GGO’s in de Europese Unie en in de Verenigde Staten: een wereld van verschil
In 2014 werd op wereldvlak een oppervlakte van 181,5 miljoen hectaren gebruikt voor de teelt van genetisch gemodificeerde gewassen. Deze oppervlakte stijgt jaarlijks met 3 tot 4%. De Verenigde Staten prijken op nummer één van de ranglijst wat betreft de teelt van GGO’s. In de Europese Unie daarentegen doet het begrip alleen al menig mens huiveren. Maar waarom zijn de meningen hierover zo uiteenlopend in de Europese Unie en in de Verenigde Staten? Waarom is het beleid over GGO’s zo verschillend tussen beide grootmachten?
Maar first things first. We hebben allemaal wel eens gehoord over genetisch gemodificeerde organismen, maar wat zijn ze eigenlijk? Hoewel dit zogenaamde Frankenstein-voedsel tot de verbeelding doet spreken, is het relatief eenvoudig uit te leggen. Het komt erop neer dat het erfelijk materiaal van een organisme gewijzigd wordt door een menselijke handeling. Zo kunnen bepaalde vitaminen of mineralen in een gewas aangebracht worden die niet aanwezig zijn in zijn “natuurlijke” vorm. De “gouden rijst” in Azië is daar een voorbeeld van. Het vitamine A tekort is in Azië een belangrijke oorzaak voor kindersterfte en ziekte. Men probeert dit te verhelpen door de samenstelling van de rijst te wijzigen en vitamine A toe te voegen. Het resultaat hiervan noemt men de “gouden rijst”. Deze verandering in het DNA kan onmogelijk gebeuren op een “natuurlijke” wijze, zoals bijvoorbeeld door de kruising van twee planten.
GGO’s worden ook gebruikt voor andere doeleinden, zoals geneesmiddelen. Deze scriptie beperkt zich echter tot het gebruik ervan in voedsel voor mens en dier.
Elke burger, waaronder u, komt in contact met GGO’s vanaf het moment dat hij genetisch gemodificeerd voedsel in de supermarkt kan kopen. Het GGO wordt op de markt gebracht en is vanaf dan niet meer enkel toegankelijk voor een select groepje van wetenschappers. In deze scriptie wordt de nadruk gelegd op de regulering van GGO’s vanaf het moment dat ze in de handel worden gebracht. Meer bepaald wordt onderzocht op welke manier en waarom de uitvoering van de regelgeving van de Europese Unie verschilt van die van de Verenigde Staten.
De Europese Unie koos ervoor nieuwe wetgeving in het leven te roepen, specifiek gericht op GGO’s. Het juridisch kader is zeer uitgebreid en complex. Zo zijn verschillende organen bevoegd binnen de EU, waaronder de Raad, het Europees Parlement en de Europese Commissie. Bovendien moet steeds rekening worden gehouden met de uiteenlopende visies van de verschillende lidstaten. Daarnaast is niet enkel de wetenschappelijke risicobeoordeling door de European Food Safety Authority van belang, maar spelen de socio-economische en ethische aspecten ook een rol. In het debat rond GGO’s mag evenmin de druk van de publieke opinie uit het oog verloren worden.
In de VS daarentegen worden GGO’s gereguleerd in het kader van reeds bestaande productgerichte wetgeving. De drie agentschappen die daarbij bevoegd zijn, zijn evenmin nieuw. Het Coordinated Framework for Regulation of Biotechnology regelt de bevoegdheidsverdeling. De US Department of Agriculture, de Environmental Protection Agency en de Food and Drug Administration zijn elk bevoegd voor een specifiek aspect van de regulering van GGO’s. Ze werken onderling samen. Hoewel er ook hier specifieke bepalingen voorzien zijn voor GGO’s, gaan de VS ervan uit dat GGO’s niet noodzakelijk een hoger risico vormen voor schadelijke gevolgen dan het “normaal” voedsel.
Zowel de Verenigde Staten als de Europese Unie stellen veiligheid voorop als het gaat over GGO’s. Toch is het beleid dat de VS voeren in vergelijking met dat van de EU over het algemeen minder streng. Eén verklaring alleen is onvoldoende om de verschillen tussen het beleid van de EU en de VS te verduidelijken. Verschillende elementen spelen een rol en beïnvloeden elkaar onderling.
Zo oefenen de industriële sector en de landbouwsector grote druk uit op de regelgevers in de Verenigde Staten. Vanaf het begin van de ontwikkeling van de technologie hebben ze zich immers een belangrijke positie kunnen toe-eigenen binnen het regelgevend kader. Bovendien is de anti-GGO houding in de VS zwak en is het klein aantal fervente tegenstanders niet sterk genoeg georganiseerd om tegen de industriële sector te kunnen ingaan. Daarnaast vertrouwt de Amerikaanse consument erop dat de bevoegde organen en dan voornamelijk de Food and Drug Administration, voldoende controles uitoefenen op de veiligheid van het genetisch gemodificeerd product.
Daartegenover zijn de milieu- en consumentengroepen beter georganiseerd in de Europese Unie en oefenen zij grote druk uit op de beleidsmakers. Producenten zien zich genoodzaakt aan te sluiten bij de sterke publieke anti-GGO houding. Nog voor genetisch gemodificeerde producten op de markt werden gebracht, was de publieke opinie immers al sterk gekant tegen het gebruik ervan. Deze anti-GGO houding weerhield de industriële en de landbouwsector er nog meer van te pleiten voor een soepel kader voor het gebruik van GGO’s. Daarnaast mogen de voedselcrisissen op het einde van de jaren ’90, zoals de dioxinecrisis in België en de gekkekoeienziekte in Groot-Brittannië, niet vergeten worden. Deze crisissen vonden plaats op hetzelfde moment als de eerste GGO’s op de markt werden gebracht. De media-aandacht daaromtrent versterkte nog meer het reeds aanwezige wantrouwen van het publiek ten opzichte van de Europese regelgevers.
Er bestaat dus geen eenduidige reden waarom het beleid omtrent GGO’s in de Europese Unie zo verschilt van dat in de Verenigde Staten. Wel staat vast dat de verschillen tussen beiden tot spanningen leiden in de internationale handel. Zo verwijten ze elkaar de bepalingen van de Wereldhandelsorganisatie te schenden onder het mom van de bescherming van het milieu of de gezondheid. Als gevolg van de moeilijkheden binnen de Wereldhandelsorganisatie zijn onderhandelingen over een handelsakkoord tussen de EU en de VS begonnen in de zomer van 2013, maar deze zijn nog steeds niet afgerond. Er is intussen immers al veel kritiek gekomen op dit toekomstig Transatlantic Trade and Investment Partnership.
Genetisch gemodificeerde organismen, de ene vindt het briljant, de andere hekserij. Prince Charles of Wales beschuldigt wetenschappers ervan zich te begeven in “realms that belong to God, and to God alone”. Of toch maar atheïst worden dan?
1 Bibliografie
1. Wetgeving
1.1.Internationaal
General Agreement on Tariffs and Trade van 30 oktober 1947, United Nations Treaty Series, vol. 55, 194.
Verdrag van Rio de Janeiro inzake de biologische diversiteit van 5 juni 1992,United Nations Treaty Series, vol. 1760, 79.
Verklaring van Rio de Janeiro inzake Milieu en Ontwikkeling van 14 juni 1992.
Marrakesh Agreement Establishing the World Trade Organization van 15 april 1994, United Nations Treaty Series, vol. 1867, 154.
General Agreement on Tariffs and Trade van 15 april, 1994, United Nations Treaty Series, vol. 1867, 187.
Agreement on the Application of Sanitary and Phytosanitary Measures van 15 april 1994, United Nations Treaty Series, vol. 1867, 493.
Agreement on Technical Barriers to Trade van 15 april 1994, United Nations Treaty Series, vol. 1868, 120.
Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights van 15 april 1994, United Nations Treaty Series, vol. 1869, 299.
WTO, Preparation for the Ministerial Conference, Draft Ministerial Declaration 1999, Seattle, 3e Sessie, JOB (99)/5868/Rev.1.
Protocol van Cartagena inzake bioveiligheid bij het Verdrag inzake biologische diversiteit van 29 januari 2000, United Nations Treaty Series , vol. 2226, 208.
WTO, Ministerial Conference, Ministerial Declaration 2001, Doha, 4e Sessie, WT/MIN(01)/DEC/1.
WTO, Ministerial Conference, Agreement on Trade Facilitation, Draft Ministerial Decision 2013, Bali, 9e Sessie, WT/MIN(13)/W/8 .
United Nations Food and Agriculture Organization en World Health Organization, Codex Alimentarius Commission procedural manual 2015, 23e editie.
1.2.Verenigde Staten
United States Constitution, 17 september 1787.
Pure Food and Drugs Act 1906, U.S. Code, Titel 21, Hoofdstuk 1, § 1- § 15, Office of the Law Revision Counsel .
Meat Inspection Act 1906, U.S. Code, Titel 21, Hoofdstuk 12, § 601 - § 695, Office of the Law Revision Counsel .
Federal Insecticide, Fungicide and Rodenticide Act 1910, U.S. Code, Titel 7, Hoofdstuk 6, § 136 - § 136y, Office of the Law Revision Counsel .
Plant Quarantine Act 1912, U.S. Code Titel 7, Hoofdstuk 8, § 151 - § 167, Office of the Law Revision Counsel.
Federal Food, Drug and Cosmetic Act 1938, U.S. Code, Titel 21, Hoofdstuk 9,§ 301 – § 399f, Office of the Law Revision Counsel .
Administrative Procedure Act 1946, U.S. Code, Titel 5, Hoofdstuk 5, § 500 - §596, Office of the Law Revision Counsel.
Federal Plant Pest Act 1957, U.S. Code Titel 7, Hoofdstuk 7B, § 150aa - § 150jj, Office of the Law Revision Counsel.
National Environmental Policy Act 1970, U.S. Code, Titel 42, Hoofdstuk 55, § 4321 - §4370h, Office of the Law Revision Counsel.
Federal Noxious Weeds Act 1974, Titel 7, Hoofdstuk 61, § 2801 - § 2814, Office of the Law Revision Counsel.
Toxic Substances Control Act 1976, U.S. Code, Titel 15, Hoofdstuk 53, § 2601- § 2697, Office of the Law Revision Counsel .
National Institutes of Health, Recombinant DNA Research Guidelines, 7 juli 1976, Fed. Reg., Vol. 41, 27902.
National Institutes of Health, Guidelines for research involving recombinant DNA molecules, 22 december 1978, Fed. Reg. Vol. 43, 60108.
Subcommittee on Investigations and Oversight of the Committee on Science and Technology, U.S. House of Representatives, The Environmental Implications of Genetic Engineering, 1 februari 1984, U.S. Government Printing Office, 98e Congres, 2e zitting, Serie V.
U.S. Federal Drug and Administration, Proposed Policy Concerning Certain Microbial Products, 31 december 1984, Fed. Reg. Vol. 49, 50880.
Office of Science and Technology Policy, Establishment of the Biotechnology Science Coordinating Committee, 14 november 1985, Fed. Reg. Vol. 50, 47174.
Executive Office of the President, Office of Science and Technology Policy, Coordinated Framework for Regulation of Biotechnology, 26 juni 1986, Fed. Reg. Vol. 51, 23302.
U.S. Federal Drug and Administration, Statement of Policy: Foods Derived from New Plant Varieties, 39 mei 1992, Fed. Reg. Vol. 57, 22984.
U.S. Food and Drug Administration, Interim Guidance on the Voluntary Labelling of Milk and Milk Products From Cows That Have Not Been Treated With Recombinant Bovine Somatotropin, 10 februari 1994, Fed. Reg. Vol. 59, 6279.
U.S. Environmental Protection Agency, The Environmental Protection Agency's white paper on Bt plant-pesticide resistance management, Biopesticides and Prevention Division , 14 januari 1998.
Plant Protection Act 2000, U.S. Code, Titel 7, Hoofdstuk 104, § 7701 - § 7786, Office of the Law Revision Counsel.
U.S. Food and Drug Administration, Proposed Rule: Premarket Notice Concerning Bioengineered Foods, 18 januari 2001, Fed. Reg. Vol. 66, 4706.
Senate, Bill to amend the Federal Food, Drug, and Cosmetic Act to require that genetically engineered food and foods that contain genetically engineered ingredients be labeled accordingly, 24 april 2003, S. 809, 113e Congres, 1e zitting.
U.S. Food and Drug Administration, Completed Consultations on Bioengineered Foods, 2014.
U.S. Environmental Protection Agency, The Office of Chemical Safety and Pollution Prevention, Hormanized Test Guidelines, 2015.
1.3.Europese Unie
Geconsolideerde versie van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie, 25 maart 1957, Pb. C. 9 mei 2008, afl. 115, 47.
Richtl.Raad nr. 90/219/EEG, 23 april 1990 inzake het ingeperkte gebruik van genetisch gemodificeerde micro-organismen, Pb. L. 8 mei 1990, afl. 117, 1.
Richtl. Raad nr. 90/220/EEG, 23 april 1990 inzake de doelbewuste introductie van genetisch gemodificeerde organismen in het milieu, Pb. L. 8 mei 1990, afl. 117, 15.
Geconsolideerde versie van het Verdrag betreffende de Europese Unie, 07 februari 1992 Pb. C. 26 oktober 2012, afl. 326, 13.
Richtl. Raad nr. 96/22/EG , 29 april 1996 betreffende het verbod op het gebruik, in de veehouderij, van bepaalde stoffen met hormonale werking en van bepaalde stoffen met thyreostatische werking, alsmede van β-agonisten en tot intrekking van de Richtlijnen 81/602/EEG, 88/146/EEG en 88/299/EEG , Pb. L. 23 mei 1996, afl. 125, 3.
Besch.Comm. nr. 97/98/EG, 23 januari 1997 betreffende het overeenkomstig Richtlijn 90/220/EEG van de Raad in de handel brengen van genetisch gemodificeerde maïs (Zeamays L.) met de gecombineerde modificatie voor insectendodende eigenschappen door het Bt-endotoxinegen en voor verhoogde tolerantie voor het herbicide glufosinaatammonium, Pb. L 1 februari 1997, afl. 31, 69.
Verord. EP en Raad nr. 258/97, 27 januari 1997 betreffende nieuwe voedingsmiddelen en nieuwe voedselingrediënten, Pb. L. 14 februari 1997, afl. 43, 1.
Verord.Raad nr. 2821/98, 17 december 1998 tot wijziging, wat betreft de intrekking van de toelating van bepaalde antibiotica, van Richtlijn 70/524/EEG betreffende toevoegingsmiddelen in de diervoeding, Pb. L. 29 december 1998, afl.351, 4.
B.Raad nr. 1999/468/EG, 28 juni 1999 tot vaststelling van de voorwaarden voor de uitoefening van de aan de Commissie verleende uitvoeringsbevoegdheden, Pb. L. 17 juli 1999, afl. 184, 23.
Med.Comm., 9 februari 2000 Witboek betreffende milieuaansprakelijkheid, COM (2000) 66 def.
Richtl.EP en Raad nr. 2001/18/EG, 12 maart 2001 inzake de doelbewuste introductie van genetisch gemodificeerde organismen in het milieu en tot intrekking van Richtlijn 90/220/EEG van de Raad, Pb. L. 17 april 2001, afl. 106, 1.
Med.Comm. nr. 2001/C 287/01, 25 juli 2001 Europese Governance – een Witboek, Pb. 12 oktober 2001, afl. 287, 1. COM(2001) 428 def.
Med.Comm. nr. 2002/C 55/03, 23 januari 2002 aan de Raad, het Europees Parlement, het Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s, Biowetenschappen en biotechnologie - een strategie voor Europa, Pb. C 2 maart 2002, afl. 55, 3. COM (2002) 27 def.
Verord. EP en Raad nr. 178/2002, 28 januari 2002 tot vaststelling van de algemene beginselen en voorschriften van de levensmiddelenwetgeving, tot oprichting van een Europese Autoriteit voor voedselveiligheid en tot vaststelling van procedures voor voedselveiligheidsaangelegenheden, Pb. L. 1 februari 2002, afl. 31, 1.
Med.Comm., 2 februari 2002 over het voorzorgsbeginsel, COM(2000).
Verord.EP en Raad nr. 1946/2003, 15 juli 2003 betreffende de grensoverschrijdende verplaatsing van genetisch gemodificeerde organismen, Pb. L. 5 november 2003, afl. 287, 1.
Verord.EP en Raad nr. 1829/2003, 22 september 2003 inzake genetisch gemodificeerde levensmiddelen en diervoeders Pb. L. 18 oktober 2003, afl. 268, 1.
Verord.EP en Raad nr. 1830/2003, 22 september 2003 betreffende de traceerbaarheid en etikettering van genetisch gemodificeerde organismen en de traceerbaarheid van met genetisch gemodificeerde organismen geproduceerde levensmiddelen en diervoeders en tot wijziging van Richtlijn 2001/18/EG, Pb. L. 18 oktober 2003, afl. 268, 24.
Richtl.EP en Raad nr. 2003/74/EG, 14 oktober 2003 houdende wijziging van Richtlijn 96/22/EG van de Raad betreffende het verbod op het gebruik, in de veehouderij, van bepaalde stoffen met hormonale werking en van bepaalde stoffen met thyreostatische werking, alsmede van bèta-agonisten, Pb.L. 14 oktober 2003, afl. 262, 17.
Verord.Comm. nr. 65/2004, 14 januari 2004 tot vaststelling van een systeem voor de ontwikkeling en toekenning van eenduidige identificatienummers voor genetisch gemodificeerde organismen, Pb. L. 16 januari 2004, afl. 10, 5.
Verord.Comm. nr. 641/2004, 6 april 2004 tot vaststelling van nadere bepalingen ter uitvoering van Verordening (EG) nr. 1829/2003 van het Europees Parlement en de Raad wat betreft vergunningaanvragen voor nieuwe genetisch gemodificeerde levensmiddelen en diervoeders, kennisgevingen van bestaande producten en de onvoorziene of technisch niet te voorkomen aanwezigheid van genetisch gemodificeerd materiaal waarvoor de risicobeoordeling tot een gunstig resultaat heeft geleid, Pb. L. 7 april 2004, afl.102, 14.
Richtl.EP en Raad nr. 2004/35/EG, 21 april 2004 betreffende milieuaansprakelijkheid met betrekking tot het voorkomen en herstellen van milieuschade, Pb. L. 30 april 2004, afl. 143, 56.
Besch.Comm. nr. 2004/657/EG, 19 mei 2004 tot verlening van een vergunning voor het in de handel brengen van suikermaïs van de genetisch gemodificeerde maïslijn Bt11 als nieuw voedingsmiddel of nieuw voedselingrediënt krachtens Verordening (EG) nr. 258/97 van het Europees Parlement en de Raad, Pb. L. 25 september 2004, afl. 300, 48.
Aanbev.Comm. nr. 2004/787/EG, 4 oktober 2004 betreffende technische richtsnoeren inzake bemonstering en opsporing van genetisch gemodificeerde organismen en materiaal geproduceerd met genetisch gemodificeerde organismen, als of in producten aangeboden, in het kader van Verordening (EG) nr. 1830/2003, Pb. L. 24 november 2004, afl.348, 18.
B.Raad nr. 2006/512/EG, 17 juli 2006 tot wijziging van Besluit 1999/468/EG tot vaststelling van de voorwaarden voor de uitoefening van de aan de Commissie verleende uitvoeringsbevoegdheden, Pb. L. 22 juli 2006, afl. 200, 11.
Besch.Comm. nr. 2006/578/EG, 23 augustus 2006 inzake noodmaatregelen met betrekking tot het niet-toegelaten genetisch gemodificeerde organisme „LL RICE 601” in rijstproducten, Pb. L. 24 augustus 2006, afl. 230, 8.
Europese Commissie, Global Europe, Competing in the world, A Contribution to the EU’s Growth and Jobs Strategy, 2006.
Protocol inzake het besluit van de Raad betreffende de overgangsbepalingen Pb.C. 17 december 2007, afl. 306, 159.
Besch.Comm. nr. 2010/315/EU, 8 juni 2010 tot intrekking van Beschikking 2006/601/EG inzake noodmaatregelen met betrekking tot het niettoegelaten genetisch gemodificeerde organisme „LL RICE 601” in rijstproducten, en tot invoering van steekproefsgewijze controles op de afwezigheid van dat organisme in rijstproducten, Pb. L. 9 juni 2010, afl.141, 10.
Aanbev.Comm. nr. 2010/C, 13 juli 2010 inzake richtsnoeren voor de ontwikkeling van nationale coëxistentiemaatregelen om de onbedoelde aanwezigheid van GGO's in conventionele en biologische gewassen te vermijden, Pb. C. 22 juli 2010, afl. 200, 1.
Verord.EP en Raad, 16 februari 2011 tot vaststelling van de algemene voorschriften en beginselen die van toepassing zijn op de wijze waarop de lidstaten de uitoefening van de uitvoeringsbevoegdheden door de Commissie controleren Pb.L. 28 februari 2011, afl.55, 13.
Richtl.EP en Raad nr. 2015/412, 11 maart 2015 tot wijziging van Richtlijn 2001/18/EG wat betreft de mogelijkheid voor de lidstaten om de teelt van genetisch gemodificeerde organismen (GGO's) op hun grondgebied te beperken of te verbieden, Pb.L. 13 maart 2015, afl. 68, 1.
Med.Comm. aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's, 22 april 2015, Herziening van het besluitvormingsproces inzake genetisch gemodificeerde organismen (GGO's), COM(2015) 176 def.
Europese Commissie, 22 april 2015, Voorstel voor een Verord. EP en Raad tot wijziging van Verordening (EG) nr. 1829/2003 wat betreft de mogelijkheid voor de lidstaten het gebruik van genetisch gemodificeerde levensmiddelen en diervoeders op hun grondgebied te beperken of te verbieden, COM(2015) 177 def.
2. Rechtspraak
2.1.Wereldhandelsorganisatie
DSB Mexico en Venezuela v. Verenigde Staten, 1991.
DSB DS2 Venezuela en Brazilië v. Verenigde Staten, 1995.
DSB DS18 Canada v. Australië, 1995.
DSB DS26 Verenigde Staten v. Europese Gemeenschappen, 1996.
DSB DS48 Canada v. Europese Gemeenschappen, 1996.
DSB DS58 India en anderen v. Verenigde Staten, 1996.
DSB DS332, Brazilië v. Verenigde Staten, 1996.
DSB DS135, Canada v. Frankrijk, 1998.
DSB DS205 Thailand v. Egypte, 2000.
DSB DS291 Verenigde Staten v. Europese Gemeenschappen, 2003.
DSB DS292 Canada v. Europese Gemeenschappen, 2003.
DSB DS293 Argentinië v. Europese Gemeenschappen, 2003.
DSB DS320 Europese Gemeenschappen v. Verenigde Staten, 2004.
DSB DS321 Europese Gemeenschappen v. Canada, 2004.
2.2.Verenigde Staten
United states Court of Appeals, Second circuit 92 F.3d 67, International Dairy Foods Ass’n v. Amestoy, 1996.
United States District Court, District of Columbia 116 F.Supp. 2d 166, Alliance for Bio-Integrity v Shalala, 2000.
S. Ct. 570 F. 3d 1130 Monsanto Co. v. Geertson Seed Farms, 2010.
2.3.Europese Unie
HvJ C-180/96, Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-Ierland v. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur.1998, I, 2265.
HvJ C-284/95, Safety Hi-Tech v. S. & T. Srl, Jur. 1998, I, 4347.
HvJ C-6/99, Association Greenpeace France en anderen v. Ministère de l'Agriculture et de la Pêche en anderen, Jur. 2000,I, 01651.
Ger. EU T-13/99, Pfizer Animal Health SA v. Raad van de Europese Unie, Jur. 2002, II, 3305.
Ger. EU T-70/99, Alpharma Inc v. Raad van de Europese Unie,Jur. 2002, II, 3495.
Ger. EU T-74/00, T-76/00, T-83/00 tot en met T-85/00, T-132/00, T-137/00 en T-141/00, Artegodan e.a. v. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur. 2002, II, 4945.
Ger. EU T-392/02, Solvay Pharmaceuticals v. Raad van de Europese Unie, Jur. 2003, II, 4555
HvJ C-236/01, Monsanto Agricoltura Italia SpA en anderen v. Presidenza del Congilio dei Ministri en anderen, Jur. 2003, I, 8105.
Ger. EU T-177/02, Malagutti-Vezinhet v. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur. 2004, II, 827.
HvJ C-132/03, Ministero della Salute v. Coordinamento delle associazioni per la difesa dell’ambiente e dei diritti degli utenti e dei consumatori (Concadons) en Federconsumatori, Jur. 2005, I, 04167.
HvJ C-504/04, Agraproduktion Staebelow GmbH v. Landrat des Landkreises Bad Doberan,Jur. 2006, I, 681.
Ger. EU T-257/07, Franse Republiek v. Europese Commissie, Jur. 2011, II, 5867.
3. Doctrine
3.1.Boeken
Baumgartner F. R. en Jones B. D., Agendas and Instability in American Politics, Chicago, The University of Chicago Press, 298.
Bernauer, T., Genes, trade and regulation: the seeds of conflict in food biotechnology, Princeton University Press, 2003, 224.
Committee on Identifying and Assessing Unintended Effects of Genetically Engineered Foods on Human Health, National Research Council, Safety of Genetically Engineered Foods: Approaches to Assessing Unintended Health Effects, Washington DC, National Academies Press, 2004, 256.
Cottier, T. en Delimatsis P. (eds.), The prospects of international trade regulation: from fragmentation to coherence, Cambridge University Press, 2011, 536.
Douglas M. en Wildavsky A., Risk and Culture: An Essay on the Selection of Technological and Environmental Dangers, Berkely, University of California Press, 1983, 224.
Endres A. B., Redick T. P., Smyth S. J. et al., Innovation and Liability in Biotechnology: Transnational and Comparative Perspective, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2010, 206.
Kelman A., Introduction of recombinant DNA-engineered organisms into the environment: key issues, Washington D.C., National Academies Press, 1987, 24.
Lee, M., EU Regulation Of GMO's: Law and Decision Making for A New Technology in Biotechnology Regulation Series, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2008, 274.
Ludlow K., Smyth S. J. en Falck-Zepeda J. (eds.), Socio-Economic Considerations in Biotechnology Regulation in Natural Resource Management and Policy, Springer, 2014, 313.
McHughen A. en Wozniak C. A. (eds.), Regulation of Agricultural Biotechnology: The United States and Canada, Springer, 2012, 396.
National Academy of Sciences, Risk assessment in the federal government: managing the process, Washington, D.C., National Academies Press, 1983, 191.
National Research Council, Field Testing Genetically Modified Organisms: Framework for Decisions , Washington, D.C., National Academy Press, 1989, 184.
National Academy of Sciences, Genetically modified pest protected plants: science and regulation, Washington D.C., National Academies Press, 2000, 292.
National Academy of Sciences, Environmental effects of transgenic plants, Washington, D.C., National Academies Press, 2002, 342.
National Academy of Sciences, Biological confinement of genetically engineered organisms, Washington, D.C., National Academies Press, 2004, 284.
National Academy of Sciences, Safety of genetically engineered foods, Washington, D.C., National Academies Press, 2004, 256.
National Academy of Sciences, Impact of genetically engineered crops of farm sustainability in the United States, Washington, D.C., National Academies Press, 2010, 270.
Nottingham S., Eat Your Genes: How Genetically Modified Food is Entering Our Diet, Londen, Zed Books, 1998, 212.
Pierson P., Politics in Time: History, Institutions and Social Analysis, Princeton, Princeton University Press, 2004, 208.
Pollack M. A. en Shaffer G. C., When Cooperation Fails, The international Law and Politics of Genetically Modified Foods, Oxford, Oxford University Press, 2009, 439.
Smith J., Genetic Roulette: The Documented Health Risks of Genetically Engineered Foods, Iowa, Yes! Books, 2007, 312.
Somson H., The Regulatory Challenge of Biotechnology: human genetics, food and patents in Biotechnology Regulation Series, Cornwall, Edward Elgar Publishing, 2007, 265.
Sunstein C. R., Infotopia: How Many Minds Produce Knowledge, Oxford, Oxford University Press. Sheingate, 2006, 288.
Thayyil N., Biotechnology Regulation and GMOs: Law, Technology and Public Contestations in Europe in Biotechnology Regulation Series, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2014, 263.
Vogel D., The new politics of risk regulation in Europe, Londen, London School of Economics and Political Science, 2001, 25.
Wallace H. en Young A. R., Regulatory Politics in the Enlarging European Union: Weighing Civic and Producer Interests, Manchester, Manchester University Press, 2000, 164.
Walters R., Ecocrime and genetically modified food, Routledge-Cavendish, 2010, 176.
Weirich P. (ed.) , Labeling Genetically Modified Food, The philosophical and legal debate, Oxford, Oxford University Press, 2007, 272.
3.2.Bijdragen in verzamelwerken
Allum N., Gaskell G., Thompson P., “Worlds Apart? Public Opinion in Europe and the USA”,in Bauer M. W. en Gaskell G. (eds.), Biotechnology: The Making of a Global Controversy, Cambridge, Cambridge University Press, 2002, 351-378.
Andrén R. en Parish B., “Risk assessment”, in Bail C., Falkner C. en Marquard H. (eds.), The Cartagena Protocol on Biosafety: Reconciling Trade in Biotechnology with Environment & Development?, Londen, Earthscan, 2002, 332-345.
Biber-Klemm D., Burkard M., Cottier T., Jusoh en S. en Temmerman M., “Challenges of biotechnology in international trade regulation”, in Cottier T. en Delimatsis P. (eds.), The Prospects of International Trade Regulation, From Fragmentation to Coherence, Cambridge, Cambridge University Press, 2011, 284-321.
Boisson de Chazournes L. En Mbengue M. M., “Trade, environment and biotechnology: on coexistence and coherence” in Cottier T. en Würger D. (eds.), Genetic Engineering and the World Trade System, World Trade Forum, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 205-246.
Covello V. T., Sandman P. M. en Slovic P., “Guidelines for Communicating Information about Chemical Risks Effectively and Responsibly”, in Hollander R. D. en Mayo D. G. (eds.), Acceptable Evidence: Science and Values in Risk Management, New York, Oxford University Press, 1991, 66-92.
Levi M., “A model, a Method and a Map: Rational Choice in Comparative and Historical Analysis”, in Lichbach M. I. en Zuckerman A. S. (eds.), Comparitive Politics: Rationality, Culture and Structure, Cambridge, Cambridge University Press, 19-41.
Perrez F.X., “Risk regulation, precaution and trade” in Cottier T. en Würger D. (eds.), Genetic Engineering and the World Trade System, World Trade Forum, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 246-284.
Thompson P. B., “Ethics, Hunger, and The Case for Genetically Modified (GM) Crops” in Pinstrup-Andersen P. en Sandøe P. (eds.), Ethics, Hunger and Globalization in Search of Appropriate Policies, Dordrecht, Springer Netherlands, 2007, 215-235.
Young A. R., “European Consumer Groups, Multiple levels of governance and multiple logics of collective action”, in Aspinwall M. en Greenwood J. (eds.), Collective Action in the European Union, Interests and the new politics of associability, Londen, Routledge, 149-175.
3.3.Tijdschriften
Allum N. C., Bauer M. W., Durant J. en Gaskell G., "Worlds Apart? The Reception of Genetically Modified Foods in Europe and the U.S., Science 1999, vol. 285, 384-387.
Anderson K. en Jackson L. A., “What`s behind GM food trade dispute?”, World Trade Review 2005, vol. 4, 203-228.
Ayers T., "A Tomato by Any Other Name? U.S. and EC Grapple with Labeling," Science 1998, 714-715.
Bakshi A., “Potential Adverse Health Effects of Genetically Modified Crops”, Journal of Toxicology and Environmental Health 2003, vol. 6, 211-225.
Baltimore D, Berg P., H. W. Boyer et al, “Potential Biohazards of Recombinant DNA Molecules”, Science 1974, vol. 185, 303.
Barfoot P., Brookes G., "Global impact of biotech crops: environmental impacts, 1996–2008", AgBioForum, vol. 13, 76-94.
Bennet N., “Health concerns raised over EU-US trade deal”, The Lancet 2014, 843-844.
Bernauer T. en Meins E., “Technological Revolution Meets Policy and the Market: Explaining Cross-National Differences in Agricultural Biotechnology Regulation, European Journal of Political Research, 2003, vol. 42, 643-683.
Bird N., McInerney en C. en Nucci M., “The Flow of Scientific Knowledge From Lab to the Lay Public: the Case of Genetically Modified Food”, Science Communication 2004, vol. 26, 75-106.
Boisson de Chazournes L. en Mbengue M. M., “GMOs and Trade: Issues at Stake in the EC Biotech Dispute”, Review of European Community and International Environmental Law 2004, vol.13, 289-305.
Braman D., Kahan D. M., Slovic P., et al, “Fear of Democracy: a cultural evaluation of Sunstein on Risk”, Harvard Law Review2006, vol. 119, 1071-1109.
Chalmers D., “’Food for Thought’: Reconciling European Risks and Traditional Ways of Life’, The Modern Law Review, 2003, vol. 66, 532-562.
Chern W. S., Rickertsen K., Tsuboi N. et al. “Consumer Acceptance and Willingness to Pay for Genetically Modified Vegetable Oil and Salmon: A Multiple-Country Assessment” AgBioForum 2002, vol. 5, 105-112.
Christoforou T., “The precautionary principle and democratizing expertise: a European legal perspective”, Science and Public Policy, 2003, vol. 30, 205.
Curtis K. R., McCluskeyen J. J., Whal T. I., “ Consumer Acceptance of Genetically Modified Food Products in the Developing World”, AgBioForum2004, vol. 7, 70-75.
De Jaeger G. en Van Speybroek L., “Europa in de ban van de anti-GGO-ideologie”, Wonder en is gheen wonder 2011, vol. 3.
Dessers D., “Hoe vrijhandel democratie torpedeert”, De Wereld Morgen 2014.
Doelle M., “Climate Change and the WTO: Opportunities to Motivate State Action on Climate Change through the World Trade Organization”, Review of European Community & International Environmental Law 2004, vol. 13, 85-103.
Echols M. A., “Food Safety Regulation in the European Union and the United States: different cultures, different laws”, The Columbia Journal of European Law 1998, 525.
439-441.
Etty, T., "Nieuwe Ronde, Nieuwe Kansen voor GGO's in Europa? Verordeningen (EG) nrs. 1829/2003 en 1830/2003 inzake genetisch gemodificeerde levensmiddelen en diervoeders en de traceerbaarheid en etikettering van GGO's", NTER 2004, 21-31.
Etty T., noot onder HvJ C-236/01, Monsanto Agricoltura Italia SpA en anderen v.Presidenza del Congilio dei Ministri en anderen, 9 september 2003, SEW 2004, vol. 52, 437-441.
Ewen S. W. B. en Pusztai A., “Effect of diet containing genetically modified potatoes expressing Galanthusnivalis lectin on rat small intestine”, Lancet 1999, vol. 354, 1353-1354.
Farquhar D. en Meyer F., "State Authority to Regulate Biotechnology Under the Federal Coordinated Framework", Drake Law 2007, 438-474.
Fernandez-Wulff P., “Why and How Spain Became the EU’s Top Grower of GMOs", United Nations University 2013.
Gormley W. T., “Regulatory Issue Networks in a Federal System”, Polity 1986, vol. 18, 595-620.
Gray T. en Lieberman S., “The so-called ‘moratorium’ on the licensing of new genetically modified (GM) products by the European Union 1998–2004: a study in ambiguity “, Environmental Politics, 2006, vol. 15, 592-609.
Hoban T. J., "Consumer Acceptance of Biotechnology: An International Perspective", Nature Biotechnology 1997, 232-234.
Hobbs A.L., Hobbs J. E. en Kerr W.A., “The Biosafety Protocol: Multilateral Agreement on Protecting the Environment or Protectionist Club?”, Journal of World Trade 2005, vol. 39, 281-300.
Jackson D.A., Symons R.H. en Berg P., “Biochemical Method for Inserting New Genetic Information into DNA of Simian Virus 40: Circular SV40 DNA Molecules Containing Lambda Phage Genes and the Galactose Operon of Escherichia coli”, Proc. Nat. Acad. Sci. USA 1972, vol. 69, 2904-2909.
Keleman R. D., “Regulatory Federalism: EU Environmental Regulation in Comparative Perspective”, Journal of Public Policy 2000, vol. 20, 133-167.
Kollman K. en Prakash A., “Biopolitics in the EU and the U.S.: A Race to the Bottom or Convergence to the Top?”, International Studies Quarterly 2003, vol. 47, 617-741.
Lang J. T. en Hallman W. K., “Who Does the Public Trust? The Case of Genetically Modified Food in the United States”, Risk Analysis 2005, vol. 25, 1241-1252.
Laros en F. J. M. en Steenkamp J. E. M., “Importance of fear in the case of genetically modified food”, Psychology & Marketing 2004, vol. 21. 889-908.
Levy-Abegnoli J., “No TTIP deal with ISDS, warns parliament”, The Parliament Magazine 2015.
Lezaun J., “Creating a New Object of Government: Making Genetically Modified Organisms Traceable”, Social Studies of Science 2006, vol. 36, 499-531.
Lim X., "Are GMOs causing an increase in allergies?", Genetic Literacy Project 2014.
Locwin B., "Should GMO drugs be perceived differently than GMO food?", Genetic Literacy Project 2014.
Lofstedt R. E. en Vogel D., “The Changing Character of Regulation: A Comparison of Europe and the United States”, Risk Analysis 2001, vol. 21, 399–405.
Loureiroen M. L. en Hine S., “Preferences and willingness to pay for GM labeling policies”, FoodPolicy 2004, vol. 29, 467-483.
Lynch D., Vogel D., "The Regulation of GMOs in Europe and the United States: A Case-Study of Contemporary European Regulatory Politics" ,Council on Foreign Relations Press 2001.
Marchant G. E., "Modified rules for modified bugs: balancing safety and efficiency in the regulation of deliberate release of genetically engineered microorganisms", Harvard Journal Law & Technology 1988, vol. 1, 163.
Marden E., “Risk and Regulation: U.S. Regulatory Policy on Genetically Modified Food and Agriculture”, Boston College Law Review 2003, vol. 44, 733-787.
McHughen A., “Fatal flaws in agbiotech regulatory policies”, Nature Biotechnology 2007, vol. 25, 725-727.
Millstone E., “Analysing Biotechnology’s Traumas in New Genetics and Society”, New Genetics and Society 2000, vol. 19, 117-132.
Moeller D. R., “State GMO Restrictions and the Dormant Commerce Clause”, Farmers’ Legal Action Group, Inc. 2001, 1-5.
Paarlberg R., “GMO foods and crops: Africa’s choice”, New Biotechnology 2010, vol. 27, 609-613.
Peterson R. K. D., “How Foods from Biotech Crops are Evaluated for Human Safety in the United States”, University of Nebraska AgBiosafety 2004.
Pierson P., “Increasing Returns, Path Dependence and the Study of Politics”, American political science review 2000, vol. 94, 251-267.
Plein C. L., “Popularizing Biotechnology: The Influence of Issue Definition”, Science, Technology and Human Values, vol. 16, 474-490.
Poulter S., “American 'Frankenstein food' company pulls plug on plans to put GM crops on British dinner tables because there is no appetite for the produce”, The Daily Mail 2013.
Raeburn P., "Biotech Foods Aren’t Out of the Woods Yet", Business Week 2000, 56.
Sears M. K. en Shelton A. M., “The monarch butterfly controversy: scientific interpretations of a phenomenon”, The plant journal 2001, vol. 27, 483-488.
Séralini G.-E., Clair E., Mesnage R., et al., “Long term toxicity of a Roundup herbicide and a Roundup-tolerant genetically modified maize”, Food and Chemical Toxicology 2012, vol. 50, 4221-4231.
Sheingate A. D., “Promotion Versus Precaution: The Evolution of Biotechnology Policy in the United States”, British Journal of Political Science 2006, vol. 36, 243-268.
Smith J. M., "Genetically Modified Foods Unsafe? GM Foods and Allergies", Global Research 2007.
Stepp D. L., "The history of FDA regulation of biotechnology in the twentieth century", Food & Drug Law 1999 46-116.
Stokes B., ”Avoid a Food Fight With Europe”, Council on Foreign Relations Press 2002.
Strauss D. M., "Liability for Genetically Modified Food. Are GMOs a Tort Waiting to Happen?", The SciTech Lawyer 2012, 8-13.
Taylor M. R., “Preparing America’s Food Safety System for the Twenty-First Century”, Food and Drug Law Journal 1997, vol. 52, 15-18.
The Consumerist, “Het Trans-Atlantisch Vrijhandels- en Investeringsverdrag (TTIP)”, De Consument 2015.
Topan A., “The resignation of the Santer-Commission: the impact of 'trust' and 'reputation'”, European Integration online Papers (EIoP) 2002, vol. 6, 1-14.
Triplett W., “Science and Politics”, Congressional Quarterly Researcher 2004, vol. 14, 661-684.
Van Onacker G., “Alles wat u moet weten over het handelsverdrag tussen de VS en De EU”, De Redactie 2015.
Vos E., ”EU Food Safety Regulation in the Aftermath of the BSE Crisis”, Joural of Consumer Policy, vol. 23, 227-255.
Wachenheim C. J., “ Consumer acceptance of genetically modified food products”, AgBiotechNet2004, vol. 6, 1-6.
X, “ASA Calls EU Traceability & Labeling Review a Whitewash”, American Soybean Association 2006.
Zechendorf B., “Agricultural biotechnology: Why do Europeans have difficulty accepting it?”, AgBioForum 1998, vol. 1, 8-13.
3.4.Rapporten en verslagen
Allum N., Gaskell G., Stares S. et al., “Europeans and biotechnology in 2010, Winds of change?”, A report to the European Commission’s Directorate-General for Research, 2010.
Acosta L., "Restrictions on Genetically Modified Organisms: United States", Library of Congress 2014.
Anderson K., Damania R. en Jackson L.A., “Trade, standards, and the political economy of Genetically Modified food”, Working Paper 3395, 2004.
Bernauer t. en Sattler T., “Dispute-Escalation in the WTO: Are Conflicts Over Environment, Health and Safety Regulation Riskier?,” Center for Comparative and International Studies, Working Paper 21, 2006.
Bisofa A., Domakowski G., Evtimova L., Gondova A., Tourilova K. en Trzinka N., “Differences in the authorization process of GMOs in the EU and the USA", EPCEM project report 2001.
Brack D., Falkner R. en Goll J., “The Next Trade War? GM Products, the Cartagena Protocol and the WTO”, Briefing Paper 2003, 1-12.
Bull A. T., Holt G. en Lilly M. D., "Biotechnology, international trends and perspective", Organisation for Economic Cooperation and Development 1982.
Caetano J. en Santos A., “EU regulation concerning genetically modified products: an issue of food security or a measure of disguised protectionism?”, Working Paper CEFAGE-UE, 2008.
Choudhary B. en Gaur K. , “Biotech Cotton in India, 2002 to 2014”, ISAAA Series of Biotech Crop Profiles 2015.
Committee of Independent Experts, “First Report on Allegations regarding Fraud, Mismanagement and Nepotism in the European Commission”, 1999.
Cuite C. L., Hallman W.K., Hebden W.C., et al., “Americans and GM Food: Knowledge, Opinion & Interest in 2004”, Food Policy Institute Report RR-1104-007, 2004.
ENSA,” Position Paper on GMO and GMO-free labeling”, 2013.
European Commission, “Special Eurobarometer, Biotechnology”, 2010.
European Commission Directorate General for Health and Consumers, “Evaluation of the EU legislative framework in the field of GM food and feed”, 2010.
European Commission, “EU Industrial Structure Report 2013: Competing in Global Value Chains”, 2013.
Europese Commissie, “Online public consultation on investment protection and investo-to-state dispute settlement (ISDS) in the Transatlantic Trade and Investment Partnership Agreement (TTIP)”, 2014.
Fairman R., Mead C. D. en Williams P., “Environmental Risk assessment: Approaches, Experiences and Information Sources,” Environmental Issue Report 4 for the European Environmental Agency, 1998.
FDA, “FDA's Role in Regulating Safety of GE Foods”, 2013.
FDA, "Questions & Answers on Food from Genetically Engineered Plants", 2014.
Fernandez-Comejo J. en McBride W., “Adoption of Bioengineered Crops”, Agricultural Economic Report 810, 2002.
Friends of the Earth, “Maize 1507: toxic and inadequately tested Why GM maize 1507 should be banned”, 2013.
Gabriels P., Van Gijseghem D. en Vrijens C., “GGO’s in Vlaanderen: coëxistentie van verschillende landbouwsystemen”, Studie voor de Vlaamse Onderzoekseenheid Land- en Tuinbouw (VOLT), 2004.
International Law Commission United Nations, “Report on the Treaties over time - Subsequent agreements and subsequent practice in relation to interpretation of treaties”, 2014.
ISAAA, “Brief No. 41, Global status of commercialized biotech/GM crops: 2009 the first fourteen years, 1996 to 2009”, 2009.
James, C., “Brief 49: Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2014”, The International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications (ISAAA), 2014.
Johnson R., “The U.S.-EU Beef Hormone Dispute”, Congressional Research Rervice, 2015.
Juncker J.-J., “Political Guidelines for the next European Commission, A New Start for Europe: My Agenda for Jobs, Growth, Fairness and Democratic Change, Opening Statement in the European Parliament Plenary Session”, 2014.
Kaplan D.T., " Review of petition to add genetically engineered Glyphosate-tolerant Kentucky bluegrass to the federal noxious weed regulations",USDA Emergency and Domestic Programs, 2011.
Moore E.L., “Science, Internationalization, and Policy Networks: Regulating Genetically-Engineered Food Crops in Canada and the United States, 1973-1998”, Doctoraatsthesis, Department of Political Science University of Toronto, 2000.
Pew Initiative on Food and Biotechnology, “Guide to U.S. Regulation of Genetically Modified Food and Agricultural Biotechnology Products”, 2001.
Pew Initiative on Food and Biotechnology, “Bugs in the system? Issues in the Science and Regulation of Genetically Modified Insects”, 2004.
Pew Initiative on Food and Biotechnology, “Genetically modified crops in the United States”, 2004.
Pew Initiative on Food and Biotechnology, “Issues in the Regulation of Genetically Engineered Plants and Animals”, 2004.
Pew Initiative on Food and Biotechnology, “Public sentiment about genetically modified food”, 2005.
Rolland F., “GGO’s in onze voedselproductie: Bijdrage tot een genuanceerd debat”, Visietekst werkgroep Meatforum, KU Leuven 2013.
TNS Opinion & Social, “Special Eurobarometer 341”, Biotechnology Report.
U.S. Government, “International Harmonization in the Biotechnology field”, 5 juli 1989.
Vogel D., “Ships Passing in the night: GMOs and the Politics of Risk Regulation in Europe and the United States”, European University Institute Working Paper 2002, (2002/34/CMER).
3.5.Persmededeling
Europese Commissie, “More freedom for Member States to decide on the GMOs use for food & feed”, Persmededeling, 22 april 2015.
Europese Commissie, “Commission authorises 17 GMOs for food/feed uses and 2 GM carnations”, Persmededeling, 24 april 2015.
Europese Commissie, “TTIP Round 9 - Comments by EU Chief Negotiator Ignacio Garcia Bercero”, Persmededeling, 24 april 2015.
Raad van de Europese Unie, “Voornaamste resultaten van de Raadszitting, Zitting 2194 van de Raad Milieu”, Persmededeling, 24 en 25 juni 1999.
Raad van de Europese Unie, “Voornaamste resultaten van de Raadszitting, Zitting 2773 van de Raad Milieu”, Persmededeling, 18 december 2006.
Staes B., “Europese Commissie moet democratische afwijzing van nieuwe GGO-maïs door de Raad erkennen”, Persmededelingen Groen, 2014.
USDA, "USDA responds to requests regarding Kentucky Bluegrass", USDA News Release, 2011.
3.6.Krantenartikelen
Cardinaels J., “Supermarkten nekken 500 bakkers op 5 jaar tijd”, De Tijd 2015.
De Jaeger G. en Grunewald W., “Liever een kakkerlak dan een GGO-sojaboon”, De Standaard 2015.
Eichenwald K., Kolata G. en Petersen M., “Biotechnology Food: From the Lab to a Debacle”, New York times 2001.
JVT, “EU-lidstaten mogen GGO’s verbieden”, De Standaard 2015.
Kopicki A., "Strong Support for Labeling Modified Foods", The New York Times 2013.
Neefs E., "Graadmeter van de zorgen van kiezers", De Standaard 2014.
Persson M., Reijn G. en C. Vos, “TTIP: chloorkip of gouden eieren?”, De Morgen 2015.
Peterson M. en Yoon C. K., "Cautious Support On Biotech Foods by Science Panel", New York Times 2000.
Pollack A., “Kraft recalls Taco Shells With Bioengineered Corn”, New York Times 2000.
PVD, “Mensen willen betalen voor ‘gezonde’ GGO’s”, De Standaard 2015.
Rosenthal E., “In EU, front lines in a global war over food - Europe - International Herald Tribune”, New York Times 2006.
Sioen L., “Aardappeloorlog in Wetteren”, De Standaard 2011.
Woussen W., “Maïswortelboorder versus biotech: 1-1”, De Standaard 2014.
X, “Sticky labels”, The Economist 1999.
X, “Better dead than GM-fed? Europe’s greens are helping to keep Africans hungry”, The Economist 2002.
Yoon C. K., "E.P.A. Announces New Rules on Genetically Altered Corn," The New York Times 2000.