Going back for Seconds: Translating comic book dialogue, humour and sound effects
Going back for Seconds: Translating comic book dialogue, humour and sound effects
Ook stripboeken vertalen is Vertalen met een grote V
Joris DelespaulOp bier, frieten en chocolade na is er niets zo Belgisch als een stripboek. Van de oer-Vlaamse avonturen van Suske en Wiske tot het baanbrekende werk van iconen als Hergé or Jean Van Hamme, heerst het beeldverhaal over ons kleine landje. Aan kwaliteitsvolle stripboeken van eigen makelij is er op de Nederlandstalige markt dan ook geen gebrek, maar hoe zit dat met stripverhalen uit de Engelstalige wereld? De alsmaar groeiende populariteit van stripverfilmingen aan de bioscoopkassa’s heeft ongetwijfeld bijgedragen aan de recente beslissing van Standaard Uitgeverij om vanaf nu ook superhelden-comics in het Nederlands aan te bieden. Als maar meer prijken er in de boekhandels naast de Jommekes en Kiekeboes nu ook uit het Engels vertaalde stripboeken, vaak gebaseerd op populaire films, boeken, televisieseries of videogames.
Buiten de mainstreamStripboeken en populaire cultuur zijn duidelijk twee handen op één buik. Desalniettemin heerst er in de vertaalwetenschap nog steeds een stigma op de stripvertaling. Academisch onderzoek naar stripboeken en beeldromans is, ondanks hun populariteit, zeldzaam. Al zijn er zeker invloedrijke vertaalwetenschappers die zich op de stripvertaling hebben toegelegd, dan nog blijft hun onderzoek voornamelijk beperkt tot Cultuur met een grote C: stripverhalen die als ‘linguïstisch uitdagend’ of ‘cultureel erfgoed’ beschouwd worden – doorgaans klassieke stripboeken voor een breed publiek, of beeldromans of graphic novels voor meerwaardezoekers.
Wijst dat erop dat stripverhalen die buiten deze cultureel aanvaarde mainstream liggen, op literair vlak volledig te verwaarlozen zijn? Integendeel. Zelfs stripverhalen die zich op jongvolwassenen richten, of stripverhalen in genres als fantasy of science fiction kunnen vertalers heel wat specifieke kopzorgen bezorgen die het onderzoeken waard zijn. De linguïstische kenmerken van zulke stripverhalen – het idiomatische taalgebruik, de humor en zelfs het bijzondere gebruik van geluidseffecten en klanknabootsingen – zijn minstens even interessant als die van de klassieke ‘canon’ waartoe onderzoek naar stripvertaling zich te vaak beperkt.
Less is more?Aan de hand van bestaand onderzoek vergelijkt mijn masterproef ‘Going back for Seconds: Translating comic book dialogue, humour and sound effects’ de Nederlandse vertalingen van twee oorspronkelijk Engelstalige stripverhalen die in die categorie thuishoren. Aan de ene kant is er Hans Enters’ vertaling van de stripreeks Scott Pilgrim (2004-2010), geschreven en getekend door de Canadees Bryan Lee O’Malley. De Scott Pilgrim-verhalen staan bekend om hun unieke stijl, snedige dialogen en verschillende verwijzingen naar de populaire cultuur. In de paper onderzoek ik dan ook of deze typerende elementen, waaraan de verhalen hun populariteit te danken hebben, ook in het Nederlands intact blijven. Kan ons oud, vertrouwd moedertaaltje wel tippen aan dat hippe, alomtegenwoordige Engels? Om deze vraag te beantwoorden, heb ik zelf ook een vertaling gemaakt van O’Malley’s nieuwste werk: Seconds (2014). Die beeldroman is tot heden toe nog niet in een Nederlandse vertaling verschenen, maar heeft erg veel stijlkenmerken gemeenschappelijk met de Scott Pilgrim-boeken.
De paper vergelijkt dan ook de strategieën die beide vertalingen gebruikt hebben om O’Malley’s typische taalgebruik op een geloofwaardige manier in het Nederlands over te brengen. Daarbij valt al gauw op dat hun aanpakken erg verschillen. De vertaling van Scott Pilgrim laat details uit het origineel eerder weg. De personages gebruiken minder tussenwerpsels, laten de ingewikkelde zinsconstructies achterwege en vermijden ironische ‘cues’ – elementen die op sarcasme moeten wijzen. Daardoor komt het geheel heel wat droger over dan het Engelstalige origineel. De vertaling van Seconds doet juist het tegenovergestelde: elementen toevoegen aan de originele tekst om diens kenmerken beter in de verf te zetten.
Niet alle tekeningen spreken dezelfde taalVertaalwetenschappers discussiëren maar al te graag over wat vertalen nu precies is, maar één ding staat in elk geval al vast: stripverhalen vertalen is niet te vergelijken met het vertalen van een boek. Stripboeken zijn een ‘multimodaal’ medium. Hun boodschap wordt juist gecreëerd door een combinatie van verschillende manieren om te communiceren. Niet enkel de tekst vertelt een verhaal, maar ook de tekeningen dragen bij aan de boodschap. Die multimodaliteit vormt vaak een uitdaging waar weinige andere vertalers mee geconfronteerd worden.
Onderzoek heeft namelijk aangetoond dat, in tegenstelling tot wat velen denken, de betekenis van een afbeelding niet universeel is. Beelden zijn geen ‘visueel Esperanto’, stelt de Duitse vertaalwetenschapper Klaus Kaindl. Zoals je een Engelse barman beter niet om twee pintjes vraagt door je wijs- en middelvingers naar hem op te steken, zo ook kan de betekenis van een afbeelding van taal tot taal verschillen. Zo speelt O’Malley in zijn werk vaak met de verschillen of gelijkenissen tussen woord en beeld. Alsof woordspelingen vertalen nog niet uitdagend genoeg is, wordt het vertalen van die multimodale humor verder bemoeilijkt door de beperkingen die de vertaler worden opgelegd. Je kunt een stripverhaal niet zomaar gaan hertekenen. De paper bekijkt dan ook hoe vertalers de taalbarrière proberen te overwinnen, rekening houdend met de verschillende esthetische en financiële beperkingen die hen worden opgelegd.
Woesh! Blam! Parkeer!In een doorsnee stripverhaal zal je ook elementen terugvinden die zowel tekst als tekening zijn. Bij een geluidseffect, bijvoorbeeld, spelen niet enkel het woord, maar ook de kleur en de vorm van de letters een belangrijke rol. In het werk van O’Malley worden geluidseffecten vreemd genoeg ook gebruikt om acties of gevoelens te benadrukken die niet noodzakelijk een geluid maken. Zo zal je in Seconds naast traditionele klanknabootsingen als ‘vroem!’ ook ‘koud!’, ‘parkeer!’ of ‘staar!’ terugvinden. Die soort abstracte effecten zijn een recent fenomeen waar tot nu toe in het vertaalonderzoek nog geen woord over is gerept, juist omdat ze kenmerkend zijn voor het type stripboeken dat vertaalwetenschappers doorgaans links laten liggen. De paper probeert dan ook voor de eerste keer een wetenschappelijke naam en definitie te geven aan een stijlkenmerk waar voorheen enkel onder stripliefhebbers sprake van was. Zo blijkt maar dat de vertaalwetenschap ook nog iets kan leren van cultuur ‘met een kleine c’.
Akita, K. (2009). A Grammar of Sound-Symbolic Words in Japanese: Theoretical Approaches to Iconic and Lexical Properties of Japanese Mimetics. PhD dissertation, Kobe University.
Alston, J. P. (2005). Japanese Business Culture and Practices: A Guide to Twenty-first Century Japanese Business. Bloomington: iUniverse.
Andersen, G. (2000). The role of the pragmatic marker 'like' in utterance interpretation. In G. Andersen & T. Fretheim (Eds.), Pragmatic Markers and Propositional Attitude (pp. 17-38). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Attardo, S. (1994). Linguistic Theories of Humor. Berlin/New York: Mouton de Gruyter.
Attardo, S. (2002). Translation and Humour. The Translator, 8 (2), 173-194.
Attardo, S. & Raskin, V. (1991). Script theory revis(it)ed: joke similarity and joke representation model. Humor - International Journal of Humor Research, 4 (3-4), 293–348.
Austin, J. L. (1962). How To Do Things With Words. Oxford: Oxford University Press.
Babel, R. (2013). Rätsel, Rekorde und anderes zum Thema Sprache. Retrieved April 7, 2015 from FAQL: http://faql.de/sonstiges.html
Barbieri, D. (1993). I linguaggi del fumetto. Milan: Bompiani.
Belder, M. De (2013, August 30). Te Belgisch. Retrieved January 27, 2015 from Neder-L: http://nederl.blogspot.be/2013/08/te-belgisch.html
Besien, F. Van & Pelsmaekers, K. (2002). Subtitling Irony. The Translator, 8 (2), 241-266.
Blair, E. (2010, July 23). Ramona Quimby: The Mischievous Girl Next Door. Retrieved February 5, 2015 from NPR: http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=128689937
Blakeman, A. (2004). An investigation of the language of Internet chat rooms. Dissertation. LAMEL, Lancaster University.
Borodo, M. (2014). Multimodality, translation and comics. Studies in Translatology .
Bouissac, P. (1998). Encyclopedia of Semiotics (2007 edition ed.). Oxford: Oxford University Press.
Braak, J. van den (2004). Met andere woorden: straattaal in Amsterdam. Respons, 5, 13-19.
Brumme, J. & Espunya, A. (Eds.) (2012). The translation of fictive dialogue. Amsterdam/New York: Rodopi.
Canora, M. (2013, February 18). Hearth, Terroir. (T. N. Potato, Interviewer)
Carston, R. (1996). Enrichment and loosening: Complementary processes in deriving the proposition expressed. UCL Working Papers in Linguistics (8), 61-88.
Cary, E. (1986). Comment faut-il traduire? Lille: Presses Universitaires de Lille.
Celotti, N. (2014). The Translator of Comics as a Semiotic Investigator. In F. Zanettin (Ed.), Comics in Translation (pp. 33-49). London: Routledge.
Chapman, G., Palin, M., Cleese, J., Gilliam, T., Jones, T., Idle, E., et al. (Writers), MacNaughton, I. & Davies, J. H. (Directors). (1969). How to Recognise Different Types of Trees From Quite a Long Way Away [Television series episode]. In Chapman, G., Palin, M., Cleese, J., Gilliam, T., Jones, T., Idle, E. (Executive Producers), Monty Python’s Flying Circus. London: BBC.
Chesterman, A. (1997). Memes of Translation. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Chesterman, A. (2010). Vertaalstrategieën: een classificatie. In T. Naaikens, C. Koster, H. Bloemen & C. Meijer (Eds.), Denken over vertalen (A. v. Kersbergen, Trans., pp. 153-172). Nijmegen: Vantilt.
Ching, A. (2011, August 25). Who's Dead, Who's Evil: What Makes ULTIMATE Marvel Unique. Retrieved December 13, 2014 from Newsarama: http://www.newsarama.com/15413-who-s-dead-who-s-evil-what-makes-ultimat…
Cornips, L. & Rooij, V. de (2007, September 6). Straattaal of het Nederlands van de toekomst. Retrieved January 30, 2015 from Kennislink: http://www.kennislink.nl/publicaties/straattaal-of-het-nederlands-van-d…
Crowther, J. (Ed.) (2005). Oxford Guide to British and American Culture. Oxford: Oxford University Press.
De Telegraaf. (2012, February 15). Smaaksensaties, cocktails en gezelligheid. Retrieved February 12, 2015 from De Telegraaf: http://www.telegraaf.nl/vrouw/culinair/article20029189.ece
Delabastita, D. (1989). Translation and Mass-Communication: Film and T.V. Translation as Evidence of Cultural Dynamics. Babel, 35 (4), 193-218.
Der Spiegel. (1969, October 20). Jünger Maos. Der Spiegel (43), p. 65.
Dickinson, T. (2010, August 27). Scott Pilgrim vs. the Vampire Slayer. Retrieved January 22, 2015 from The Whedoning: http://thewhedoning.blogspot.be/2010/08/scott-pilgrim-vs-vampire-slayer…
Dingemanse, M. (2012). Advances in the Cross-linguistic Study of Ideophones. Language and Linguistics Compass, 6 (10), 654–672.
Eco, U. (1976). A Theory of Semiotics. Bloomington: Indiana University Press.
Eisner, W. (1985). Comics and Sequential Art. Tamarac: Poorhouse Press.
Fenty, S., Houp, T. & Taylor, L. (2004). Webcomics: The Influence and Continuation of the Comix Revolution. ImageTexT: Interdisciplinary Comics Studies, 1 (2).
Frédéric, L. (1996). Le Japon: Dictionnaire et Civilisation. Paris: Éditions Robert Laffont S.A.
Fresnaut-Deruelle, P. (1977). Récits et Discours par la Bande. Paris: Hachette.
Garcés, C. V. (2014). Onomatopoeia and Unarticulated Language in the Translation and Production of Comic Books. In F. Zanettin (Ed.), Comics in Translation (pp. 237-250). London: Routledge.
Government of Canada. (2014, September 3). Elementary and secondary education. Retrieved February 4, 2015 from Government of Canada: http://www.cic.gc.ca/english/newcomers/before-education-schools.asp
Groensteen, T. (1999). Système de la Bande Desisnée. Paris: PUF.
Groensteen, T. (2005). Orrore del vuoto: il sentimento del tragico dell’esistenza nel fumetto. In D. Barbieri (Ed.), La linea inquieta: emozioni e ironia nel fumetto (pp. 19-36). Rome: Meltemi.
Grun, M. & Dollerup, C. (2003). 'Loss' and 'gain' in comics. Perspectives: Studies in Translatology, 11 (3), 197-216.
Hamano, S. (1998). The sound-symbolic system of Japanese. Tokyo: Kuroiso.
Hanssen, B. (2011, March 29). Red het Zuid Nederlands. Retrieved January 27, 2015 from Knack: http://www.knack.be/nieuws/red-het-zuid-nederlands-bea-hanssen/article-…
Hargreaves, R. (1972). Meneer Malloot. Naarden: Classics.
Hartmann, R. & Stork, F. (1972). Dictionary of language and linguistics. London: Applied Science.
Hasada, R. (1998). Sound symbolic emotion words in Japanese. In A. Athanasiadou & E. Tabakowska (Eds.), Speaking of Emotions: Conceptualisation and Expression (pp. 83-126). Berlin: De Gruyter Mouton.
Hatori, B. (2005). Ouran High School Host Club (Vol. 1). San Fransciso: Viz Media.
Hofstede, G. (2004). Allemaal andersdenkenden: Omgaan met cultuurverschillen. Amsterdam: Contact.
Hopkins, J. (2004). Extreme Cuisine: The Weird & Wonderful Foods that People Eat. North Clarendon, Vermont: Tuttle.
Huang, C. W. & Archer, A. (2014). Fluidity of modes in the translation of manga: the case of Kishimoto's Naruto. Visual Communication, 13 (3), 471-486.
Humbeeck, K. & Smink, F. (2008). Literair vertalen: van twee kanten bekeken. (M. Vandebroek, Ed.) Den Haag: Nederlandse Taalunie.
Hunt, J. (2010, December 20). The hidden treasures of Scott Pilgrim Vs The World. Retrieved February 5, 2015 from Den of Geek: http://www.denofgeek.com/movies/16805/the-hidden-treasures-of-scott-pil…
Ito, K. (2005) A History of Manga in the Context of Japanese Culture and Society. Journal of Popular Culture, 38 (3), 456-475.
Jackson, J. D. (2010, August 5). Summer Media: The Scott Pilgrim Comics Series. Retrieved January 22, 2015 from Antenna: http://blog.commarts.wisc.edu/2010/08/05/summer-media-the-scott-pilgrim…
Jacobs, P. (2011, July 4). In de Vlaamsche pot. Retrieved January 27, 2015 from De Standaard: http://www.standaard.be/cnt/md3c8r4g
Jakobson, R. (1992 [1959]). On Linguistic Aspects of Translation. In R. Schulte & J. Biguenet (Eds.), Theories of Translation, and Anthology of Essays from Dryden to Derrida (pp. 144-151). Chicago/London: University of Chicago Press.
Jones, C., Dunn, J. (Writers), Jones, C. & Noble, M. (Directors). (1963). Now Hear This [Television series episode]. In DePatie, D. H., et al. (Executive Producers), Loony Tunes. Burbank, CA: Warner Bros.
Jones, G. & Jacobs, W. (1986). The Comic Book Heroes: The First History of Modern Comic Books - From the Silver Age to the Present. New York: Crown Publishing.
Jüngst, H. (2007). Manga in Germany: From Translation to Simalcrum. Perspectives: Studies in Translatology, 14 (4), 248-259.
Kaindl, K. (1999). Thump, Whizz, Poom: A framework for the study of comics under translation. Target, 11 (2), 263-288.
Kaindl, K. (2004). Multimodality in the translation of humour in comics. In E. Ventola, C. Charles & M. Kaltenbacher (Eds.), Prespectives on Multimodality (pp. 173-192). Amsterdam: John Benjamins.
Kaindl, K. (2010). Comics in Translation. In Y. Gambier & L. Van Doorslaer (Eds.), Handbook of Translation Studies (Vol. 1, pp. 36-40). Amsterdam: John Benjamins.
Kirchner, J. S. (2006). And in Some Language That’s English? Slayer Slang and Artificial Computer Generation. Slayage: The Journal of the Whedon Studies Organization, 5 (4).
Kneen, B. (2012, August 17). “Add it up, it all spells ‘duh’”: the language of Buffy, the Vampire Slayer. Retrieved January 23, 2014 from OxfordWords Blog: http://blog.oxforddictionaries.com/2012/08/buffy-the-vampire-slayer/
Kokko, V. (2013). Kpow, Chink, Splat: Translations of Sound Effects in Seven Comics. MA thesis, University of Turku, School of Languages and Translation Studies, Department of English.
Koning, P. de (2013, July 25). Vlaming is soms te Hollands. Retrieved January 27, 2015 from De Standaard: http://www.standaard.be/cnt/dmf20130724_00669595
Kotthoff, H. (1996). Spass verstehen. Zur Pragmatik von konversationellen Humor. Vienna: Unpublished professorial dissertation.
Kress, G. (2003). Literacy in the New Media Age. London: Routledge.
Kress, G. (2009). What is a mode? In C. Jewitt (Ed.), The Routledge handbook of multimodal analysis (pp. 54–67). London: Routledge.
Kress, G. & Leeuwen, T. Van (1996). Reading images: The grammar of the visual design. London: Routledge.
Kress, G. & Leeuwen, T. Van (2001). Multimodal discourse: The modes and media of contemporary communication. London: Edward Arnold.
Krikmann, A. (2006). Contemporary Linguistic Theories of Humour. Folklore, 33, 27-58.
KU Leuven. (2014, November 3). 58% van de Vlaamse taalprofessionals heeft niets tegen meer Vlaams in de standaardtaal. Retrieved January 27, 2015 from KU Leuven: http://www.arts.kuleuven.be/home/nieuws/vlaams-in-standaardtaal
Labov, W. (1972). Language in the Inner City: Studies in the Black English Vernacular. Philadelphia: University of Pennsylvania.
Laet, A. De (2012, June 28). Ooit spraken Nederlanders en Vlamingen dezelfde taal. Retrieved January 27, 2015 from Taalschrift: http://taalschrift.org/editie/89/ooit-spraken-nederlanders-en-vlamingen…
Lee, S. & Buscema, J. (1978). How To Draw Comics The Marvel Way. New York: Simon & Schuster.
Lindsay, M. (2009). The Erikativ Form and the Nature of the German Base. Stony Brook University, Department of Linguistics. Stony Brook: Stony Brook University.
Lubin, G. (2014, August 26). The Comic Book Industry Is On Fire, And It’s About More Than Just the Movies. Retrieved May 7, 2015 from Business Insider: http://www.businessinsider.com/the-comic-book-industry-is-on-fire-2014-…
Margarito, M. G. (2005). En accompagnement d'images... d'autres images parfois (notes sur des apartés de la BD). Ela (138), 243-255.
Martin, A. & Leventhal, B. (2009, July 17). Understanding Per Se’s Kitchen. Retrieved January 28, 2015 from Grub Street: http://www.grubstreet.com/2009/07/understanding_per_ses_kitchen.html
Martinec, R. & Salway, A. (2005). A system for image-text relations in new (and old) media. Visual communication, 4 (3), 337-371.
Mateo, M. (1995). The Translation of Irony. Meta, 40 (1), 171-178.
McCloud, S. (1993). Understanding Comics: The Invisible Art. Northampton: Tundra Publishing.
McCloud, S. (2000). Reinventing Comics. New York: Paradox Press.
Michiels, I. (2012, March 1). En Dan Nog Iets - Paulien Cornelisse. Retrieved January 27, 2015 from Cobra: http://cobra.be/cm/cobra/boek/boek-recensie/boek-non-fictie-recensie/1…
Nuckolls, J. B. (2004). To be or to be not ideophonically impoverished. SALSA XI: Proceedings of the Eleventh Annual Symposium about Language and Society (pp. 131–142). Austin: University of Texas.
O'Malley, B. L. (2004a). Scott Pilgrim's Precious Little Life (Vol. 1). Portland: Oni Press.
O'Malley, B. L. (2004b). Scott Pilgrim's geweldige leventje (Vol. 1). (H. Enters, Trans.) Amsterdam: Oog & Blik.
O'Malley, B. L. (2005a). Scott Pilgrim vs. The World (Vol. 2). Portland: Oni Press.
O'Malley, B. L. (2005b). Scott Pilgrim tegen de rest van de wereld (Vol. 2). (H. Enters, Trans.) Amsterdam: Oog & Blik.
O'Malley, B. L. (2006). Scott Pilgrim and The Infinite Sadness (Vol. 3). Portland: Oni Press.
O'Malley, B. L. (2007). Scott Pilgrim Gets it Together (Vol. 4). Portland: Oni Press.
O'Malley, B. L. (2014). Seconds. New York: Ballantine Books.
Ouellette, J. (2013, December 8). Gag Me With a Spoon: “Val-Speak” Takes Over SoCal. Retrieved January 26, 2015 from Scientific American: http://blogs.scientificamerican.com/cocktail-party-physics/2013/12/08/g…
Pablos, S., Paul, C., Daurio, K. (Writers), Coffin, P. & Renaud, C. (Directors). (2010). Despicable Me [Motion Picture].
Parker, T. (Writer/Director) (2002). Child Abduction Is Not Funny [Television series episode]. In Garefino, A., Parker, T. & Stone, M. (Executive Producers), South Park. New York City, NY: Comedy Central.
Peeters, B. (2007 [1998]). Four Conceptions of the Page – From Case, planche, récit: lire la bande desinée (Paris: Casterman, 1998), pp. 41-60 (J. Cohn, Trans.) Retrieved May 24, 2015 from ImageTexT: Interdisciplinary Comics Studies: http://www.english.ufl.edu/imagetext/archives/v3_3/peeters/
Pilcher, T. & Brooks, B. (2005). The Essential Guide to World Comics. London: Collins & Brown.
Pullum, G. (1997, October 17). Why Ebonics Is No Joke. Lingua Franca. (J. Kitson, Interviewer) Australian Broadcasting Corporation. Radio National.
Randle, C. (2014, July 11). Bryan Lee O’Malley’s Imperfect Little Life. Retrieved January 22, 2015 from The Slate Book Review: http://www.slate.com/articles/arts/books/2014/07/interview_with_scott_p…
Raskin, V. (1985). Semantic Mechanisms of Humor. Dordrecht/Boston/Lancaster: D. Reidel.
Rhodes, R. (1995). Aural Images. In L. Hinton, J. Nichols & J. J. Ohala (Eds.), Sound Symbolism (pp. 276-292). Cambridge: Cambridge University Press.
Sansom, G. (1931). Japan: A Short Cultural History. Stanford: Standford University Press.
Saraceni, M. (2003). The Language of Comics. London: Routledge.
Schedeen, J. (2014, July 31). Graphic Novel Review: Bryan Lee O'Malley's Seconds. Retrieved January 22, 2015 from IGN: http://www.ign.com/articles/2014/07/31/graphic-novel-review-bryan-lee-o…
Scheer, M. (2000, October). Mission Impossible – Monty Python in Swedish? ATA Chronicle , 35-38.
Schlepelmann, A. (2004). Kontextualisierungskonventionen im Internet Relay Chat. MA thesis, University of Vienna. Retrieved May 18, 2015 from Universität Wien: https://www.univie.ac.at/linguistics/publications/diplomarbeit/schepelm…
Schyns, D. (2002). Wie heeft schrik van Zuid-Nederlands? Pleidooi voor een tolerantere houding ten aanzien van Zuid-Nederlandse taalvarianten. Filter, 9 (4), 37-45.
Searle, J. (1969). Speech Acts. Cambridge: Cambridge University Press.
Sims, C. (2009, July 28). The Best Video Game Moments in 'Scott Pilgrim'. Retrieved February 27, 2015 from ComicsAlliance: http://comicsalliance.com/the-best-video-game-moments-in-scott-pilgrim/
Snyder, S. & Capullo, G. (2014, November 12). Endgame: Part 2. Batman, 2 (36), p. 40.
Spacey, J. (2012, July 18). How to Hear, Feel or Taste Japanese Words. Retrieved April 6, 2015 from Japan Talk: http://www.japan-talk.com/jt/new/sound-effect-words-in-Japanese
Stevenson, A. (Ed.) (2010). Oxford Dictionary of English (3rd ed.). Oxford: Oxford University Press.
Teuber, O. (1998). Fasel beschreib erwähn – Der Inflektiv als Wortform des Deutschen. Germanistische Linguistik (141/142), 7–26.
Travis, B. (2014, October 8). Seconds by Bryan Lee O’Malley, review: 'laid-back and personable'. Retrieved January 22, 2015 from The Telegraph: http://www.telegraph.co.uk/culture/books/bookreviews/11135907/Seconds-b…
TvTropes. (n.d.). Unsound Effect. Retrieved March 27, 2015 from TvTropes: http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/UnsoundEffect
Vandaele, J. (2002). Introduction. The Translator , 8 (2), 149-172.
Ventola, E., Charles, C. & Kaltenbacher, M. (Eds.) (2004). Perspectives on Multimodality. Amsterdam: John Benjamins.
Venuti, L. (1995). The translator's invisibility: a history of translation. London: Routledge.
Wertham, F. (1954). Seduction of the Innocent. New York: Rineheart & Company.
Wolk, D. (2014, July 16). Seconds: Bryan Lee O'Malley's Story About Second Chances Sets Up His Own Second Act. Retrieved January 22, 2015 from Comics Alliance: http://comicsalliance.com/seconds-review-bryan-lee-omalley/
Yao, T. (2012, April 18). The Japanese Sneezing Superstition - A Superstition That Provides Benefits? Retrieved February 13, 2015 from Manga Therapy: Where Psychology and Manga Meet: http://www.mangatherapy.com/post/21330532962/sneezing-in-anime-manga-su…
Young, T. S. (2007). Towards a Humour Translation Checklist for Students of Translation. Interlingüística (17), 981-988.
Zanettin, F. (2014a). The Translation of Comics as Localization. In F. Zanettin (Ed.), Comics in Translation (pp. 200-219). London: Routledge.
Zanettin, F. (2014b). Comics in Translation: An Overview. In F. Zanetti (Ed.), Comics in Translation (pp. 1-32). London: Routledge.
Zimmer, B. (2013, February 17). The cyberpragmatics of bounding asterisks. Retrieved April 7, 2015 from Language Log: http://languagelog.ldc.upenn.edu/nll/?p=4466