Drijfveren van ervaringsdeskundigen in de geestelijke gezondheidszorg: "Opbouwen van een positieve identiteit"
- SofieVerhaeghe
- BartDebyser
Drijfveren van ervaringswerkers in de geestelijke gezondheidszorg.
‘Opbouwen van een positieve identiteit’
INTRODUCTIE
Je kent het wel: een rotdag op het werk, een uitbrander krijgen van je baas of een moeizaam contact met collega’s. Misschien is jouw droomjob helemaal niet wat je ervan had verwacht? Daarom moeten we beseffen dat mensen geen machines zijn maar een eigen wil en drijfveren hebben. Datgene wat iemand drijft beïnvloed zijn of haar gedrag en emoties. Dit draagt dan weer bij aan de vorming van onze identiteit. Misschien heb jij behoefte aan uitdagingen maar blijkt jouw job doordrongen van routine? Misschien heb jij nood aan een schouderklop maar blijkt jouw werkgever allerminst een motivator? Stel je dan eens voor dat je een ervaringswerker zou zijn. Wablief?
Ervaringswerkers in de geestelijke gezondheidszorg hebben ervaring met een psychische aandoening. Het zijn personen die bijvoorbeeld een depressie of een alcoholafhankelijkheid hebben gehad en daarvoor behandeld werden. Doorheen hun herstelproces bouwen deze (ex-)patiënten aan kennis en vaardigheden. Niet zomaar iets maar specifieke competenties in het leven met hun psychische kwetsbaarheid. Als ervaringswerker benutten ze deze competenties in diverse taken zoals het ondersteunen van lotgenoten, het onderwijzen van studenten en het samenwerken met zorgverleners.
Om een succesvolle tewerkstelling van ervaringswerkers te ondersteunen is een beter begrip van hun drijfveren van belang. De wetenschappelijke literatuur toont namelijk dat hun drijfveren vaak niet gerespecteerd worden. Bijgevolg raken ervaringswerkers sneller gedemotiveerd en dalen hun kansen op succes. Het huidige onderzoek ging daarom op zoek naar hun drijfveren. Wat drijft deze mensen om als ervaringswerker in de geestelijke gezondheidszorg aan de slag te gaan? Dit gebeurde via 36 interviews die op band werden opgenomen en werden uitgeschreven. De drie onderzoekers lazen herhaaldelijk de interviews en achterhaalden de belangrijkste thema’s.
RESULTATEN
“Mijn job geeft mij stabiliteit, een groot verantwoordelijkheidsgevoel, heel veel erkenning, ja. Want als uw ziekte zo lang aansleept dan stel je uw identiteit en uw zelfwaarde enorm hard in vraag. Als je dan een succesverhaal hebt met dat werk, dan brengt dat dit allemaal terug op een normaal niveau.”
Ervaringswerkers wensen te bouwen aan een positieve identiteit. Daarbij komen ze los van een gedevalueerde identiteit die is gerelateerd aan een negatieve zelfwaarde, een rol als psychiatrische patiënt en een plaats aan de rand van de maatschappij. Twee hoofddrijfveren, die in voortdurende wisselwerking staan, sturen ervaringswerkers aan in dit groeiproces. Het gaat om een verlangen naar normalisatie en een drang naar stabilisatie.
Het verlangen naar normalisatie betekent dat ervaringswerkers hun lage zelfwaarde op een hoger niveau willen krijgen. Deze hoofddrijfveer wordt opgedeeld in drie nadrukkelijke thema’s.
- Gedreven om een zinvolle tewerkstelling te realiseren.
Ervaringswerkers willen een gewaardeerde maatschappelijke bijdrage leveren. Hierbij zijn ze gedreven om lotgenoten te ondersteunen, de geestelijke gezondheidszorg te verbeteren en hulpverleners te inspireren. Verder willen ze demonstreren dat mensen met een psychische aandoening van tel kunnen zijn. Functioneren in een team betekent dan ook meer zijn dan ‘een laagje vernis’. Ze willen gehoord worden en een praktisch gevolg zien van hun participatie.
- Gedreven om zich te ontdoen van beperkende rolpatronen.
Het gaat om patronen zoals een eenzame positie, een gebrek aan perspectief en een plaats in de maatschappelijke marge. Het gevoel ‘er bij te horen’ heeft bijgevolg een bijzondere betekenis. Ervaren van begrip en betrokkenheid staan centraal in dit integratieproces. Verder krijgen ervaringswerkers een ruim aanbod aan kansen. Het schenkt hen een doel voor ogen en kansen om hun competenties te benutten.
- Gedreven om de stigmatisering en het taboe te doorbreken.
Stigma gaat gepaard met vooroordelen zoals: ‘Mensen met een psychische aandoening zijn niet bekwaam om te werken.’ Het verlangen naar normalisatie wordt hierdoor sterk belemmerd. Stigma zorgt er immers voor dat veel ervaringswerkers hun ware identiteit verbergen. Bijgevolg brengen ervaringswerkers normaliserende getuigenissen om een realistische beeldvorming te ondersteunen.
Ervaringswerkers dragen een psychische kwetsbaarheid met zich mee. Hierdoor komt een drang naar stabilisatie bovendrijven. Deze hoofddrijfveer wordt opgedeeld in twee nadrukkelijke thema’s.
- Gedreven door de positieve invloed van ervaringswerk op hun stabilisatie.
De waakzaamheid voor hun zelfbehoud stuurt mensen met een psychische kwetsbaarheid richting een functie waarin ze, in een begripvolle context, een ongedwongen engagement kunnen aangaan. Via hun taakinvulling ontwikkelen ze vaardigheden voor hun zelfzorg en emotieregulatie. Bovendien bouwen ervaringswerkers door hun tewerkstelling aan structuur en regelmaat.
2. Gedreven om het ervaringswerk behoedzaam uit te oefenen.
Ervaringswerkers kiezen voor een voorzichtige aanpak om zich te behoeden voor een terugval. Zo willen ervaringswerkers betrokkenheid tonen maar zich niet laten overspoelen door de emoties van lotgenoten. Bijgevolg moeten ze grenzen stellen en op tijd op de rem staan. Verder komen ervaringswerkers tot inzicht dat het niet altijd lukt om lotgenoten op het goede spoor te krijgen. Zodoende wordt de drijfveer om ‘mensen te helpen’ gecontroleerd door een gedachtegang die realisme predikt.
Opvallend is de wisselwerking tussen beide hoofddrijfveren. Ervaringswerkers zoeken naar een acceptabel evenwicht waarbij ze tegelijk hun lage zelfwaarde normaliseren én hun zelfbehoud handhaven. In bijlage 1 worden deze drijfveren weergegeven.
SLOTBESCHOUWING
Uit onderzoek blijkt dat 1 op 4 (!) van de bevolking in zijn of haar leven een psychische aandoening ontwikkelt. Daarbij is er vaak een connectie met werk. Enerzijds kunnen problemen op het werk een psychische aandoening uitlokken. Anderzijds zorgen psychische problemen ervoor dat we ons werk niet langer kunnen uitvoeren. Het lijkt daarom noodzakelijk om voldoende ondersteuning te krijgen op het werk. In het geval van ervaringswerkers moeten werkgevers aandacht hebben voor hun kwetsbaarheid én hen tegelijk voldoende kansen bieden voor hun zelfontplooiing.
Het respecteren van drijfveren geldt echter niet enkel voor ervaringswerkers. Dit inzicht is van toepassing bij alle mensen. Wat heb jij nodig om je goed te voelen op je werk? Hoe bouw jij aan een positieve identiteit? Welke ondersteuning wil jij graag krijgen? Mogelijk kunnen de inzichten uit het huidige onderzoek een inspiratiebron vormen. Meer bepaald hoe de arbeidscontext kan afstemmen op de drijfveren en mogelijkheden van werknemers. Op die manier kunnen psychische problemen worden voorkomen en krijgen kwetsbare groepen de kans om een gewaardeerde sociale rol in te vullen.
Bibliografie
Anthony, W.A. (1993) Recovery from mental illness: The guiding vision of the mental health service system in the 1990s. Psychosocial Rehabilitation Journal, 16(4), 11-23.
Bargh, J.A. & Chartrand, T.L. (1999) The unbearable automaticity of being. American Psychologist, 54(7), 462-479.
Berben, K., Verhaeghe, S., Dierckx, E., Smet, L. & Debyser, B. (2015) Expertise van cliënten in de Geestelijke Gezondheidszorg. Een onderzoek naar de beleving van ervaringsdeskundigen en hun transitie. Niet gepubliceerd.
Boeije, H. (2005) Analyseren in kwalitatief onderzoek. Denken en doen. Amsterdam: Boom Lemma Uitgevers.
Bond, G.R., Campbell, K. & Becker, D.R. (2013) A test of the occupational matching hypothesis for rehabilitation clients with severe mental illness. Journal of Occupational Rehabilitation, 23(2), 261-269.
Cabral, L., Strother, H., Muhr, K., Sefton, L. & Savageau, J. (2014) Clarifying the role of the mental health peer specialist in Massachusetts, USA: insights from peer specialists, supervisors and clients. Health & Social Care in the Community, 22(1), 104-112.
Carlson, L.S., Rapp, C.A. & McDiarmid, D. (2001) Hiring consumer-providers: Barriers and alternative solutions. Community Mental Health Journal, 37(3), 199-213.
Chinman, M., Young, A.S., Hassell, J. & Davidson, L. (2006) Toward the implementation of mental health consumer provider services. Journal of Behavioral Health Services & Research, 33(2), 176-195.
Cleary, M., Horsfall, J., Hunt, G.E., Escott, P. & Happell, B. (2011) Continuing challenges for the mental health consumer workforce: a role for mental health nurses? International Journal of Mental Health Nursing, 20(6), 438-444.
Creswell, J. W. (2012) Educational research: planning, conducting, and evaluating quantitative and qualitative research. 4e Editie. Boston: Pearson Education.
Dierckx de Casterle, B., Gastmans, C., Bryon, E. & Denier, Y. (2012) QUAGOL: a guide for qualitative data analysis. International Journal of Nursing Studies, 49(3), 360-371.
Dixon, L., Hackman, A. & Lehman, A. (1997) Consumers as staff in assertive community treatment programs. Administration and Policy in Mental Health and Mental Health Services Research, 25(2), 199-208.
Gillard, S.G., Edwards, C., Gibson, S.L., Owen, K. & Wright, C. (2013) Introducing peer worker roles into UK mental health service teams: a qualitative analysis of the organisational benefits and challenges. BMC Health Services Research 2013, 13(188).
Guest, G., Namey, E. & Mitchell, M. (2013) Collecting qualitative data: a field manual for applied research. California: SAGE Publications.
Hendriksen-Favier, A., Nijnens, K., Van Rooijen, S. (2012) Handreiking voor de implementatie van herstelondersteunende zorg in de ggz. Geraadpleegd via www.movisie.nl/sites/default/files/alfresco_files/handreiking%20impleme…herstelondersteunende%20zorg%20%5BMOV-1619573-0.2%5D.pdf. Utrecht: Trimbos-instituut.
Holloway, I. & Wheeler, S. (2010) Qualitative research in nursing and healthcare. 3e Editie. Oxford: Wiley-Blackwell.
Jacobson, N., Trojanowski, L. & Dewa, C. (2012) What do peer support workers do? A job description. BMC Health Services Research, 12(1).
Karbouniaris S. & Brettschneider E. (2008) Inzet en waarde van ervaringsdeskundigheid in de GGZ. Geraadpleegd via www.participatiezorg enondersteuning.nl/CmsData/Articles/Ervaringsdeskundigheid-in-hulpverlening-%282008%29.pdf. Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie.
Karbouniaris, S. (2012) Onderzoeksproject: ‘Vriend GGz’. Geraadpleegd via www.movisie.nl/sites/default/files/alfresco_files/Onderzoeksrapport%20V…. Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie.
Koning Boudewijnstichting (2014) Psychische kwetsbaarheid als kracht. Geraadpleegd via www.kbs-frb.be/uploadedFiles/2012-KBS-FRB/05%29_Pictures,_documents_and…. Brussel: Koning Boudewijnstichting.
Matthys, S. & Grypdonck, M. (2014) De betekenis van een psychiatrisch verpleegkundige voor mensen met een psychotische kwetsbaarheid. Een exploratief onderzoek naar de mening van de patiënten. Niet gepubliceerd.
Moll, S., Holmes, J., Geronimo, J. & Sherman, D. (2009) Work transitions for peer support providers in traditional mental health programs: unique challenges and opportunities. Work, 33(4), 449-458.
Moran, G.S., Russinova, Z., Gidugu, V. & Gagne, C. (2013) Challenges Experienced by Paid Peer Providers in Mental Health Recovery: A Qualitative Study. Community Mental Health Journal, 49(3), 281-291.
Moran, G.S., Russinova, Z., Gidugu, V., Yim, J.Y. & Sprague, C. (2012) Benefits and mechanisms of recovery among peer providers with psychiatric illnesses. Qualitative Health Research, 22(3), 304-319.
Moran, G.S., Russinova, Z., Yim, J.Y. & Sprague, C. (2014) Motivations of Persons with Psychiatric Disabilities to Work in Mental Health Peer Services: A Qualitative Study Using Self-Determination Theory. Journal of Occupational Rehabilitation, 24(1), 32-41.
Mowbray, C., Moxley, D. & Collins, M. (1998) Consumers as mental health providers: first person accounts of benefits and limitations. Journal of Behavioral Health Services & Research, 25(4), 397-411.
Ochocka, J., Nelson, G., Janzen, R. & Trainor, J. (2006) A longitudinal study of mental health Consumer/Survivor Initiatives: Part 3 - A qualitative study of impacts of participation on new members. Journal of Community Psychology, 34(3), 273-283.
Repper, J. & Carter, T. (2011) A review of the literature on peer support in mental health services. Journal of Mental Health, 20(4), 392-411.
Roper, C. & Happell, B. (2007) Reflection without shame - reflection without blame: towards a more collaborative understanding between mental health consumers and nurses. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 14(1), 85-91.
Salzer, M. & Shear, S. (2002) Identifying consumer-provider benefits in evaluations of consumer-delivered services. Psychiatric Rehabilitation Journal, 25(3), 281-288.
Silver, T. (2004) Staff in mental health agencies: coping with the dual challenges as providers with psychiatric disabilities. Psychiatric Rehabilitation Journal, 28(2), 165-171.
Slade, M., Amering, M., Farkas, M., Hamilton, B., O'Hagan, M., Panther, G., Perkins, R., Shepherd, G., Tse, S. & Whitley, R. (2014) Uses and abuses of recovery: implementing recovery-oriented practices in mental health systems. World Psychiatry, 13(1), 12-20.
Smith A. & Osborn M. (2007) Interpretative Phenomenological Analysis. In J.A. Smith (Red.), Qualitative Psychology: A Practical Guide to Research Methods (53-80). London: SAGE publications.
Solomon, P. (2004) Peer support/peer provided services underlying processes, benefits, and critical ingredients. Psychiatric Rehabilitation Journal, 27(4), 392-401.
Van Bakel, M., Van Rooijen, S., Boertien, D., Kamoschinski, J., Liefhebber, S. & Kluft, M. (2013) Ervaringsdeskundigheid beroepscompetentieprofiel. Geraadpleegd via www.ggznederland.nl/uploads/publication/Ervaringsdeskundigheid.pdf. Zwolle: Epos Press.
Van Erp, N., Boertien, D., Van Rooijen, S., Van Bakel, M. & Smulders, R. (2015) Basiscurriculum Ervaringsdeskundigheid. Geraadpleegd via www.trimbos.nl/webwinkel/productoverzicht-webwinkel/behandeling-en-re-i… Trimbos-instituut.
Van Haaster, H., Wilken, J. P., Karbouniaris, S. & Hidajattoellah, D. (2013) Kaderdocument ervaringsdeskundigheid. Geraadpleegd via www.participatiezorgenondersteuning.nl/CmsData/Reports%20and%20Books/Ka…. Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie.
Van Regenmortel, T. (2009) Empowerment als uitdagend kader voor sociale inclusie en moderne zorg. Journal of Social Intervention: Theory and Practice, 18(4), 22–42.
Walker, G. & Bryant, W. (2013) Peer support in adult mental health services: a metasynthesis of qualitative findings. Psychiatric Rehabilitation Journal, 36(1), 28-34.
Wolfensberger, W. (2011) Social role valorization: a proposed new term for the principle of normalization. Journal of intellectual & developmental disability, 49(6), 435-440.
