“Geleth hebbende op den redenen, ordonneren mits desen”. De houding van de Antwerpse magistraat ten opzichte van de Brouwersnatie (1581-1700).
“Geleth hebbende op den redenen, ordonneren mits desen”. De houding van de Antwerpse magistraat ten opzichte van de Brouwersnatie (1581-1700).
Lobbyen over bier in het zeventiende-eeuwse Antwerpen. Een succesvolle praktijk?
Bier!
“Belgen drinken minder bier dan we zouden denken” kopte de Standaard onlangs. Ondanks onze talrijk bekroonde Belgische biermerken daalt de bierconsumptie steeds verder. Nochtans was gerstenat eeuwenlang dé volksdrank bij uitstek in onze contreien. Berekeningen tonen aan dat een volwassene zijn keel dagelijks spoelde met minstens anderhalve liter bier. De drank werd door de tijdsgenoten zelfs “vloeibaar brood” genoemd.
Invloedrijke brouwers
Het belang van de brouwnijverheid valt niet te onderschatten. In veel steden vertegenwoordigden de bierinkomsten vaak tot 60% van de totale inkomsten. Stadsbestuurders achtten de bieraccijnzen als een betrouwbare inkomstenbron en verhoogden deze regelmatig wanneer ze financiële moeilijkheden hadden. Ook vormde de brouwnijverheid de bestaansreden voor heel wat ambachten. De magistraat had er dus alle belang bij om de nijverheid te stimuleren. Bovendien werden brouwers steevast tot de lokale stedelijke elite gerekend. Het waren welvarende personen die sociale en politieke invloed hadden omwille van hun belang voor de stad. Als geprivilegieerde ambachtelijke groeperingen konden de brouwers hun belangen verdedigen in stedelijke raden. Ambachten in de Zuidelijke Nederlanden konden via deze raden een aanzienlijke invloed uitoefenen op het stedelijk beleid. Brouwers konden hun stempel drukken op onder andere de herziening van de accijnstarieven en de bierprijzen, ordonnanties op de graanmarkt en protectionistische maatregelen. In steden zoals Lier, Leuven en Mechelen schopten brouwers het zelfs tot het ambt van schepen en burgemeester.
’t Stad als uitzondering
Antwerpen was een geval apart. Daar konden geprivilegieerde ambachten niet toetreden tot de magistraat en hadden zij enkel een zetel in de stedelijke raden. Nog opmerkelijker was het statuut van de Antwerpse brouwers. Ze waren gegroepeerd in een niet-geprivilegieerde natie en zetelden bijgevolg ook niet in de stedelijke raden. Hun economisch en fiscaal-financieel belang ging dus niet gepaard met politieke macht. Uit reeds gevoerd onderzoek blijkt dat de stadsbestuurders en de Brouwersnatie veel conflicten hadden. Die eerste wilden de natie en de brouwindustrie onder controle houden omwille van het belang van de bieraccijnzen. De brouwers daarentegen streefden een zo groot mogelijke winst na. Het opzet van deze masterproef is de verstandhouding tussen de twee groeperingen te onderzoeken tussen 1581 en 1700. Tijdens deze periode ontstonden de meeste conflicten en was er een quasi constante juridische strijd. Bovendien schitterde de stad tijdens deze tijdspanne als grootste bierproducent en -exporteur van de Zuidelijke Nederlanden. Specifieke bron voor dit onderzoek zijn de rekwesten of petities. Dit zijn documenten die “gewone mensen” verstuurden naar overheden met allerlei vragen en wensen. Het insturen van die petities, het lobbyen, had een belangrijke invloed op de creatie van wetgeving tijdens de vroegmoderne periode. Deze masterproef onderzoekt de rekwesten van de brouwers aan de Antwerpse magistraat. Zo kan een beeld worden gevormd van de klachten van de natie. Gingen die voornamelijk over materies die in de stedelijke raden werden besproken? In welke mate was de magistraat bereid deze petities te bevestigen? Door de 270 rekwesten te groeperen in verschillende discussiedossiers werd gepoogd de houding van de magistraat ten opzichte van de Brouwersnatie bloot te leggen.
Een succesvolle Brouwersnatie?
De houding van de magistraat vertoonde grote verschillen afhankelijk van de materie van de petitie. Zij was meer geneigd rekwesten te bevestigen gerelateerd aan klachten die voor het brouwen optraden. Zo zorgde zij er bijvoorbeeld voor dat de natie een beroep kon doen op de watervoorziening en genoeg vaten en tonnen ter beschikking had. De natie was echter heel wat minder succesvol in haar petitioneren over klachten die optraden na het brouwen. Verzoeken over de bierprijs, concurrentie van stadsbrouwerijen en andere steden hadden minder kans op slagen. Nog minder succes had de Brouwersnatie in de petities met als opzet accijnzen en andere lasten te verminderen. Hieruit blijkt dat de Antwerpse magistraat pragmatisch was. Zij zorgde ervoor dat de Brouwersnatie bier kon brouwen, maar eens dat bier was gebrouwen was het spijzen van de stadskassen en de controle van de natie prioritair. Verder waren de stadsbestuurders doorheen de onderzoeksperiode quasi even bereid in het bevestigen van de verzoeken gerelateerd aan voor het brouwen. Hiertegenover vertoonde het succespercentage van de rekwesten met betrekking tot na het brouwen veel meer schommelingen. Ten slotte wordt gesuggereerd dat het petitioneren van de natie als alternatief niet kon opwegen tegenover de belangrijke formele politieke macht die geprivilegieerde ambachten hadden. De Brouwersnatie was uitgerekend weinig succesvol in de beïnvloeding van materies zoals de bieraccijnzen en de bierprijs. Ook stuurde zij niet opvallend meer petities inzake de materies besproken in de raden. De resultaten vormen een extra invalshoek in het onderzoek naar de relaties tussen stadsbestuurders en (fiscaal-economisch belangrijke) ambachtelijke groeperingen tijdens de vroegmoderne periode.
1 Bronnen
1.1 Onuitgegeven bronnen
ANTWERPEN, Stadsarchief, Gilden en ambachten
SAA, GA, nr. 4440: Brouwers XXIV bis.
SAA, GA, nr. 4892: Privilegieboek. Littera B.
SAA, GA, nr. 4894: Diverse ordonnantiën geschreven door notaris Bollaerts 1625. Littera D.
SAA, GA, nr. 4897: Ordonnantieboek Littera H.
ANTWERPEN, Stadsarchief, Privilegekamer
SAA, PK, nrs. 937-948: Alfabetische tafels Rekwestboeken 1581-1700.
SAA, PK, nrs. 659-787: Rekwestboeken 1581-1700.
SAA, PK, nr. 917: Gebodboek 1576-1589 D.
SAA, PK, nr. 918: Gebodboek 1589-1612 E.
SAA, PK, nr. 919: Gebodboek 1612-1626 F.
SAA, PK, nr. 920: Gebodboek 1626-1644 G.
SAA, PK, nr. 924: Gebodboek 1684-1697 L.
SAA, PK, nr. 2218: Stadsbrouwerijen deel 2, 1618-1750.
SAA, PK, nr. 2220: Waterhuis, waterleidingen en houwer.
1.2 Uitgegeven bronnen
GENARD, P., ‘Index der gebodboeken 1489-1620’, Antwerpsch Archievenblad (1ste reeks), 1 (1864), 120-464.
GENARD, P., ‘Index der gebodboeken 1621-1650’, Antwerpsch Archievenblad (1ste reeks), 2 (1865), 1-68.
GENARD, P.,’Index der gebodboeken 1651-1673’, Antwerpsch Archievenblad (2de reeks), 9 (1934), 113-157.
GENARD, P.,’Index der gebodboeken, 1674-1709’, Antwerpsch Archievenblad (2de reeks), 9 (1934), 186-236.
VANDEWALLE, P., Oude maten, gewichten en muntstelsels in Vlaanderen, Brabant en Limburg (Belgisch Centrum voor Landelijke Geschiedenis, 82), Gent, 1984.
2 Werken
AERTS, E., ‘Alcoholconsumptie in het hertogdom Brabant (14de-18de eeuw)’, Het tijdschrift van Dexia bank, 55 (2001), 51-71.
AERTS, E., ‘Dorst heeft een prijs. Bierprijzen te Lier tussen 1400 en 1800’, Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 87 (2009), 587-644.
AERTS, E., ‘Economische interventie van de centrale staat in de Spaanse en Oostenrijkse Nederlanden (1555-1795)’, C. DE MOREAU DE GERBEHAYE e.a. red., Gouvernance et administration dans les provinces belgiques (XVIe-XVIIIe siècles). Ouvrage publé en hommage au Professeur Claude Bruneel (Archief- en Bibliotheekwezen in België, Extranummer nr. 99), II, Brussel, 2013, 399-452.
AERTS, E., Het bier van Lier. De economische ontwikkeling van de bierindustrie in een middelgrote Brabantse stad (eind 14de-begin 19de eeuw) (Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren, 161), Brussel, 1996.
AERTS, E., ‘Het brouwproces in Brabant en Vlaanderen tijdens de late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd’, Handelingen der Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 63 (2009), 3-26.
AERTS, E., ‘Het hoofdelijk bierverbruik in de Zuidelijke Nederlanden (ca. 1400-1800). Enkele kanttekeningen’, Bijdragen tot de Geschiedenis, 81 (1998), 43-60.
AERTS, E., ‘Stedelijke overheidsregulering van een vitale sector. De bierfiscaliteit te Lier (1400-1800)’, B. BLONDE e.a. red., Overheid & Economie. Geschiedenissen van een spanningsveld. Bundel opgedragen aan prof. em. Helma de Smedt, Antwerpen, 2014, 55-74.
AERTS, E., ‘Zwaar superbier of opgewarmd water? De alcoholsterkte van Antwerpse
biersoorten (zestiende-zeventiende eeuw)’, I. DERYCKE red., Antwerpen bierstad: acht
eeuwen biercultuur, Antwerpen, 2011, 29-39.
ANNARD, W.J., ‘’Het manieeren, besolliciteren en bevorderen van alle voorvallende zaeken’ Professioneel lobbyen aan het Binnenhof in de zeventiende en achttiende eeuw’, M.P.C.M VAN SCHENDELEN en B.M.J. PAUW red., Lobbyen in Nederland: professie en profijt, Den Haag, 1998, 93-109.
ASAERT, G. e.a. red., Bier op transport, Antwerpen, 2013.
ASAERT, G., ‘Peilingen naar biertransport te Antwerpen in de pre-industriële tijd’, G. ASAERT e.a. red., Bier op transport, Antwerpen, 2013, 7-36.
BAETENS, R., De Nazomer van Antwerpens Welvaart. De diaspora en het Handelshuis De Groote tijdens de eerste helft der 17de eeuw, I, Brussel, 1976.
BLICKLE, P., ELLIS, S. En ÖSTERBERG, ‘The commons and the state: representation, influence, and the legislative process’, P. BLICKLE red., Resistance, Representation and Community, Oxford, 1997, 115-153.
BLOCKMANS, W., BOELE, A. en STEIN, R., ‘Whose community? The origin and development of the concept of bonum commune in Flanders, Brabant and Holland (twelfth-fifteenth century), E. LECUPPRE-DESJARDIN en A.-L. VAN BRUAENE red., Discours et pratique du bien commun dans les villes d’Europe (XIIIe au XVIe siècle), Turnhout, 2010, 149-169.
‘Boekweit’, Encyclopedie van Drenthe, I, Assen, 2003, 104.
BOUMANS, R., Het Antwerps stadsbestuur voor en tijdens de Franse overheersing: bijdrage tot de ontwikkelingsgeschiedenis van de stedelijke bestuurinstellingen in de Zuidelijke Nederlanden (Rijksuniversiteit Gent. Werken uitgegeven door de Faculteit van de Letteren en Wijsbegeerte, 135), Brugge, 1965.
BOUSSE, A., ‘De verhoudingen tussen Antwerpen en het platteland’, Bijdragen tot de Geschiedenis, 58 (1975), 139-150.
DAVIDS, K. en DE MUNCK, B., ‘Beyond Exclusivism: Entrance Fees for Guilds in the Early Modern Low Countries, c. 1450-1800’, K. DAVIDS en B. DE MUNCK red., Innovation and Creativity in Late Medieval and Early Modern European Cities, 2014, 189-224.
DAMBRUYNE, J., Corporatieve middengroepen. Aspiraties, relaties en transformaties in de 16de-eeuwse Gentse ambachtswereld (Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 28), Gent, 2002.
DE DECKER, M., Europees Internationaal Rivierenrecht, Antwerpen, 2015.
DE KEYZER, M., ‘Opportunisme, corporatisme en progressiviteit. Conflicten en vertogen van corporatieve belangengroepen in het stedelijk milieu van het achttiende-eeuwse Mechelen’, Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, 7 (2010), 3-26.
DE MUNCK, B., ‘De return of ouderwetse debatten? Recente trends in het onderzoek naar ambachtsgilden’, Leidschrift: historisch tijdschrift, 25 (2010), 73-95.
DE MUNCK, B., ‘Progressief corporatisme? Conventies, competenties en corporatieve strategieën van de Late Middeleeuwen tot ca. 1800’, M. JACOBS e.a. red., Een mens left niet van brood alleen. Bouwstenen voor een culturele arbeidersgeschiedenis (1800-1940) (Museum van de Vlaamse sociale strijd, 21), Gent, 2005, 57-85.
DECEULAER, H.,‘Arbeidsregulering en loonvorming in de Antwerpse haven, 1585-1796’, Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 18 (1992), 22-47.
DECEULAER, H., ‘Conflicten en conflictregeling in de Antwerpse ambachtwereld (1585-1796). Een verkenning van juridische en sociaal-economische aspecten op het lokale terrein’, C. LIS en H. SOLY red., Werken volgens de regels. Ambachten in Brabant en Vlaanderen 1500-1800, Brussel, 1994, 137-178.
DECEULAER, H., ‘’Prêt-à-porter’, gender en gezondheid. De veelvuldige betekenissen van huiszoekingen bij kleermakers en oudekleerkopers in het laat-16de-eeuwse Antwerpen’, C. LIS en H. SOLY red., Werelden van verschil. Ambachtsgilden in de Lage Landen, 1997, Brussel, 99-126.
DEGRYSE, K., De Antwerpse fortuinen: kapitaalsaccumulatie, -investering en -rendement te Antwerpen in de 18de eeuw, Antwerpen, 2005.
DENUCE, J. en CLIJMANS, F., Het Brouwershuis of het Waterhuis: beknopte aanteekeningen, Antwerpen, 1940.
DERYCKE, I. red., Antwerpen bierstad: acht eeuwen biercultuur, Antwerpen, 2011.
DERYCKE, I., ‘Antwerpse bierhistorie 29: stadsbrouwerijen (1)’, ABC Courant, nr. 28 (december 2012), 21-23.
DERYCKE, I., ‘Het epos der Antwerpse brouwers tijdens het ancien régime’, I. DERYCKE
red., Antwerpen bierstad: acht eeuwen biercultuur, Antwerpen, 2011, 40-59.
DICKSCHEN, S., De Antwerpse ambachten tegen de dorpsneringen. De Koninklijke ordonnantie van 10 november 1685, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Vrije Universiteit Brussel, departement geschiedenis, Brussel, 1992.
DICKSCHEN, S., ‘De Antwerpse brouwersnatie en de dorpsbrouwers in de 17de en 18de eeuw’, Bijdragen tot de Geschiedenis, 76 (1993), 199-213.
EDELKOORT, L., Terug naar huis. De rol van communicatie in het proces van repatriëren, Onuitgegeven afstudeerscriptie, Universiteit Utrecht, departement Nederlands, 2011.
EYKENS, M.J., De Brouwindustrie te Antwerpen 1585-1700, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Rijksuniversiteit Gent, departement geschiedenis, 1972.
EYKENS, M.J., ‘De Brouwindustrie te Antwerpen 1585-1700’, Bijdragen tot de Geschiedenis, 56 (1973), 80-101.
GEEVERS L. en VERMEESCH, G., ‘Inleiding’, L. GEEVERS en G. VERMEESCH red., Politieke belangenbehartiging in de vroegmoderne Nederlanden. De rol van lobby, petities en officiële delegaties in de politieke besluitvorming (Publicaties van de Vlaams-Nederlandse Vereniging voor Nieuwe Geschiedenis, 13), Maastricht, 2014, 3-11.
GHIJS, I., De Antwerpse magistraat in een laat-humanistisch en contra-reformistische periode 1585-1621. Een institutionele, sociaal-economische en culturele analyse, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, departement Geschiedenis, 1988.
HAEMERS, J., ‘Geletterd verzet: diplomatiek, politiek en herinneringscultuur van opstandelingen in de laatmiddeleeuwse en vroegmoderne stad (casus: Brugge en Gent)’, Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, 176 (2010), 5-55.
HAEMERS, J., Oorkondenleer. Inleiding tot de diplomatiek, Cursus, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoekseenheid Geschiedenis, 2013.
HOYLE, R.W., ‘Petitioning as popular politics in early sixteenth-century England’, Historical Research, 75 (2002), 365-389.
JACOBS, M., ‘Zonder twijfel dat waarschijnlijk… Ambachtelijke geschiedenissen in de Zuidelijke Nederlanden aan het einde van het ‘oude regime’’, C. LIS en H. SOLY red., Werelden van verschil. Ambachtsgilden in de Lage Landen, 1997, Brussel, 243-292.
JANSSENS, F. De crisissen te Antwerpen tijdens de periode 1648-1668. Economische, sociale en demografische aspecten, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, KU Leuven, departement Geschiedenis, 1968.
LIMBERGER, M., ‘The making of the urban fiscal system of Antwerp until 1800: excises,
annuities and debt management’, J.I.A. USCENDO en M. LIMBERGER red., Taxation and
debt in the early modern city (Financial History Series, 19), Londen, 2012, 131-148.
LIS, C. en SOLY, H., ‘Ambachtsgilden in vergelijkend perspectief: de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden, 15de-18de eeuw’, C. LIS en H. SOLY red., Werelden van verschil. Ambachtsgilden in de Lage Landen, 1997, Brussel, 11-42.
LIS, C. en SOLY, H., ‘Export industries, craft guilds and capitalist trajectories, 13th to 18th centuries’, M. PRAK e.a. red., Craft Guilds in the Early Modern Low Countries. Work, Power, and Representation, Alderschot, 2006, 107-132.
LOMBAERDE, P., ‘’Schoon water’ voor bier: het Brouwershuis in de Nieuwstad van Antwerpen’, I. DERYCKE red., Antwerpen bierstad: acht eeuwen biercultuur, Antwerpen,
2011, 72-78.
MELIS, G., Samen Sterk! De sociaal economische strategieën van de Antwerpse brouwersnatie in de Nieuwe Tijd: (1581-1750), Onuitgegeven masterproef, Universiteit Antwerpen, departement geschiedenis, 2005.
PANHUYSEN, B., ‘De Amsterdamse en Haarlemse kleermakersgilden en hun concurrenten. De in- en uitsluiting van mededingers op de lokale afzetmarkt in de 17de en 18de eeuw’, C. LIS en H. SOLY red., Werelden van verschil. Ambachtsgilden in de Lage Landen, 1997, Brussel, 127-150.
PRAK, M., ‘Ambachtsgilden vroeger en nu’, NEHA-Jaarboek voor economische, bedrijfs- en techniekgeschiedenis, 57 (1994), 10-33.
PRAK, M., ‘Corporate politics in the Low Countries: guilds as institutions, 14th to 18th centuries’, M. PRAK e.a. red., Craft Guilds in the Early Modern Low Countries. Work, Power, and Representation, Alderschot, 2006, 74-106.
PRAK, M., ‘Individual, corporation and society: the rhetoric of Dutch guilds (18th C.)’, Individual, corporate and judicial status in European cities (late middle ages and early modern period) (Studies in urban social, economic and political history of the medieval and early modern Low Countries, 5), Leuven en Apeldoorn, 1996, 255-279.
PREVENIER, W., ‘Utilitas communis in the Low Countries (thirteenth-fifteenth centuries): from social mobilisation to legitimation of power’, E. LECUPPRE-DESJARDIN en A.-L. VAN BRUAENE red., Discours et pratique du bien commun dans les villes d’Europe (XIIIe au XVIe siècle), Turnhout, 2010, 205-216.
SCHOLLIERS, E., Loonarbeid en honger: de levensstandaard in de XVe en XVIe eeuw te Antwerpen, Antwerpen, 1960.
SMEKENS, F., Het brouwershuis: beknopte gids, Antwerpen, 1966.
SOLY, H., ‘De brouwerijenonderneming van Gilbert van Schoonbeke (1552-1562)’, Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 46 (1968), 337-392, 1166-1204.
SOLY, H., Urbanisme en kapitalisme te Antwerpen in de 16de eeuw. De stedebouwkundige en industriële ondernemingen van Gilbert van Schoonbeke (Pro Civitate. Historische Uitgaven, 47), 1977.
SWEVERS, M., Brouwers en politiek in Leuven tijdens de 17de eeuw, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Vrije Universiteit Brussel, Departement geschiedenis, 1999.
TIMMERMANS, B., Een elite in het zeventiende-eeuwse Antwerpen. Het milieu van de wethouders (1585-1699) en de stedelijke samenleving in een periode van transformatie, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, departement Geschiedenis, 1998.
VAN ACKER, J., ‘Het stadsbestuur van 1585 tot 1713’, Antwerpen in de XVIIde eeuw, Antwerpen, 1989, 1-25.
VAN BUYTEN, L., De Leuvense Stadsfinanciën onder het Oostenrijks Regiem (1713-1794) (Arca Lovaniensis artes atque historiae reserans documenta: jaarboek; 14), II, Leuven, 1985.
VAN CAUWENBERGHE, E. en JANSSENS, F., ‘Crisis en bevolking te Antwerpen rond het midden van de 17de eeuw’, Bijdragen tot de Geschiedenis, 60 (1977), 249-271.
VAN CAUWENBERGHE, E. en JANSSENS, F., ‘Stedelijke bevoorradingspolitiek en graanwetgeving in crisistijd te Antwerpen rond het midden van de zeventiende eeuw’, Bijdragen tot de Geschiedenis, 62 (1979), 231-253.
VAN DEN BERG, H., ‘Discoursanalyse’, Kwalon, 9 (2004), 29-39.
VAN DUN, P., ‘De brouwerijen hebben hier van oudts (…) altijdts goede neeringhen ghehadt’, J.-M. GORIS red., Bier, wijn, jenever in de Kempen (Centrum voor de studie van land en volk van de Kempen, 16), Herentals, 69-90.
VAN ELSACKER, B., ‘’Secretelijck opgegeten’ of ‘ongeruste geesten’. De politieke participatie van het bestuur van het Antwerpse meerseniersambacht in de zeventiende eeuw’, Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 26 (2000), 129-163.
VAN HONACKER, K., ‘Citizens and politics in the Duchy of Brabant: political opportunity and political culture in Brussels, Antwerp and Leuven in the Seventeenth Century’, W. THOMAS red., Rebelion y resistencia en el mundo hispánico del siglo XVII, Leuven, 1992, 41-52.
VAN HONACKER, K., Lokaal verzet en oproer in de 17de en 18de eeuw: collectieve acties tegen het centraal gezag in Brussel, Antwerpen en Leuven (Standen en landen, 18), Heule, 1994.
VAN NIEROP, H., ‘Popular participation in politics in the Dutch Republic’, P. BLICKLE red., Resistance, representation and community, Oxford, 1997, 272-291.
VERMEESCH, G., ‘De rol van agenten in het petitioneren bij de centrale overheidsinstellingen in de Oostenrijkse Nederlanden’, M. DE KOSTER e.a. red., Werken aan de stad. Stedelijke actoren en structuren in de Zuidelijke Nederlanden 1500-1900: liber alumnorum Catharina Lis en Hugo Soly, Brussel, 2011, 311-326.
VERMEESCH, G., ‘Wetgeving op verzoek in achttiende-eeuws Antwerpen. Initiatieven van ambachten en corporaties tot regulering door middel van petities’, L. GEEVERS en G. VERMEESCH red., Politieke belangenbehartiging in de vroegmoderne Nederlanden. De rol van lobby, petities, en officiële delegaties in de politieke besluitvorming (Publicaties van de Vlaams-Nederlandse Vereniging voor Nieuwe Geschiedenis, 13), Maastricht, 2014, 109-138.
WILLEMS, B., Het Antwerpse kuipersambacht (1580-1796), Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Vrije Universiteit Brussel, departement geschiedenis, 1998.
WILLEMS, B., '’For members only'. Solidariteit en beroepseer bij ambachten. Case-study: de Antwerpse kuipers (17de-18de eeuw)’, Oost-Vlaamse Zanten, 75 (2000), 23-45.
3 Digitale informatie
Bonda traditionele Bierdraf, 2013 (www.bonda.be/fileadmin/user_upload/bonda_be/Documenten/PDF_Ned/Productinfo_RUVE/Bierdraf.pdf). Geraadpleegd op 23 april 2015.
Communicatie Analyse. Het S-P-E-A-K-I-N-G model van Hymes, 2015 (http://www.communicatie-analyse.be/speaking-model-van-hymes.php). Geraadpleegd op 28 maart 2015.
De Geïntegreerde Taalbank: Historische woordenboeken op internet (http://gtb.inl.nl/), 2007-2012.
DERYCKE, I., Antwerpse brouwers tijdens het Ancien Régime: documenten, s.d. (http://users.skynet.be/antwerpiensia/antwerpsebrouwers.htm). Geraadpleegd op 13 april 2015.
DERYCKE, I., Instelling van de brouwersnatie – bestrijding van fraude 16 januari 1581, s.d. http://users.skynet.be/antwerpiensia/instellingbrouwersnatie.htm). Geraadpleegd op 14 april 2015.
Digitale Leeszaal, 2015 (http://zoeken.felixarchief.be/zHome/Home.aspx?id_isad=174472). Geraadpleegd op 26 maart 2015.
GOETHALS, M., ‘Belgen drinken minder bier dan we zouden denken’, De Standaard, 2014 (http://www.standaard.be/cnt/dmf20140129_00953383). Geraadpleegd op 12 juli 2015.
Maandagse Raad, 2014 (http://zoeken.felixarchief.be/zHome/Home.aspx). Geraadpleegd op 28 maart 2015.