Integratie van muziek in het buitengewoon basisonderwijs aan leerlingen met ASS

Annelies
Smits

Leerlingen met ASS in de muziekles

Muziekles aan leerlingen met autisme, kan dat? Vele mensen hebben een typisch beeld over autisme of autismespectrumstoornissen (ASS). Is het voor leerlingen met autisme te moeilijk om in groep te musiceren? Zijn zij te gevoelig voor het lawaai en de chaos in muziekles? Is het wel verantwoord om hen xylofoonstokken in handen te geven? Misschien zullen zij elkaar daarmee slaan in plaats van muziek te maken! Zij willen alles steeds op dezelfde manier en in dezelfde volgorde doen… Hoe kun je dan veranderingen doorvoeren en nieuwe dingen aanleren? Dit rigide beeld kan tot heel wat twijfels en onzekerheid leiden bij het aanbieden van muziekles aan leerlingen met autisme.

Leerlingen met autisme in het onderwijs

Met de invoering van het M-decreet, dat inclusief onderwijs voorop stelt, zullen meer en meer leerlingen met een normale begaafdheid en autisme de weg vinden naar gewoon onderwijs, al dan niet met ondersteuning. Gelijklopend is er een specifiek type buitengewoon onderwijs voor leerlingen met autisme opgericht, namelijk type 9. Zowel binnen dit type 9 als binnen het gewoon onderwijs zal er vraag zijn naar tips en richtlijnen voor het omgaan met leerlingen met autisme.

Het lerarenteam van het buitengewoon basisonderwijs van KOCA vzw stelde de vraag: "Wat is een goede manier om muziekles te geven aan onze leerlingen met ASS en normale begaafdheid?" Deze vraag vormt het vertrekpunt van het eindwerk “Integratie van muziek in het buitengewoon basisonderwijs aan leerlingen met ASS.” Op basis van recente literatuur wordt duidelijk dat de doelgroep divers is. Het rigide beeld over autisme gaat voorbij aan individuele verschillen tussen mensen. In het praktijkonderzoek vormt een genuanceerd beeld over autismespectrumstoornissen de basis voor de ontwikkeling van een werkwijze om muziekles aan te bieden aan de doelgroep.

Diversiteit als uitgangspunt

“Terwijl Sven overduidelijk geniet van het rinkelende, allesoverheersende geluid van het belletje in zijn hand, bedekt Julie vlak voor hem haar oren met haar handen.”                                                                          (Annelies Smits)

De laatste decennia is heel wat onderzoek verricht naar autisme in een poging om het soms vreemde gedrag te verklaren. Hersenonderzoek, praktijkervaringen van hulpverleners en autobiografieën van mensen met autisme hebben geleid tot juistere beeldvorming. Sinds 2013 wordt in de vijfde editie van het handboek voor psychiatrische diagnostiek één overkoepelende naam ‘autismespectrumstoornis’ gehanteerd. Het woordje ‘spectrum’ in deze benaming duidt aan dat mensen met autisme net zo divers zijn als kleuren binnen het kleurenspectrum. Elke persoon met autisme heeft een uniek profiel van mogelijkheden, leernoden, zintuiglijke gevoeligheden en interesses.

Toch zien we gelijkaardige problemen bij deze mensen. Een goede beeldvorming en inzicht in het autismespectrum blijken noodzakelijk om het gedrag van leerlingen met autisme te kunnen begrijpen en om in de klaspraktijk adequaat te kunnen inspelen op hun noden. 

Omdat de doelgroep zo divers is, zal een leerkracht eerst goed moeten observeren om een correct beeld te vormen van elke leerling. De leerkracht ontwikkelt alertheid voor zowel de groeikansen en sterke kanten als de aandachtspunten bij leerlingen met autisme.

Wat een drempel betekent voor één leerling, valt niet te generaliseren naar alle leerlingen met autisme. En een hindernis waar de meeste leerlingen met autisme tegenaan lopen, is niet voor alle leerlingen met autisme een hindernis. De uitdaging voor de leerkracht ligt erin aan te sluiten op individuele mogelijkheden van de leerlingen.

De leerkracht als veilige haven

Leerlingen met autisme zijn sterk gericht op de leerkracht. Zij doen meer dan anderen beroep op de pedagogische kwaliteiten van de leerkracht en vragen om een autismevriendelijke basishouding.

Deze basishouding bestaat uit invoelingsvermogen, gevoel voor gelijkwaardigheid, responsiviteit en afstemming. Een leerkracht dient leerlingen met een beperking of ontwikkelingsstoornis als volwaardig te beschouwen. Dit houdt in dat de leerkracht erover waakt dat een (bewust of onbewust) gevoel van medelijden het handelen in de praktijk niet in de weg staat. Het fundament van die pedagogische basishouding wordt gevormd door een reflectieve attitude. De leerkracht stelt daarbij telkens opnieuw zijn/haar beeldvorming en handelen in vraag.

Wanneer een leerkracht voldoende helder en duidelijk is in communicatie en oog heeft voor basisrust in de klas, dan kan een leerling met autisme zich veilig genoeg voelen om nieuwe dingen te leren. Een autismevriendelijke aanpak is noodzakelijk voor leerlingen met autisme om te kunnen leren en ontwikkelen, maar zal ook leerlingen zonder autisme ten goede komen.

Muziekleerkracht in een auti-klas

De praktijk toont aan dat muziekles geven in een auti-klas een grote mate van deskundigheid van de leerkracht vereist. De leerkracht moet zowel affiniteit met autisme hebben als deskundigheid op het vlak van muziekdidactiek.

Met voldoende inzicht in autisme kunnen leerkrachten een veilig pedagogisch klimaat creëren waarbinnen leerlingen met autisme zich muzikaal kunnen ontplooien. De sterke kanten van leerlingen worden aangewend om mogelijke hindernissen die het bereiken van doelstellingen in muziekles bemoeilijken, te overwinnen. Uit het ruime repertoire van muzikale spelvormen en werkvormen voor het reguliere onderwijs kan de muziekleerkracht een selectie maken. Dit aanbod wordt telkens opnieuw geëvalueerd en aangepast aan de specifieke klasgroep. Sommige individuele kenmerken zullen vragen om een individuele aanpak. Bijvoorbeeld, je kunt een leerling die overgevoelig is aan geluiden, regelmatig een rustmoment gunnen in een aanpalend lokaal. Daarbij kun je individuele muzikale opdrachten voorzien, zoals luisteren naar muziek of informatie over muziek opzoeken. Continue reflectie en planmatig handelen van de muziekleerkracht zijn essentieel om elke leerling blijvend te betrekken bij de les.

Muziek biedt tal van mogelijkheden om de sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen te stimuleren. Muziek kan een uitlaatklep zijn of een middel tot sociaal contact met andere mensen. Durf deze kansen te benutten, ook bij leerlingen met autisme. Laat je niet verblinden door op het eerste zicht onoverkomelijke moeilijkheden, maar ontdek hierin de krachten van leerlingen met ASS.   Die ‘lastige leerling’, die ongevraagd de les opneemt met zijn smartphone, je zou hem kunnen uitnodigen om een creatieve montage te maken van zijn opname in plaats van een uitbrander te geven…

Bibliografie

Allen, J. G., Fonagy, P. & Bateman, A. W. (2008). Mentaliseren in de klinische praktijk. Amsterdam, Nederland: Nieuwezijds.

Aerts, I. (2015). Spanning bij ontspanning: stressreductie en relaxatie bij autisme. Paper gepresenteerd op het Lentesymposium Autisme Centraal, Gent.

American Psychiatric Association. (2014). Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen (DSM-5). Nederlandse vertaling van Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition. Amsterdam: Boom.

Artesis Plantijn Hogeschool Antwerpen. (2013). BaNaba autismespectrumstoornissen. 2014, via https://www.ap.be/gezondheid-en-welzijn/opleidingen/banaba-autismespectrumstoornissen

Arteveldehogeschool. (2015). Postgraduaat autismespectrumstoornissen. Geraadpleegd op juni, 2015, via http://www.arteveldehogeschool.be/postgraduaat-autismespectrumstoornissen

Attwood, T. (2007). Hulpgids aspergersyndroom. De complete gids (Vertaald door M. van der Horst). Amsterdam: Nieuwezijds.

Attwood, T., Grandin, T., Fatherty, C., Wagner, S., Iland, L., Wrobel, M., . . . Snyder, R. (2009). Meisjes en vrouwen met Asperger (Vertaald door R. d. Ridder, tweede ed.). Huizen, Nederland: Pica.

Autisme Centraal. (2015). Sterk in autistisch denken. Paper gepresenteerd op het Lentesymposium, Gent.

Baron-Cohen, S., Leslie, A. M. & Frith, U. (1985). Does the autistic child have a “theory of mind”? Cognition, 21(1), 37-46.

Bauwens, T. (2014). Basiscursus omgaan met autisme. Beerse: Vlaamse Vereniging voor Autisme.

Boer, F. (2012). Broers en zussen van speciale en gewone kinderen: invloed op ontwikkeling en gedrag. Tielt: Lannoo Campus.

Bogdashina, O. (2004). Waarneming en zintuiglijke ervaringen bij mensen met autisme en aspergersyndroom. Antwerpen - Apeldoorn: Garant

Bouttery, J. & Vanslembrouck, F. (1996). Toe Maatjes. Deel 1. Liederenbundel met cd en diskette. Beveren-Leie: Golden River Music.

Bouwhuis, P. & Verstraete, I. (2011). Asperger in beeld. Leerlingen met asperger of PDD-NOS in het voortgezet onderwijs (tweede ed.). Meppel: Ten Brink.

Coeck, J., Bouckaert, J., De Rijck, J., Hadermann, J., Van den Broeck, M., Van der Roost, J., . . . Vanfleteren, P. (1996). Stemmig. Mechelen: WKB NV. Wolters Plantyn.

Damasio, A. R. (1999). Ik voel dus ik ben. Hoe gevoel en lichaam ons bewustzijn vormen (Vertaald door M. Post & A. Mulder, vijfde ed.). Amsterdam: Wereldbibliotheek.

Damasio, A. R. & Maurer, R. G. (1978). A neurological model for childhood autism. Archives of neurology, 35(12), 777-786.

de Bruin, C. (2012). Uitleg in beeld. Psycho-educatie ASS. Geef me de 5 (tweede ed.). Doetinchem: Graviant educatieve uitgaven.

Evelein, F. (2007). Coöperatief leren in muziek. Activiteiten basisonderwijs. Baarn: HBuitgevers.

Flameng, K. (2014). Twee maten rust. Anti-agressie en relaxatie met muziek en beweging (derde ed.). Sint-Niklaas: Abimo uitgevrij.

Frith, U. (1989, 2003). Autisme: verklaringen van het raadsel (Vertaald door K. Innekens, derde ed.). Berchem, België: EPO.

Frith, U. (2009). Autisme, een korte inleiding (Vertaald door M. van Horn). Amsterdam, Nederland: Nieuwezijds.

Frowijn, R. (2005). De vakleraar muziek in het speciaal onderwijs. In J. Herfs (Ed.), Muziek leren: handboek voor het basis- en speciaal onderwijs (pp. 109-126). 9400 AA Assen: Koninklijke Van Gorcum BV.

Haverkort, F., van der Lei, R. & Noordam, L. (2007). Eigen-wijs, Liedbundel voor het basisonderwijs (Stichting ter bevordering van de Muzikale Vorming Ed. negende ed.). Utrecht: Hoonte Bosch & Keuning.

Henstra, S., Veldhuizen, R., van Os, K. & Poismans, K. (2006). Kinder- en jeugdpsychiatrie. In H. Smeijsters (Ed.), Handboek muziektherapie (pp. 277- 298). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Herberman, J. (1996). Forest piano. On Dan Gibson's Solitudes. Exploring Nature with Music. Toronto, Canada: Solitudes Ltd.

Hogeschool PXL. Postgraduaat Auti-Coach. via https://www.pxl.be/Pub/Opleidingen/Postgraduaat/Postgraduaat-Auti-coach.html

Koninklijk Orthopedagogisch Centrum Antwerpen (2014) via http://www.koca.be/

Koninklijk Orthopedagogisch Centrum Antwerpen. (z. j.). ASS Doelgroep Autisme spectrum stoornissen. 2014, via http://www.kocabasisonderwijs.be/ASS

Kruimink, J. (2009). Come, follow me! Canons en quodlibets. 6121 HG Born, Nederland: Stichting ter bevordering van de Muzikale Vorming

Participate! (2013). Autisme een ontdekkingstocht. Autisme begrijpen.  Derde editie. via www.participate-autisme.be

Peeters, K. (2014). Autisme Vooruit. Leuven: LannooCampus.

Roeyers, H. (2014). Autismespectrumstoornis: alles op een rijtje (tweede ed.). Leuven: Acco.

Smeijsters, H., Vink, A., Wijzenbeek, G., van Nieuwenhuijzen, N., Kurstjens, H., Baerends, A., . . . Isermann, H. (2006). Handboek Muziektherapie. Evidence based practice voor de behandeling van psychische stoornissen, problemen en beperkingen (H. Smeijsters Ed.). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Smet, W. & Cooreman, A. (2011). Sticordi. Ondersteunende maatregelen voor leerlingen AMV en instrument. Kessel-Lo (België): Eureka Die-'s-lekti-kus.

Spek, A. (2011). Mindfulness bij volwassenen met autisme. Een wegwijzer voor hulpverleners en mensen met ASS (tweede ed.). Amsterdam: Hogrefe Uitgevers BV.

Spek, A. (2013). Autismespectrumstoornissen bij volwassenen. Een praktische gids voor volwassenen met ASS, naastbetrokkenen en hulpverleners: Hogrefe Uitgevers BV.

Steunpunt Inclusief Hoger Onderwijs. (2012). 2015, via http://www.siho.be/

Steven Degrieck. (2015a). Aanpassen of aanleren? Geraadpleegd op 18 mei, 2015, via https://www.facebook.com/447010202109929/photos/a.522497554561193.1073741828.447010202109929/646780365466244/?type=1&theater

Steven Degrieck. (2015b). Aanpassen of aanleren? Verkregen via https://www.facebook.com/447010202109929/photos/a.522497554561193.1073741828.447010202109929/643600152450932/?type=1&theater

Storms, G. (1997). 100 nieuwe muziekspelen. Katwijk, Nederland: Pantha Rhei.

Thomas More. (2015). Postraduaat Omgaan met kinderen eb Jongeren met autismespectrumstoornis.  Geraadpleegd op 1 juni, 2015, via http://www.thomasmore.be/postgraduaat-omgaan-met-kinderen-jongeren-met-autismespectrumstoornis

Toko Neba Indonesisch Handwerk. (z.j.). Onweermaker, artikelnr. 1758. Verkregen via http://www.tokoneba.nl/Webwinkel-Product-9588310/onweermaker.html

van Doorn, I. (2009). Professioneel zingen voor iedereen. Hofstede 'Oud-Bussem' (Nederland): Strengholt United Media BV.

Van Hees, V. & Roeyers, H. (2014). Geprikkeld om te weten: studeren met autisme. Gent: Academia Press.

Vermeulen, P. (2001). ...!? Over autisme & communicatie (vijfde ed.). Berchem, België: Epo.

Vermeulen, P. (2005). Een gesloten boek: autisme en emoties. Leuven, België: Acco.

Vermeulen, P. (2009). Autisme als contextblindheid. Berchem, België: EPO.

Vermeulen, P. & Degrieck, S. (2015). Mijn kind heeft autisme. Gids voor ouders, leerkrachten en hulpverleners. België: Lannoo Meulenhoff.

Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (2014). M-decreet. Geraadpleegd op mei, 2015, via http://www.ond.vlaanderen.be/specifieke-onderwijsbehoeften/beleid/M-dec…

Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (2015). Onderwijstype voor kinderen met autisme in 166 scholen vanaf 1 september. Verkregen via http://www.ond.vlaanderen.be/nieuws/2015/02-09-autisme.htm

Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (z.j.). Curriculum. Eindtermen, ontwikkelingsdoelen, basiscompetenties en doelen beroepsgerichte vorming. 2015, via http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/index.htm en http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/basisonderwijs/lager-onderwijs/leergebieden/muzische-vorming/uitgangspunten.htm en http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/buitengewoon-onderwijs/basisonderwijs/type7/specifieke-ontwikkelingsdoelen/sociaal-emotionele-ontwikkeling/algemeen.htm en http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/buitengewoon-onderwijs/basisonderwijs/type7/specifieke-ontwikkelingsdoelen/sociaal-emotionele-ontwikkeling/ontwikkelingsdoelen.htm

Werkgroep Attakatamoeva & Algemene coördinatie: Koenraad De Meulder. (2009). Attakatamoeva. Liedjes voor de derde graad van het basisonderwijs. Antwerpen: Koor & Stem vzw.

Werkgroep basis- en seniorenkoren. (2004). Vierhoog in de wolken. Liedbundel voor koren. Antwerpen: Centrum voor Vocale Muziek vzw.

Download scriptie (994.09 KB)
Universiteit of Hogeschool
AP Hogeschool Antwerpen
Thesis jaar
2015
Thema('s)