop : wiki for Collaborative Studies of Art, Media and the Humanities, http://monoskop.org/images/5/58/Foucault_Michel_Dits_et_ecrits_4_1980-1988.pdf (geraadpleegd op 8.12.2014)

–––, “Nietzsche, la généalogie, l’histoire” in: Dits et Ecrits vol I, Paris: Gallimard, 1994, 1.707 p.

–––, “Entretien avec Michel Foucault”, in: Dits et Ecrits vol II , Paris: Gallimard, 2001, 1.735 p.

–––, “Pouvoir et Savoir”, in: Dits et Ecrits vol II , Paris: Gallimard, 2001, 1735 p

–––, Surveiller et punir. Naissance de la prison, Parijs: Gallimard, 1975, 318 p.

–––, “Omnes et Singulatim : vers une critique de la raison politique”, in: cairn.info 1986, http://www.cairn.info/revue-le-debat-1986-4-page-5.htm (geraadpleegd op 10.12.2014)

–––, La volonté de savoir, Parijs: Gallimard, 1976, 211 p. 

–––, “La gouvernementalité”, in: Dits et Ecrits vol II , Paris: Gallimard, 2001, 1.735 p.

–––, “L’évolution des techniques de soi ”, in: Dits et Ecrits vol IV , Paris: Gallimard, 1994, 901 p.

–––, “Sécurité, Territoire, Population. Cours au Collège de France (1977-1978)”, in: graduateinstitute.ch  9.03.2012 http://www.graduateinstitute.ch/cms/files/sites/mia/shared/mia/cours.html (geraadpleegd op 23.12.2014)

–––, Naissance de la biopolitique. Cours au Collège de France (1979), Parijs: Gallimard Seuil, 2004, 355 p.

–––, “Cours du 14 janvier 1976”, in: monoskop : wiki for Collaborative Studies of Art, Media and the Humanities 1994, http://www.monoskop.org/images/3/3b/Foucault_Michel_Dits_et_ecrits_3_1976-1979.pdf (geraadpleegd op 3.1.2015)

–––, Le courage de la Vérité, le gouvernement de soi et des autres II, Paris : Gallimard Seuil, 2009, 361 p.

Hammermeister, Kai, Gadamer, vertaald door Marc Van Den Bossche, Rotterdam : Lemniscaat, 2002   (oorspronkelijke titel : Hans-Georg Gadamer, München : C.H. Beck, 1999)

Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, Grundlinien der Philosophie des Rechts. Gesammelte Werke Band 14, Hamburg : Felix Meiner Verlag, 282 p.

Han, Byung-Chul, Müdigkeitsgesellschaft, Berlijn : Matthes & Seitz, 2012, 166 p.

–––, Die Transparenzgesellshaft, Berlijn : Matthes & Seitz, 2013, 91 p.

–––, Psychopolitik, Neoliberalismus und die neuen Machttechniken, Frankfurt a.M.: S. Fischer Verlag, 2014, 124 p.

–––, “Warum heute keine Revolution möglich ist?”, sueddeutsche.de  3.09.2014 http://www.sueddeutsche.de/politik/neoliberales-herrschaftssystem (geraadpleegd op 10.01.2015)

Kellner, Douglas, Herbert Marcuse and the crisis of Marxism, Hampshire: Macmillan, 1984, 505 p.

Lanier, Jaron, “Who owns the future?”, technomony.com  11.11.2014, http://techonomy.com/conf/te14/future-revolutions/owns-future/, (geraadpleegd op 8.02.2015)

–––, “Transparency is the Path to a Sustainable Technomony”, technomony.com 17.11.2014, http://techonomy.com/conf/te14/future-revolutions/owns-future (geraadpleegd op 8.02.2015)

Lemmens, Pieter, “Van de biomacht van de staat naar de psychomacht van de markt. De receptie van Foucault in het werk van Bernard Stiegler.”, krisis.eu 2009-3, http://www.krisis.eu/content/2009-3/krisis-2009-3-07-lemmens.pdf (geraadpleegd op 01.02.2015)

Libbrecht, Ulrich, Inleiding comparatieve filosofie, Assen : Van Gorcum, 1995, 548 p.

Marcuse, Herbert, One-Dimensional Man : Studies in the Ideology of Advanced Industrial Society, Boston : Beacon Press, 1964, 260 p.

Marzano, Michela, Le contrat de défiance, Parijs: Bernard Grasset, 2010, 312 p.

Menéndez-Viso, Armando, Black and white transparency : contradictions of a moral metaphor, in Ethics and Information Technology 11 (2), 2009

O’Neill, Onora, A Question of Trust: The BBC Reith Lectures 2002, Cambridge: University Press, 2002

Opdebeeck, Hendrik, De institutionele vermiddeling van de vrijheid bij Paul Ricoeur, in : Het probleem van de grondslagen van de moraal, vertaald door Hendrik Opdebeeck, Kampen : Kok Agora, 1995, p. 67-93 (oorspronkelijke titel : Le problème du fondement de la morale, Napels : Sapienza, 1975)

Plato, De Staat, II, 359-360 (De Staat, in: Verzameld Werk, deel III. Nieuwe geheel herziene uitgave van de vertaling van Xaveer De Win, red. R. Ferwerda e.a., Kapellen - Baarn: Pelckmans - Agora, 1999)

Plotinus, Enneaden, vertaald door Rein Ferwerda, Amsterdam : Ambo, Baarn en Polak & Van Gennep, 1984, 886 p.

Rousseau, Jean-Jacques, The Confessions Book IV (Pl., I, 174-175), The collected writings of Jean-Jacques Rousseau Vol. 5, vertaald door Christopher Kelly, Hanover: University Press of New England, 1995, 700 p.   

Rotsaert s.j., Marc, “Ignatius van Loyola, geestelijke oefeningen”, jezuieten.org, http://www.jezuieten.org/sites/default/files/page/tekst_geestelijke_oefeningen.pdf, (geraadpleegd op 15.01.2015)

Sloterdijk, Peter, “Die Kritische Theorie is tot”, zeit.de  9.09.1999, http://www.zeit.de/1999/37/199937.sloterdijk_.xml/seite-4 (geraadpleegd op 18.04.2015)

Stiglitz, Joseph, “The Contributions of the Economics of Information to Twentieth Century Economics”, ricardo.ecn,  htpps://www.ricardo.ecn.wfu.edu/~cottrell/papers/stiglitz.pdf, (geraadpleegd op 10.03.2015), pg. 1441-1478

Vander Kerken, Libert, Als het leven transparant wordt, Kapellen : Uitgeverij Pelckmans, 1994, 159 p.

Van Ossel, Gino, Omnichannel in Retail, Het antwoord op e-commerce, Tielt : Lannocampus, 2014, 240 p.

Verhaeghe, Paul, Identiteit, Amsterdam : De Bezige Bij, 2012, 267 p.

Vertesi, Janet, “My Experiment Opting Out of Big Data Made Me Look Like a Criminal. Here’s what happened when I tried to hide my pregnancy from the Internet and marketing companies”, time.com 1.05.2014, http://time.com/83200/privacy-internet-big-data-opt-out (geraadpleegd op 3.02.2015)

Visser, Gerard, “Heideggers vraag naar de techniek, een commentaar”, Nijmegen : Uitgeverij Vantilt, 2014, 173 p.

 

Internetdocumenten

 

Wikipedia, “Datamining”, http://nl.wikipedia.org/wiki/Datamining (geraadpleegd op 15.02.2015)

Wikipedia, “Dispositief”, http://en.wikipedia.org/wiki/Dispositif (geraadpleegd op 29.04.2015)

Wikipedia, “Byung-Chul Han”, http://de.wikipedia.org/wiki/Byung-Chul_Han (geraadpleegd op 1.05.2015)

 

Universiteit of Hogeschool
Wijsbegeerte
Publicatiejaar
2015
Kernwoorden
Share this on: