Mulan: een onderzoek naar vertaling en adaptatie van tekst- en filmfragmenten

Mulan – de Oosterse heldin weergegeven in ons Westers denkbeeld

Vrijwel iedereen heeft vroeger als kind voor TV gekluisterd gezeten terwijl één van de ouders een Disneyfilm opzette. De Kleine Zeemeermin, Doornroosje, Sneeuwwitje, noem maar op. Hoogstwaarschijnlijk maakte Mulan ook deel uit van die collectie. Geen enkel kijkertje dat Mulan voor het eerst ziet, staat echter stil bij het feit dat deze Disneyfilm eigenlijk gebaseerd is op een Chinese mythe.

Weinig mensen weten het, maar de Disneyfilm waar velen van ons als kleine bengels met grote ogen en open mondjes naar keken, is niet gebaseerd op een bestaand sprookje (zoals bijvoorbeeld Doornroosje van de gebroeders Grimm). De Disneyadaptatie van Mulan is gebaseerd op een oude Chinese mythe –  hoewel het volgens sommigen een waargebeurd verhaal is. Van dit verhaal werd tijdens de Zes Dynastieën (deze duurden van 220–589 na Christus) in China een anoniem gedicht gemaakt: 木 兰 辞, Mù Lán cí.

                Hoewel het duidelijk is dat Mulan niet Westers is, noch Westerse banden heeft, stelt niemand zich vragen bij het feit dat ze Nederlands praatte en ’s morgens een eitje met spek in haar rijst had. In deze thesis werd daar echter wel over nagedacht.

Het onderzoek begon met een vergelijking van het originele gedicht met een Engelse, een (zelfgemaakte) Nederlandse versie en drie filmfragmenten uit de Disneyfilm. Vervolgens werd er dieper op de film ingezoomd om na te gaan of Disney culturele verschillen invoerde die bedoeld waren om Mulan beter te integreren in de Westerse cultuur. Met andere woorden: waar werd de Chinese cultuur weggecijferd in voordeel van de Westerse?

Poëzie onder de loep

Voor de vertaling van het gedicht naar het Nederlands gemaakt kon worden, werd er een extensief onderzoek gedaan naar Chinese poëzie en allerlei vertaalstrategieën. We situeerden het gedicht in tijd en een genre en onderzochten verschillende vertaalstrategieën. Dit deden we om na te gaan welke strategieën er reeds werden gebruikt tijdens de Engelse vertaling en welke wij ook konden gebruiken voor de Nederlandse.

                Mulan is een typisch voorbeeld van klassieke Chinese poëzie. Om dit gedicht en haar betekenis correct en (zo) volledig (mogelijk) weer te geven in het Nederlands, hebben we eigenlijk besloten om verschillende vertaalstrategieën toe te passen. Zo werd er gebruikt gemaakt van letterlijke vertaling, maar vaak was dit geen optie. We hebben het Chinese gedicht vertaald met oog op een zo duidelijk mogelijke vertaling. Hiertoe werd ook de vertaalstrategie van voetnoten gebruikt. Dit wil zeggen dat voetnoten werden toegevoegd waar nodig om culturele elementen uit te leggen. Daarnaast hebben we ook rekening gehouden met enkele tekstuele elementen die in de Chinese (en Engelse) versie aanwezig waren. Zo werd er bijvoorbeeld in alle gedichten gebruik gemaakt van identieke structuren die samenhang in het gedicht weergaven.

Mulan in het Engels

Het was wel opmerkelijk dat de bekendste Engelse vertaling (door H. Fränkel) een brontaalgerichte vertaling is. Dit wil zeggen dat hij vertaalde met oog op de brontaal. In dit geval is dat het Chinees; de brontaal is de oorspronkelijke taal waarin een gedicht of tekst geschreven werd. Fränkel wilde dus ook bepaalde elementen uit die brontaal behouden. Er is een duidelijk parallellisme aanwezig tussen de Chinese en Engelse versie. Een voorbeeld hiervan zijn de onomatopeeën die hij erg liet aanleunen bij de Chinese schrijfwijze (ook wel ‘pinyin’ genoemd): waar in het Chinees “Jījī fù jījī” stond, werd in het Engels “Tsiek tsiek” vertaald.

Voor onze Nederlandse vertaling daarentegen opteerden we voor een doeltaalgerichte vertaling. Hier zouden we wel kunnen zeggen dat het geen volledig doeltaalgerichte vertaling was, aangezien we voor bepaalde culturele elementen geen Nederlands equivalent zochten, maar de Chinese cultuur wel wilden behouden. Zo hebben we het begrip ‘Khan’ behouden en niet vervangen door een Westers equivalent.

Mulan vs Mù Làn

Na het onderzoek naar poëzie begon het “echte” werk (al zou je dit ook wel het “leuke” werk kunnen noemen). We bekeken de Disneyfilm en onderzochten welke culturele elementen Disney toevoegde zodat Mulan omgetoverd werd van een Chinese mythe tot een Westers sprookje. We ontdekten dat Disney vooral enkele Westerse culturele eigenschappen toevoegde om een band te creëren met de kijker. Het ging hier dan vooral om een emotionele band. Zo is de scène waar Mulan thuiskomt erg ontroerend: haar vader die mee op de knieën valt om haar te omhelzen. In se lijkt dit voor ons niet opmerkelijk, maar Mulan had enkele cadeaus bij van de Chinese keizer om haar familie te eren. Deze worden echter langs de kant gegooid omdat Mulan de enige echte schat is.   

Ontroering en emotie waren natuurlijk niet de enige redenen waarom Disney bepaalde elementen toevoegde. Ook een humoristische noot, wat spanning en een Chinees clichébeeld zijn terug te vinden. Deze waren dan vooral naar de jongste kijkertjes gericht, zodat zij hun interesse in de film niet verloren. Ook bracht hij een jongeman in beeld die een mogelijke ‘love interest’ vormde voor Mulan. Hierdoor garandeerde Disney dat ook de meisjes aan het beeld gekluisterd zouden blijven.

En iedereen leefde nog lang en gelukkig

Deze thesis bestond dus uit twee delen: de analyse van poëzie en de gedichten langs de ene kant en de vergelijking met de Disneyfilm langs de andere kant.

In de analyse van de gedichten focusten we ons vooral op drie elementen: rijm, specifieke woordenschat en enkele culturele elementen. Een van de belangrijke bevindingen was onder andere dat, hoewel eindrijm altijd een zeer belangrijk element was in poëzie, dit niet altijd toegepast werd. In de Engelse versie gebeurde dit bijvoorbeeld niet door Fränkels keuze om een brontaalgerichte vertaling te maken.

              Wanneer we de Disneyfilm bekeken, werd duidelijk dat Disney allerlei technieken gebruikte om zijn (Westerse) kijkers geïnteresseerd te houden. Zo voegde hij ontroering en emotie toe, maar ook humor, enkele stereotypen en een liefdesverhaal. Hierdoor toverde hij de Chinese mythe om in een Westers sprookje en leeft iedereen uiteindelijk nog lang en gelukkig.

The End