Het juridisch statuut van virtuele munteenheden - Bitcoin's pragmatic legal vacuum

Cedric

Hauben

Bitcoin: toonaangevende schaduwmunt?

De jongste jaren zetten bedrijven uit de deeleconomie de toon. Denk daarbij maar aan taxidienst Uber of hotel-aan-huisplatform AirBNB. In de financiële sector heeft vooral virtuele munteenheid Bitcoin zich laten opmerken. Zelfs grootbanken volgen sinds kort deze technologie op de voet. Het jonge concept roept echter meer vragen op dan antwoorden, met als gevolg dat juristen en wetgevers wereldwijd met de handen in het haar zitten.

Wat is Bitcoin?
In essentie vormt Bitcoin een virtuele munt die als betaalmiddel gebruikt kan worden. Conceptueel berust het systeem op een peer-to-peer netwerk waarbij een computeralgoritme alle transacties ondersteunt. Men kan bitcoins verkrijgen via aankoop of door te mijnen (i.e. door transacties te verifiëren, waarvoor men beloond wordt). Door het gebrek aan uitgever of toezichthouder spreekt men van een gedecentraliseerd systeem. Iedere gebruiker heeft toegang tot de open source code die aan Bitcoin ten grondslag ligt. Even belangrijk is dat het publiek inzicht krijgt in de Blockchain. Dat is het grootboek waarin alle bitcointransacties wereldwijd worden geregistreerd met (gecodeerde) vermelding van verzender en ontvanger, alsook omvang en datum van uitvoering.

Bitcoin in de deeleconomie
Bitcoin ontstond hoofdzakelijk uit de ontevredenheid over de gang van zaken in de financiële wereld anno 2008. De gedecentraliseerde opstelling laat toe om betalingen te doen of geld te beheren zonder dat daar een bank of overheid bij komt kijken. Daarenboven remedieert Bitcoin, kenmerkend voor de deeleconomie, aan hinderlijke inefficiënties. Traditionele transacties tussen zichtrekeningen kunnen dagen duren, terwijl een Bitcointransactie vaak slechts minuten vergt. Tevens kunnen transactiekosten bij klassieke betalingen hoog oplopen. Voor Bitcoin zijn deze quasi-onbestaande.

Anderzijds heeft Bitcoin, net omdat het gedragen wordt door haar gebruikersgemeenschap, geen rechtspersoonlijkheid. De afwezigheid van een centraal aanspreekpunt vormt een significant probleem. Het aanpakken van peer-to-peer netwerken plaatst overheden voor grote praktische moeilijkheden. In het geval van Bitcoin is het onmogelijk om iedere gebruiker bepaalde transparantieverplichtingen op te leggen.

Dat toont zich onder andere in de BTW-vrijstelling die de sector kreeg vanwege de Belgische overheid. De betalingsmogelijkheden in ons land nemen overigens stilaan toe. In heel België kun je online eten bestellen met Bitcoin en in Ichtegem kun je er mee naar de huisarts.

Beslag en verbeurdverklaring
Bitcoin wordt er vaak (niet geheel onterecht) van beschuldigd online financiering van drugs en terrorisme te vergemakkelijken. Dergelijk gevaar moet kunnen worden aangepakt. Vanuit een praktische insteek stelt zich dan de vraag of er beslag gelegd kan worden op bitcoins. Het simpele antwoord op die vraag is ja, omdat zij een vermogensbestanddeel uitmaken en zo voor roerend beslag vatbaar zijn. De uitvoering is echter minder evident: in principe heeft niemand anders dan de eigenaar toegang heeft tot zijn Bitcoinvermogen.

Bij inbeslagname van tegoeden op een klassieke zichtrekening kan men beroep doen op de al dan niet bereidwillige medewerking van de bank die het geld in kwestie beheert. Zulke mogelijkheid bestaat niet bij Bitcoin. Daar heeft men steeds de persoonlijke inloggegevens nodig om als enige toegang te krijgen tot de gecodeerde portefeuille. Recent werd een wetsontwerp opgesteld dat van België de eerste EU-lidstaat moet maken met een adequate wettelijke regeling voor deze problematiek.

EU andermaal verdeeld

De centrale vraag is of virtuele munteenheden een plaats hebben binnen bestaande wetgeving. Vooral in Europees financieel recht doet deze discussie stof opwaaien. Een goed voorbeeld vormt het debat omtrent de toepasselijkheid van wetten inzake financiële instrumenten of betalingsdiensten. Indien men deze aanvaardt, kan een overheid transparantie vereisen van bepaalde spelers en de bescherming van consumenten aanzienlijk vergroten.

De Europese Bankenautoriteit (EBA) en Europese Centrale Bank (ECB) willen hier echter niet van weten. Zij worden daarin bijgetreden door bijna alle EU-lidstaten. De afwijzende houding die de meerderheid van de betrokken landen aanneemt, resulteert in een juridisch vacuüm waar niemand bij gebaat is. Slechts drie landen reageren progressiever.

Ten eerste is Duitsland de enige lidstaat met een kader voor Bitcoin. Strenge financiële voorschriften maken het niet makkelijk voor een jonge sector om zich te ontwikkelen, maar een groot voordeel is dat men weet waar men aan toe is. Ten tweede gaf Frankrijk de mogelijkheid aan een bitcoinwisselkantoor om zich te verbinden met een bestaande bank. Zo vallen beiden onder het bestaande toezicht en worden rekeningen van klanten gewaarborgd. Dit is een unicum in Europa en een toonbeeld van consumentenbescherming.

Tot slot nam ook het Verenigd Koninkrijk een belangrijke stap in de goede richting door bitcoinwisselkantoren aan de nationale anti-witwasregulering te onderwerpen. Met Londen als financiële hoofdstad van het continent willen de Britten vooraan meespelen bij elke ontwikkeling in de sector. Dit resulteerde in het vrijmaken van £10 miljoen pond overheidsgeld voor onderzoek omtrent Bitcoin.

Het echte potentieel
De uitvinding van een nieuw betaalmiddel is volgens velen echter niet de grootste meerwaarde van Bitcoin. Het baanbrekende potentieel schuilt namelijk in de ondersteunende technologie: de Blockchain. Dat computeralgoritme vormt een ketting die bestaat uit de geschiedenis van alle transacties die met Bitcoin gevoerd werden.

Mondiale banken zijn reeds enige tijd bezig met onderzoeken hoe zij dit systeem naar het klassieke bankieren kunnen kopiëren om daar te remediëren aan de genoemde inefficiënties. J.P Morgan, Santander en Barclays zijn enkele bekende namen die heil zien in deze kruisbestuiving. Welke toepassingen precies bedoeld worden, is voorlopig publiek geheim. Er blijkt consensus te bestaan over het feit dat de transacties sneller en transparanter kunnen verlopen wanneer de huidige bancaire processen worden vervangen door een protocol dat automatisch een chronologisch logboek bijhoudt. Tevens zou zo’n omschakeling de infrastructuurkosten van grootbanken aanzienlijk kunnen verlagen.

Besluit
Een onderzoeker noteerde recent omtrent de opkomst van de deeleconomie: “Many believe that tech is the solution to all ills and that government is just an annoyance that still lacks an algorithm”. Ook de financiële sector ontsnapt zeker niet aan deze evolutie.

Bitcoin lijdt momenteel nog aan te veel kinderziektes om werkelijk door te breken maar toch vertonen het concept en zeker de achterliggende technologie een bijzonder potentieel. Een wetgever loopt noodgedwongen achter de feiten aan. De overheid die echter te lang passief toekijkt, dreigt bij een nakende fintech-revolutie wel erg ver achterop te hinken.

Bibliografie

Wetgeving

Europa

§ Verordening (EU) Nr. 575/2013 van het Europees parlement en de raad van 26 juni 2013 betreffende prudentiële vereisten voor kredietinstellingen en beleggingsondernemingen en tot wijziging van Verordening (EU) nr. 648/2012 (Verordening Kapitaalvereisten voor Kredietinstellingen en beleggingsondernemingen), Publicatieblad van de Europese Unie Nr. L 176 van 26/06/2013 blz. 0001 – 0337.

§ Richtlijn 2013/36/EU van het Europees parlement en de raad van 26 juni 2013 betreffende toegang tot het bedrijf van kredietinstellingen en het prudentieel toezicht op kredietinstellingen en beleggingsondernemingen, tot wijziging van Richtlijn 2002/87/EG en tot intrekking van de Richtlijnen 2006/48/EG en 2006/49/EG, Publicatieblad van de Europese Unie Nr. L 176 van 26/06/2013 blz. 0338 – 0436.

§ Richtlijn 2007/64/EG van het Europees parlement en de raad van 13 november 2007 betreffende betalingsdiensten in de interne markt tot wijziging van de Richtlijnen 97/7/EG, 2002/65/EG, 2005/60/EG en 2006/48/EG, en tot intrekking van Richtlijn 97/5/EG, Publicatieblad van de Europese Unie Nr. L 319 van 05/12/2007 blz. 0001 – 0036.

§ Richtlijn 98/34/EG van het Europees Parlement en de Raad van 22 juni 1998 betreffende een informatieprocedure op het gebied van normen en technische voorschriften, Publicatieblad van de Europese Unie Nr. L 319 van 05/12/2007 blz. 0001 – 0036.

§ Richtlijn 2000/31/EG van het Europees Parlement en de Raad van 8 juni 2000 betreffende bepaalde juridische aspecten van de diensten van de informatiemaatschappij, met name de elektronische handel, in de interne markt ("Richtlijn inzake elektronische handel"), Publicatieblad van de Europese Unie Nr. L 319 van 05/12/2007 blz. 0001 – 0036.

§ Richtlĳn 2002/65/EG van het Europees Parlement en de Raad van 23 september 2002 betreffende de verkoop op afstand van financiële diensten aan consumenten en tot wĳziging van de Richtlĳnen 90/619/EEG, 97/7/EG en 98/27/EG van de Raad, Publicatieblad van de Europese Unie Nr. L 319 van 05/12/2007 blz. 0001 – 0036.

§ Richtlijn 2004/39/EG van het Europees Parlement en de Raad van 21 april 2004 betreffende markten voor financiële instrumenten, tot wijziging van de Richtlijnen 85/611/EEG en 93/6/EEG van de Raad en van Richtlijn 2000/12/EG van het Europees Parlement en de Raad en houdende intrekking van Richtlijn 93/22/EEG van de Raad, Publicatieblad van de Europese Unie Nr. L 319 van 05/12/2007 blz. 0001 – 0036.

§ Richtlijn 2009/110/EG van het Europees Parlement en de Raad van 16 september 2009 betreffende de toegang tot, de uitoefening van en het prudentieel toezicht op de werkzaamheden van instellingen voor elektronisch geld, tot wijziging van de Richtlijnen 2005/60/EG en 2006/48/EGen tot intrekking van Richtlijn 2000/46/EG, Publicatieblad van de Europese Unie Nr. L 319 van 05/12/2007 blz. 0001 – 0036.

§ Richtlijn 2011/83/EU van het Europees Parlement en de Raad van 25 oktober 2011 betreffende consumentenrechten, tot wijziging van Richtlijn 93/13/EEG van de Raad en van Richtlijn 1999/44/EG van het Europees Parlement en de Raad en tot intrekking van Richtlijn 85/577/EEG en van Richtlijn 97/7/EG van het Europees Parlement en de Raad

Nationaal

§ Bank Charter Act (7 & 8 Vict. C 32), 19 juli 1844 (UK).

§ Gold Standard Act, 1900 (US).

§ 2013 Legis Bill. Hist. CA A.B. 129 (US).

§ Wet financieel toezicht (NL).

§ Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (NL).

§ Gesetz über die Beaufsichtigung von Zahlungsdiensten, 25 juni 2009 (DE).

§ Burgerlijk Wetboek (BE).

§ KB van 24 april 2014 tot goedkeuring van het reglement van de Autoriteit voor Financiële Diensten en Markten betreffende het commercialiseringsverbod van bepaalde financiële producten aan niet-professionele cliënten, B.S. 20.05.2014.

Parlementaire stukken

§ Ontwerpresolutie van het Europees Parlement over Bitcoin, B7-0168/2014, op initiatief van EP Silvestris (Eur.Parl.), gericht aan de Commissie, d.d. 3 februari 2014.

§ Schriftelijke vraag nr. 5-10287 van Martine Taelman (Open Vld) d.d. 4 november 2013 aan de minister van Financiën, belast met Ambtenarenzaken.

§ Schriftelijke vraag nr. 5-8723 van Martine Taelman (Open Vld), d.d. 16 april 2013 aan de minister van Financiën, belast met Ambtenarenzaken.

§ Schriftelijke vraag nr. 5-4972 van Bart Tommelein (Open Vld) d.d. 23 december 2011 aan de vice-eerste minister van Financiën en Duurzame Ontwikkeling, belast met Ambtenarenzaken.

§ Parlementaire Geschiedenis van het Nieuwe Burgerlijk Wetboek, Boek 6, p. 459 (NL).

§ Antwoord 2014Z01113 vanwege I. Opstelten op ‘Vragen van de Leden Oskamen en Van Hijum (CDA) aan de ministers van Veiligheid en Justitie en van Financiën`, (ingezonden 23 januari 2014).

§ Brief van de Minister van Financiën van 19 december 2013 aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal, kenmerk: FM/2013/1939 U. (NL)

Boeken

§ Buyst, E., Danneel, M., Maes, I., & Pluym, W., De Bank, de frank en de euro. Anderhalve eeuw Nationale Bank van België, Tielt, Lannoo, 2005, 295 p.

§ Dekkers, R., (herwerkt door E. Dirix), Handboek Burgerlijk Recht, II, Antwerpen, Intersentia, 2005, 578 p.

§ Decoster, A., (red.), Berlage, L., De Grauwe, P., . Eyckmans, J., Goos, M., Schokkaert, E., Van Cayseele, P., Verboven, F., & Watteyne, A., Economie- een inleiding, Leuven, Universitaire pers Leuven, 2010, 911 p.

§ Dirix, E., Tilleman, B. & Van Orshoven, P., (red.), De Valks juridisch woordenboek, Antwerpen – Oxford, Intersentia, 2010, 621 p.

§ Dombrecht, M., Heremans, D., Plasschaert, S., & Vanneste, J., Geld en het financiewezen: België in het eurogebied, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2001, 573 p.

§ Jacquemin, A., Tulkens, H., & Mercier, P., Fondements d’économie politique, Brussel, Larcier, 2001, 519 p.

§ Jain, T.R., & Khanna, O.P., Money – an introduction, New Delhi, U.K. Publications, 2007, 460 p.

§ Krispis, E., Recueil Des Cours, Hague Academy of International Law - Martinus Nijhoff Publishers, 1967, 120 p.

§ Hawtrey, R., Currency and credit, New York, 1928, 630 p.

§ Keynes, J.M., A Treatise on Money, Harcourt Brace, 1930, 787 p.

§ Knapp, G.F., Staatliche Theorie des Geldes, München en Leipzig, Duncker & Humblot, 1895.

§ Knapp, G.F., The state theory of money, McMillan, London, 1924.

§ Loosveld, S., Geld, geldschulden en deviezen: Belgisch, Europees en Internationaal perspectief, De Boeck Supérieur, 2006, 418 p.

§ Meulen, H., Banking and the Social Problem, 1909.

§ Meulen, H., Industrial Justice through Banking reform, 1917.

§ Meulen, H., Free banking, 1934.

§ Nussbaum, A., Money in the law, National and International, Brooklyn, Brooklyn Foundation Press, 1950, 614 p.

§ Proctor. C., Mann on the legal aspect of money – seventh edition, Oxford, Oxford University Press, 2012, 914 p.

§ Sagaert, V., Tilleman, B., & Verbeke, A.-L., Vermogensrecht in kort bestek – Goederen- en bijzondere overeenkomstenrecht, Antwerpen – Oxford, Intersentia, 2010, 475 p.

§ Scheffer, C., & Smeets, M., Geld en overheid – De kringloop van het geld en de invloed van de overheid, Utrecht, Spectrum, 1962, 224 p.

§ Schrans, G., & Steennot, R., Algemeen deel van het financieel recht, Intersentia, 2003, 434 p.

§ Storme, M.E., Handboek vermogensrecht: Goederen- en Insolventierecht – Deel II: Verkrijging en verlies van goederen, 2010, 309 p.

§ Van Den Berg, C., The making of the Statute of the European System of Central Banks, Purdue Univ. Pr., 2005, 592 p.

Tijdschriften

§ Baukema, J., ‘Virtuele valuta: (toezichtrechtelijke) stand van zaken’, Tijdschrift voor Financieel Recht (NL), 9 septemver 2014, p. 380.

§ Baukema, J., ‘Bitcoin: een (ongereguleerd) betaalmiddel van de toekomst?’, Tijdschrift voor Financieel Recht (NL), 12 december 2013, p. 417-418.

§ Brito, J., Shadab, H.B, & Castillo, A., ‘Bitcoin Financial Regulation: Securities, Derivatives, Prediction Markets, and Gambling’, Columbia Science and Technology Law Review, 15 januari 2015, http://ssrn.com/abstract=2423461.

§ Dowd, K., ‘The monetary Economics of Henry Meulen’, Journal of Money, Credit and Banking, Vol. 24, no. 2, 1992, p. 173-183.

§ Gervais, A., Karame, G.O., Capkun, V. & Capkun, S., ‘Is Bitcoin a decentralised currency?’, Security and Privacy (IEEE), Vol 12, Issue 3, Mei – Juni 2014, p. 54-60.

§ Grinberg, R., ‘Bitcoin: an innovative alternative digital currency’, Hastings science & technology law journal, Vol. 4.1., 2011, p. 174.

§ Houben, R., ‘Bitcoin: there are two sides to every coin’, TBH, februari 2015, p. 147.

§ Ivashina, V., & Scharfstein, D., ‘Bank lending during the financial crisis of 2008’, Journal of financial economics, Vol 97, Issue 3, 2010.

§ Jansen, M.A., ‘Bitcoin: The political ‘virtual’ of an intangible material currency’, International Journal of Community Currency Research,Vol. 17 Sectie 8-18, 2013, p. 13.

§ Jacobs, E., ‘Bitcoin: a Bit too far?’, Journal of Internet Banking and Commerce, Augustus 2011, Vol. 16, nr. 2, p. 3-4.

§ Kaplanov, N.M., ‘Nerdy Money: Bitcoin, The Private Digital Currency, And The Case Against Its Regulation’, 25 Loy. Consumer L. Rev. 111, p. 9.

§ Laverdet, C., ‘Bitcoin: par ici la cryptomonnaie’, Remy Lavy du Droit de l’Immateriel (RLDI), januari 2014, 90-93.

§ Lerner, A., ‘Money as a creature of the state’, The American Economic Review, Vol. 37(2), mei 1947.

§ Moszkowicz, Y., & Schaap, C., ‘Munt met een luchtje’, Advocatenblad 2013, nr. Special, p. 17.

§ Plassaras, N.A., ‘Regulating digital currencies: Bringing Bitcoin within the reach of IMF’, Chicago Journal of International Law, Vol. 14 no. 1, p. 382-383.

§ Peeters, J., & Van Dyck, T., ‘De prospectusplicht in de prospectuswet van 16 juni 2006’, BFR 2006, p. 185-186.

§ Rank, P. ,‘Betaling in bitcoins: geld of ruilmiddel, betaling of inbetalinggeving?’, Ars Aequi, maart 2015, p. 180, http://www.arsaequi.nl/data/downloadables/download/file/AA20150177.pdf

§ Shcherbak, S., ‘How Should Bitcoin Be Regulated?’, European Journal of Legal Studies, Vol. 7 No. 1 2014.

§ Springael, B., “Bitcoins: het virtuele goud?”, TFR 2014, 468 oktober 2014, p. 759.

§ Stokes, R., ‘Virtual money laundering: the case of Bitcoin and the Linden dollar’, Information & Communications Technology Law, Vol. 21 Nr. 3, 221-222.

§ Storme, M.E., ‘Minnelijk kantoneren: een perfect geldige delegatie’, Tijdschrift Privaatrecht, 2003, nr. 4, p. 1299-1308.

§ Tempelaar, J.M., ‘De Bitcoin: een vreemde geldeenheid?’, JBN 2014, nr. 14, 30 april 2014.

§ Van Alstyne, M., ‘Why Bitcoin has value’, Communications of the ACM, Vol. 57 Nr. 5, mei 2014, p. 30-32.

§ Vandezande, N., ‘Between Bitcoins and mobile payments: will the European Commission’s new proposal provide more legal certainty?’, IJLIT 2014, 26 maart 2014, p. 10-12.

§ Vandezande, N., ‘Mobile wallets and virtual alternative currencies under the EU legal framework on electronic payments’, ICRI Working paper series, 16/2013, 12 september 2013, p. 20-21, https://www.law.kuleuven.be/icri/.

§ Vanwynsberghe, M., “Bitcoin heeft het op de grenzen van het goederenrecht gemunt”, wordt weldra gepubliceerd.

Institutionele rapporten en communicaties

Globaal

§ Financial Action Task Force (FATF), Virtual Currencies – Key definitions and potential AML/CFT risks, FATF report, juni 2014, 17 p, via http://www.fatf-gafi.org/media/fatf/documents/reports/virtual-currency-key-definitions-and-potential-aml-cft-risks.pdf.

§ International Watch Foundation (IWF), Bitcoins accepted for child sexual abuse imagery, 4 maart 2014, https://www.iwf.org.uk/about-iwf/news/post/388-bitcoins-accepted-for-child-sexual-abuse-imagery.

Europa

§ European Central Bank, ‘Electronic Money Institutions – current trends, regulatory issues and future prospects’, Legal Working Paper Series, Juli 2008, Nr. 7.

§ European Central Bank (hierna ECB), Virtual Currency Schemes, Oktober 2012, 55 p.

§ European Central Bank, Virtual currency schemes – a further analysis, februari 2015, http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/virtualcurrencyschemesen.pdf.

§ Europese Bankenautoriteit, Waarschuwing aan consumenten inzake virtuele valuta’s – EBA/WRG/2013/01, 13 december 2013.

§ European Banking Authority, EBA Opinion on ‘virtual currencies’, 4 juli 2014, ABE/OP/2014/08, https://www.eba.europa.eu/documents/10180/657547/EBA-Op-2014-08+Opinion+on+Virtual+Currencies.pdf.

§ Europese Commissie, Mededeling van de Commissie: EUROPA 2020 – Een strategie voor slimme, duurzame en inclusieve groei, Brussel, 3 maart 2010, p. 5, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:2020:FIN:NL:PDF.

§ European Parliament press release, Money laundering: MEPs vote to end anonymity of owners of companies and trusts, 20 februari 2014; http://www.europarl.europa.eu/news/en/news-room/content/20140210IPR35562/html/Money-laundering-MEPs-vote-to-end-anonymity-of-owners-of-companies-and-trusts.

Verenigde Staten

§ Department of the Treasury – Financial Crimes Enforcement Network (FinCEN, US), Application of FinCEN’s Regulations to Persons Administering, Exchanging, or Using Virtual Currencies, 18 maart 2013, FIN-2013-G001, 6p. via http://www.fincen.gov/statutes_regs/guidance/pdf/FIN-2013-G001.pdf.

§ FBI Directorate of Intelligence, Bitcoin Virtual Currency: Unique Features Present Distinct Challenges For Deterring Illicit Activity, 24 april 2014; http://cryptome.org/2012/05/fbi-bitcoin.pdf.

§ NYDFS, Press realease: NY DFS Releases proposed Bitlicense regulatory framework for virtual currency firms, 17 juli 2014, http://www.dfs.ny.gov/about/press2014/pr1407171.html.

§ NYDFS - B.M. Lawsky, Notice of inquiry on Virtual Currencies, 12 augustus 2013, http://www.dfs.ny.gov/about//press2013/memo1308121.pdf

§ K. Bowman & A. Rugg, Five years after the crash – What Americans think about Wall Street, Banks, Business and Free Enterprise, American Enterprise Institute (AEI), september 2013, http://www.aei.org/wp-content/uploads/2013/09/-five-years-after-the-crash-what-americans-think-about-wall-street-banks-business-and-free-enterprise_083339502447.pdf.

§ US Securities and Exchange Commission – Press release 2013-132, SEC Charges Texas Man With Running Bitcoin-Denominated Ponzi Scheme, Washington D.C., 23 juli 2013.

§ Senator, T.E., Goldberg, H.G., Wooton, J., Cottini, M.A., Khan, A.F.U., Klinger, C.D., Llamas, W.M., Marrone, M.P., & Wong, R.W.H., Financial crimes enforcement network system (hierna: FAIS) identifying potential money laundering from reports of large cash transactions, 2014, http://www.aaai.org/ojs/index.php/aimagazine/article/view/1169.

Verenigd Koninkrijk

§ HM Revenue & Customs, Revenue & Customs brief 9 (2014) – Bitcoin and other cryptocurrencies, 3 maart 2014, https://www.gov.uk/government/publications/revenue-and-customs-brief-9-2014-bitcoin-and-other-cryptocurrencies/revenue-and-customs-brief-9-2014-bitcoin-and-other-cryptocurrencies.

§ Bank of England, Innovations in payment tehcnologies and the emergence of digital currencies, Quarterly Bulletin, 2014, Q3, 14 p., via http://www.bankofengland.co.uk/publications/Documents/quarterlybulletin/2014/qb14q3digitalcurrenciesbitcoin1.pdf.

Duitsland

§ Bundesanstalt für Finanzdienstleistungsaufsicht (BaFin) – J. Münzer, Bitcoins: Supervisory assessment and risks to users, 17 februari 2014, http://www.bafin.de/SharedDocs/Veroeffentlichungen/EN/Fachartikel/2014/fa_bj_1401_bitcoins_en.html.

§ Bundesanstalt für Finanzdienstleistungsaufsicht (BaFin) – J. Münzer, Bitcoins Aufsichtliche Bewertung und Risiken für Nutzer, 19 december 2013; http://www.bafin.de/SharedDocs/Veroeffentlichungen/DE/Fachartikel/2014/fa_bj_1401_bitcoins.html.

Frankrijk

§ Banque de France, Les dangers lies au développement des monnaies virtuelles: l’exemple du bitcoin, Focus, n°10, 5 december 2013, http://www.banque-france.fr/fileadmin/user_upload/banque_de_france/publications/Focus-10-stabilite-financiere.pdf.

§ ACPR/Banque de France, Communiqué de presse de l’ACPR relative aux operations sur Bitcoins en France, Parijs, 29 januari 2014.

België

§ Nationale Bank van België, Informatiefiche – Fiduciair geld en zijn dekking, via http://www.nbbmuseum.be/doc/infosheets/fiche_information_NL_16.pdf?v20120919

§ Nationale Bank van België (hierna: NBB), Chronologisch overzicht van de geschiedenis van de Belgische frank, http://www.nbb.be/pub/02_00_00_00_00/02_02_00_00_00/02_02_04_00_00/02_02_04_04_00.htm?l=nl

§ FSMA & NBB, ‘Be careful with virtual money, such as bitcoin’, 14 januari 2014; http://www.fsma.be/en/news/article/press/div/2014/2014-01-14_virtueel.a….

Kranten/blogs/private publicaties

§ Video: X, Betaal je koffie in Gent met Bitcoins, Terzake – De Redactie, 13 april 2015, http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/terzake/2.38454?video=1.2303712.

§ E. Pilkington, Amazon tests delivery drones at secret Canada site after US frustration, The Guardian, 30 maart 2015, http://www.theguardian.com/technology/2015/mar/30/amazon-tests-drones-secret-site-canada-us-faa.

§ J. Harper, “BitLicense” Foolishness, CATO Institute Blog, 24 maart 2015, http://www.cato.org/blog/bitlicense-foolishness.

§ E. Spaven, Three blockchain start-ups selected for Barclays Accelerator, CoinDesk, 23 maart 2015, http://www.coindesk.com/three-blockchain-startups-selected-for-barclays-accelerator/.

§ J. Harscoet, Le Bitcoin, peut-il transformer le marché des produits dérivés?, L’écho, 7 maart 2015, http://www.lecho.be/detail.art?a=9608810&n=7499&ckc=1.

§ X., Cocking up all over the world, The Economist, 7 maart 2015, http://www.economist.com/news/leaders/21645731-badly-managed-and-unrewarding-global-banks-need-rethink-cocking-up-all-over-world?frsc=dg%7Cd.

§ Y.B. Perez, Report: Mt. Gox data provides more clues to trading bot ‘Willy’, CoinDesk, 19 februari 2015, http://www.coindesk.com/report-mt-gox-data-provides-more-clues-to-trading-bot-willy/.

§ J.P. Jalil, Revisions to New York’s proposed BitLicense regulations, ThompsonHine, 12 februari 2015, http://www.thompsonhine.com/publications/revisions-to-new-yorks-proposed-bitlicense-regulations.

§ N. Kobayashi, ‘Announcement of Application for Commencement of Bankruptcy Proceeding for TIBANNE Co., Ltd. and Order of Commencement of Bankruptcy Proceedings’, 2 februari 2015, https://www.mtgox.com/img/pdf/20150202_tibanne.pdf.

§ V. Khaosan, Bitcoin price down, stabilizing for a new push?, CryptocoinNews, 29 januari 2015, https://www.cryptocoinsnews.com/bitcoin-price-stabilizing-new-push/

§ Task, Bitcoin is just getting started and its potential is “almost unimaginably broad”, Yahoo Finance, 29 januari 2015, https://finance.yahoo.com/news/bitcoin-just-getting-started-and-its-potential-is--almost-unimaginably-broad---vigna-173938646.html.

§ Duhaime, France called for strong regulation of Bitcoinin EU counter-terrorist financinglaws following Charlie Hebdo incident and an end to anonymous financial transactions, 29 januari 2015, http://www.antimoneylaunderinglaw.com/2015/01/france-eu-call-for-expedited-regulation-of-bitcoin-to-strengthen-counter-terrorist-financing-efforts-following-charlie-hebdo-incident-and-an-end-to-all-anonymous-financial-transactions-through-repor.html.

§ X., The magic of mining, The Economist, 15 januari 2015, http://www.economist.com/news/business/21638124-minting-digital-currency-has-become-big-ruthlessly-competitive-business-magic?frsc=dg%7Cd.

§ X., Voor het eerst bitcoins in beslag genomen in België, Legalworld, Wolters Kluwer, 13 januari 2015, http://www.legalworld.be/legalworld/voor-het-eerst-bitcoins-in-beslag-genomen-in-belgie-jidm.html?LangType=2067.

§ M. Torfs, ‘Voor het eerste bitcoins in beslag genomen in België’, De Redactie, 13 januari 2015, http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/economie/1.2207224.

§ M. Gilbert, And 2014’s worst currency was… Bitcoin, BloombergView, 23 december 2014, http://www.bloombergview.com/articles/2014-12-23/and-2014s-worst-currency-wasbitcoin.

§ J.I. Wong, Bitcoin industry responds to UK Treausry’s call for information, CoinDesk, 4 december 2014, http://www.coindesk.com/industry-body-responds-uk-treasurys-call-information/?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+CoinDesk+%28CoinDesk+-+The+Voice+of+Digital+Currency%29.

§ UKDCA, The UK Digital Currency Association’s response to HM Treasury’s Digital Currencies: Call for Information, 3 december 2014, http://www.ukdca.org/downloads/UKDCA_HMT_Digital_Currencies_031214.pdf.

§ K. Miller, PayPal’s Bitcoin integration and the future of digital currency adoption, TechCrunch, 28 november 2014, http://techcrunch.com/2014/11/28/paypals-bitcoin-integration-and-the-future-of-digital-currency-adoption/.

§ M. Sparkes, Glimmer of hope for creditors in MtGox investigation, The Telegraph, 26 november 2014, http://www.telegraph.co.uk/technology/news/11255012/Glimmer-of-hope-for-creditors-in-MtGox-investigation.html; https://www.mtgox.com/.

§ X., RBS embraces crypto-currencies in hackathon challenge, Finextra, 17 november 2014, http://www.finextra.com/news/fullstory.aspx?newsitemid=26704&topic=wholesale.

§ DavisPolk, New York’s proposed BitLicense regime: summary of published comments and expected Changes, 7 november 2014, http://bitcoin-reg.com/docs/11.10.14.New_.Yorks_.Proposed.BitLicense.Regime.Summary.of_.Published.Comments.and_.Expected.Changes.pdf.

§ L. Rodenburg, Bitcoin trekt steeds bredere groep gebruikers, Beursduivel, 26 september 2014, http://www.beursduivel.be/bitcoins/2655659/bitcoin-trekt-steeds-bredere-groep-gebruikers.html.

§ X., FOD Financiën: Geen BTW op bitcoin-transacties, 23 september 2014, http://bitcoinbelgie.be/btw-bitcoin-transacties/.

§ P. Kotevski, No faith in Bitcoin? Profit from shorting it, Investopedia, 22 september 2014, http://www.investopedia.com/articles/investing/092214/no-faith-bitcoin-profit-shorting-it.asp.

§ X., America launches its first bitcoin ATMs: Q&A with Liberty Teller cofounder, 2 september 2014, http://www.investopedia.com/articles/general/031714/america-launches-its-first-bitcoin-atm-qa-liberty-teller-cofounder.asp

§ N. Raymond, Exclusive: Bitcoin promotor to plead guilty to unlicensed money transmission, Reuters, 29 augustus 2014, http://www.reuters.com/article/2014/08/29/us-usa-crime-bitcoin-idUSKBN0GT2J420140829.

§ N. Hajdarbegovich, Mark Karpeles avoids Bitcoin, Launches Web hosting service, CoinDesk, 25 augustus 2014, http://www.coindesk.com/mark-karpeles-avoids-bitcoin-launches-web-hosting-service/.

§ M.H. Krimminger & R. Tortoriello (Cleary Gottlieb), New York proposes Bitlicense regulations for virtual currency businesses, Cleary Gottlieb Alert Memorandum, 18 augustus 2014, p. 6-8, https://clients.clearygottlieb.com/rs/alertmemos/2014-71.pdf.

§ C.M. Gillespie, Litecoin vs. Darkcoin: Can the Coins Compete?, CryptocoinNews, 2 juli 2014, https://www.cryptocoinsnews.com/litecoin-vs-darkcoin-can-coins-compete/.

§ J. Harper, Letters to the Editor - Bitcoin and stability, Foreign Affairs 93, 2014, p. 212, http://www.foreignaffairs.com/articles/142193/jim-harper/bitcoin-and-stability.

§ N. Kobayashi, Report (under article 157 of the Bankruptcy Act), 23 juli 2014, p. 5, https://www.mtgox.com/img/pdf/20140723_report_en.pdf.

§ E.S. Broeker, Dell joins a gowing list of retailers accepting Bitcoin, Pillsbury Social Media and Games Law Blog, 21 juli 2014, http://www.socialgameslaw.com/2014/07/dell-joins-a-growing-list-of-retailers-accepting-bitcoin.html#page=1.

§ J.I. Snyder, ‘Secured Lender Protection Limited When Bitcoin is Collateral’, Finance and Restructuring Blog via Bilzin Sumberg LLP, 19 juni 2014, http://www.bilzin.com/publications/Detail.aspx?publication=1015#page=1.

§ T. Mochizuki & E. Warnock, Tracing a Bitcoin’s exchange’s fall from the top to shutdown, Wall Street Journal, 20 april 2014, http://www.wsj.com/news/articles/SB10001424052702304311204579508300513992292?mg=reno64-wsj&url=http%3A%2F%2Fonline.wsj.com%2Farticle%2FSB10001424052702304311204579508300513992292.html.

§ T. Machizuki & K. Stech, Mt. Gox files for liquidation, Wall Street Journal, 16 april 2014, http://www.wsj.com/news/article_email/SB10001424052702303663604579504691512965308-lMyQjAxMTA0MDEwNTExNDUyWj.

§ J. Mathew, Mt.Gox CEO Mark Karpeles ‘Not willing to travel to US’ for bankruptcy trial’ International Business Times, 15 april 2014, http://www.ibtimes.co.uk/mtgox-ceo-mark-karpeles-not-willing-travel-us-bankruptcy-trial-1444842

§ M. Philips, Bitcoin isn’t really banned in China – and it’s quickly gaining ground, Bloomberg Businessweek, 20 maart 2014, http://www.businessweek.com/articles/2014-03-20/btc-chinas-bobby-lee-bitcoin-isnt-really-banned-in-china-and-its-quickly-gaining-ground

§ S.L. Carter, U.S. senator’s criticism of bitcoin is misguided for playing down investors’ love of the game, The Japan Times, 16 maart 2014; http://www.japantimes.co.jp/opinion/2014/03/16/commentary/world-commentary/u-s-senators-criticism-of-bitcoin-is-misguided-for-playing-down-investors-love-of-the-game/#.U3sPRPl_t9k.

§ E. Sherman, New York State to welcome regulated bitcoin exchanges, CBS Moneywatch, 12 maart 2014, http://www.cbsnews.com/news/new-york-state-to-welcome-regulated-bitcoin-exchanges

§ S. Vallikappen, Singapore to regulate bitcoin operators for money laundering, Bloomberg, 14 maart 2014, http://www.bloomberg.com/news/2014-03-13/singapore-to-regulate-bitcoin-operators-for-money-laundering.html.

§ McLannahan, Japan to class Bitcoin as a commodity, Financial Times, 7 maart 2014, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/a8381228-a5a0-11e3-8070-00144feab7de.html#axzz3QyEfse4F.

§ L. McG. Goodman, The Face Behind Bitcoin, Newsweek, 6 maart 2014; http://mag.newsweek.com/2014/03/14/bitcoin-satoshi-nakamoto.html.

§ X. Monnaies virtuelles: Bitcoin rentre dans le rang, Courrier International, 5 maart 2014, http://www.courrierinternational.com/article/2014/03/05/le-bitcoin-rentre-dans-le-rang.

§ X., Pierre Moscovici veut une régulation européenne es bitcoins, Reuters France, 4 maart 2014, http://fr.reuters.com/article/technologyNews/idFRKBN0BV04020140304.

§ B. McLannahan, Bitcoin Exchange Mt Gox files for bankruptcy protection, Financial Times, 28 februari 2014, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/6636e0e8-a06e-11e3-a72c-00144feab7de.html#axzz2xXi25k7R.

§ A.C. Estes, More bad news from Mt. Gox: all your Bitcoin money is gone, Gizmodo, 28 februari 2014, http://gizmodo.com/mt-gox-is-filing-for-bankruptcy-protection-1533202032/1533400580/+ace.

§ R. Sidel, E. Warnock & T. Mochizuki, Almost half a billion worth of Bitcoins vanish, Wall Street Journal, 28 februari 2014, http://www.wsj.com/news/article_email/SB10001424052702303801304579410010379087576.

§ Y. Takemoto & S. Knight, ‘Mt. Gox files for bankruptcy, hit with lawsuit’, Reuters, 28 februari 2014, http://www.reuters.com/article/2014/02/28/us-bitcoin-mtgox-bankruptcy-idUSBREA1R0FX20140228.

§ Hern, How a bug in Bitcoin led to Mt. Gox’s collapse, The Guardian, 27 februari 2014, http://www.theguardian.com/technology/2014/feb/27/how-does-a-bug-in-bitcoin-lead-to-mtgoxs-collapse.

§ Hern, Mt.Gox v Fort Knox: What happens when a Bitcoin exchange collapses, The Guardian, 26 februari 2014, http://www.theguardian.com/technology/2014/feb/25/mtgox-v-fort-knox-what-happens-bitcoin-exchange-collapses.

§ T.B. Lee, No, the failure of Mt. Gox won’t kill Bitcoin, The Washington Post, 25 februari 2014, http://www.washingtonpost.com/blogs/the-switch/wp/2014/02/25/no-the-failure-of-mt-gox-wont-kill-bitcoin/.

§ X., Mt. Gox resigns from Bitcoin Foundation, Reuters, 23 februari 2014, http://www.reuters.com/article/2014/02/24/mtgox-bitcoinfoundation-idUSL3N0LT15X20140224.

§ Duhaime, What Bitcoin is and the legal risks it poses, 21 februari 2014, Duhaime Law, http://www.duhaimelaw.com/2013/02/21/bitcoin-virtual-currencies-and-the-legal-risks-they-pose-to-consumers-and-the-particular-risks-they-pose-in-combatting-money-laundering-and-terrorist-financing-initiatives/.

§ Greenberg, Silk Road 2.0 hack blamed on Bitcoin bug, all funds stolen, Forbes, 13 februari 2014, http://www.forbes.com/sites/andygreenberg/2014/02/13/silk-road-2-0-hacked-using-bitcoin-bug-all-its-funds-stolen/.

§ Felten, Understanding Bitcoin’s transaction malleability problem, Freedom to Tinker, 12 februari 2014, https://freedom-to-tinker.com/blog/felten/understanding-bitcoins-transaction-malleability-problem/.

§ W. Coates, The pro’s and cons of Bitcoin: a merchant’s view, CoinDesk, 11 februari 2014, http://www.coindesk.com/pros-cons-bitcoin-merchants-view/.

§ T.B. Lee, These four charts suggest Bitcoin will stabilise in the future, Washington Post, 3 februari 2014, http://www.washingtonpost.com/blogs/the-switch/wp/2014/02/03/these-four-charts-suggest-that-bitcoin-will-stabilize-in-the-future/.

§ Silvestrini, Law enforcement cracking Bitcoin black markets, TBO, 2 februari 2014, http://tbo.com/news/crime/law-enforcement-cracking-bitcoin-black-markets-20140202/.

§ S. Rotman (CGAP), Brief: Bitcoin versus electronic money, januari 2014, via http://www.cgap.org/publications/bitcoin-vs-electronic-money

§ Maerevoet, Met Bitcoins betalen bij dokter in Ichtegem, De Redactie, 15 januari 2014, http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/regio/westvlaanderen/1.1835286.

§ M. Terlauw, Aktuelle Stellungnahme der BaFin zu Bitcoins, Das Handelsblatt, 10 januari 2014; http://blog.handelsblatt.com/rechtsboard/2014/01/10/aktuelle-stellungnahme-der-bafin-zu-bitcoins/.

§ Turk, China bans financial companies from Bitcoin transactions, Bloomberg, 5 december 2013, http://www.bloomberg.com/news/2013-12-05/china-s-pboc-bans-financial-companies-from-bitcoin-transactions.html.

§ J. Ruwich & P. Sweeney, China bars banks from bitcoin transactions, Reuters, 5 december 2013, www.reuters.com/article/2013/12/05/china-bitcoin-idUSL4N0JK1KZ20131205.

§ J. Edwards, Two guys on Reddit are chasing a thief who has $220 million in bitcoins, Business Insider, 4 december 2013, http://www.businessinsider.com/220-million-sheep-marketplace-bitcoin-theft-chase-2013-12.

§ X., Bitcoin miners find it increasingly hard to make money, South China Morning Post, 28 november 2013, http://www.scmp.com/lifestyle/technology/article/1351752/bitcoin-miners-find-it-increasingly-hard-make-money.

§ Z.M. Seward, Ben Bernanke’s letter to Congress: Bitcoin and ther virtual currencies may hold “ lond term promise”, Quartz, 18 november 2013, http://qz.com/148399/ben-bernanke-bitcoin-may-hold-long-term-promise/

§ R. Sidel, Bitcoin Price hits a New Record, The Wall Street Journal, 13 november 2013; http://online.wsj.com/news/articles/SB10001424052702303789604579195773841529160.

§ R. McMillan & C. Metz, The rise and fall of the world’s largest Bitcoin exchange, Wired.com, 6 november 2013, http://www.wired.com/2013/11/mtgox/.

§ R. Mocking en B. Straathof, Internetmunt bitcoin zou onder het normale financiële toezicht moeten vallen, Het Financieele Dagblad, 19 oktober 2013, p. 11.

§ X., Private money: Bitcoins gain ground in Germany, Der Spiegel, 20 augustus 2013; http://www.spiegel.de/international/business/germany-declares-bitcoins-to-be-a-unit-of-account-a-917525.html.

§ Arthur, Bitcoin now unit of account in Germany, The Guardian, 19 augustus 2013, http://www.theguardian.com/technology/2013/aug/19/bitcoin-unit-of-account-germany.

§ F. Nestler, Deutschland erkennt Bitcoin als privates geld an, Frankfurter Algemeine Zeiting, 16 augustus 2013; http://www.faz.net/aktuell/finanzen/devisen-rohstoffe/digitale-waehrung-deutschland-erkennt-bitcoins-als-privates-geld-an-12535059.html.

§ Langlois, Paymium to launch debit cards tapping virtual currency Bitcoin in 2013, Visible Banking, 13 december 2012, http://www.visiblebanking.com/paymium-to-launch-debit-cards-tapping-virtual-currency-bitcoin-in-2013-6528/.

§ Braunberger, Was ist neu an der Modern Monetary Theory? Einde Erinnerung an Knapps “Staatliche Theorie des Geldes” (1), FAZ, 18 januari 2012, via http://blogs.faz.net/fazit/2012/01/18/was-ist-neu-an-der-mmt-eine-erinnerung-an-georg-friedrich-knapps-staatliche-theorie-des-geldes-188/

§ X., Marginal revolutionaries, The Economist, 31 december 2011, http://www.economist.com/node/21542174.

§ J.P & G.T., Bits and Bob, The Economist Blog, 13 juni 2011, http://www.economist.com/blogs/babbage/2011/06/virtual-currency.

§ Brief van C. Schumer, U.S. Senator van New York, & J. Manchin, U.S. Senator van West Virginia, aan E. Holder, U.S. Attorney General, & M. Leonhart, Administrator bij de Drug Enforcement Administration d.d. 5 juni 2011.

§ L. Apple, Senators Already Trying to Shutter Online Drug Market, Gawker, 5 juni 2011, http://gawker.com/5808701/senators-already-trying-to-shutter-online-drug-market.

§ Zielke, Why Credit Cards Are Not The Future Of Online Payment, Mashable Business, 2 maart 2011, http://mashable.com/2011/03/02/credit-card-decline/.

§ Chen, The underground website where you can buy any drug imaginable, Gawker, 6 januari 2011, http://gawker.com/the-underground-website-where-you-can-buy-any-drug-imag-30818160/all.

§ M.S., Interchange Fees: Use Your Credit Card More, The Economist, 28 juli 2010, http://www.economist.com/blogs/democracyinamerica/2010/07/inter.

§ S. Nakamoto, Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System; https://bitcoin.org/bitcoin.pdf

Interviews

§ Mr. Thomas Spaas, Hasselt, 29 maart 2014.

§ Mr. Thomas Spaas, telefonisch, 24 april 2014.

§ Mr. Thomas Spaas, telefonisch, 25 februari 2015.

§ Stijn Demeester (De Tijd), Brussel, 18 februari 2014.

§ Drs. Michiel Vanwynsberghe (KULeuven), Leuven, 15 april 2015 te Leuven.

§ Senator Martine Taelman en fractiemedewerker Carlo Van Grootel, Brussel, 23 april 2014.

§ Pieter Haeck (De Tijd), Leuven, 27 september 2014.

§ Paul Gordon (UKDCA), Londen, 28 november 2014.

§ Sian Jones (Coinsult & UKDCA), Brussel, 26 maart 2015.

§ Europees Parlementslid Philippe De Backer, Brussel, 4 november 2014.

§ Minister van Financiën Johan Vanovertveldt, schriftelijk, 6 maart 2015.

§ Rony Vercauteren & Pierre Gourdin (NBB), Brussel, 20 maart 2015.

§ FSMA ConsumentenContact, schriftelijk, 25 februari 2015.

§ Jim Harper (CATO Institute & Bitcoin Foundation), schriftelijk, 29 april 2015.

Rechtspraak

§ HvJ, C-366/97 Romanelli, 1999, ECR I-855.

§ Litigation Release No. 23090, Securities and Exchange Commission v. Trendon T. Shavers and Bitcoin Savings and Trust, Civil Action No. Civil Action No. 4:13-CV-416, 22 september 2014, (2014 Sec Lexis 3520).

§ United States District Court for the Eastern District of Texas, Sherman Division, 6 augustus 2013, Case No. 4:13-CV-416 (SEC v. Shavers, 2013 U.S. Dist. LEXIS 110018).

§ United States District Court for the Eastern District of Texas, Sherman Division, 18 september 2014, Case No. 4:13-CV-416 (SEC v. Shavers, 2014 U.S. Dist. LEXIS 130781).

§ Vonnis rechtbank Overijssel 15 mei 2014, zaaknummer C/08/140456/HA ZA 13-255.

§ Brussel 13 april 1928, B.J. 1928, 424.

§ Gent 28 april 1934, Pas. 1934, II, 135.

§ Luik, 23 mei 1966, Jur. Liège 1966-67, 113.

§ Antwerpen, 12 februari 1985, R.W. 1984-85, 2951.