“Religie is het opium van het volk.” Er bestaat een grote kans dat dit wereldberoemde citaat van Karl Marx u bekend in de oren klinkt. De grondlegger van het marxisme beschreef religie als een onderdrukkend mechanisme, in het leven geroepen door de mens zelf om zijn uitdagende en vaak miserabele leven gemakkelijker te doorspartelen. Volgens Marx brengt religie de mens dus in een roes, net zoals opium dat doet.
Of men het nu akkoord gaat met deze stelling of niet, één ding is zeker: religie beïnvloedt het leven van de mens op een doortastende manier. Het kan de mens aanzetten tot grote daden der goedheid, zoals Pater Damiaan in de naam van zijn geloof lepralijders op Molokai ging helpen, maar het kan evenzeer de mens verlagen tot een niveau van ultieme laaghartigheid, zoals het geval is bij religieus geïnspireerd geweld. Met andere woorden, religie verlost sommigen en drijft anderen tot waanzin.
Religie in het verleden
Dit is niet nieuw. Sinds hun ontstaan heeft zowat elke religie een drastische rol gespeeld in het dagelijkse leven van de mens. Hoe groot die rol evenwel was, varieert in grote mate en hangt af van locatie, periode en de religie in kwestie. De scriptie “The People’s Faith” bestudeert die wisselwerking tussen mens en geloof aan het einde van de zeventiende eeuw in een katholieke plattelandsomgeving; hoe men geloofde, maar ook vooral hoe men zijn/haar geloof liet uitblijken in het dagelijkse leven.
Hiertoe werd niet naar priesters, rechters of koningen gekeken, maar wel naar de religieuze leefwereld van normale dorpelingen, van Jan met de pet, vertrekkende vanuit enkele lokale anekdotes. Met een andere woorden, de thesis vormt een aaneenschakeling van kleine verhalen over kleine mensen, uit het leven gegrepen van de gewone mens van zeventiende- en achttiende-eeuws Vlaanderen. Een soort ‘Man Bijt Hond’ van de periode net voor de Verlichting.
Des duivels?
In het eerste deel werden op die manier een aantal hekserijprocessen onder de loep genomen. De nadruk werd niet zozeer gelegd op de ontleding van de gerechtelijke procedure, maar eerder op de analyse van het veranderende wereldbeeld van de parochianen. Dat er wel degelijk veranderingen plaatsvonden in het wereldbeeld, wordt duidelijk wanneer men enkele getuigenissen doorneemt. Initieel beschreven de dorpelingen van Amougies bijvoorbeeld een heks als een gevaarlijke tovenares die zwarte magie misbruikt en een bedreiging vormt voor de lokale gemeenschap. Dertig jaar later werden heksen daarentegen afgeschreven als dienaars van de duivel en als verraders van het katholieke geloof. Heksen werden in de loop van de tijd ‘ontmenselijkt’ en ‘verduiveld’, een teken aan de wand voor de verdere ontwikkeling van een katholiek wereldbeeld in het dorp.
Katholiek vs. protestants
Ook elders vonden er levensbeschouwelijke veranderingen plaats. In een tweede casus beschrijft de auteur bijvoorbeeld de wispelturige interculturele relaties tussen katholieke dorpelingen en protestantse minderheden in de streek rond Oudenaarde. Initieel verliepen de contacten hierbij vrij cordiaal, men kan zelfs van een zekere mate van oogluikende verdraagzaamheid spreken. Naar het einde van de zeventiende eeuw veranderde deze situatie echter. Deze relatief tolerante multiculturele samenleving begon te verbrokkelen en de dissidente groepen namen in toenemende mate hun toevlucht tot geweld tegen elkaar, in de vorm van vergeldingsacties, ontvoeringen en zelfs moorden.
De ene zijn religie is de andere niet
Al deze afwijkende religieuze expressies in het lokale gedrag wijzen erop dat de vrome ervaring van de betrokkenen niet in steen gebeiteld was, maar juist heel flexibel was en meerdere kerngedachten tegelijk kon bezitten. Hun ‘religieuze identiteit’ – wat het voor hen betekende om een volgeling van een godsdienst te zijn – kon variëren over tijd en was afhankelijk van vele factoren. Zo konden oorlogsplunderingen, hongersnood of misoogsten een nieuwe golf van religieus extremisme ontketenen, maar deze laatste kon eveneens door een burenruzie, een pesterij of een roddel geïnitieerd worden. De invulling van religie kon dus letterlijk van dag tot dag veranderen.
Het heil van de kleine verhalen
Een dergelijke conclusie kan enkel bekomen worden als de historicus erin slaagt het niveau van het dagelijkse leven te doorgronden. Dit is evenwel niet vanzelfsprekend. De stemmen van Jan Modaal kennen meestal geen weerslag in de archieven en blijven bijgevolg hoofdzakelijk onontdekt. Maar in de zeldzame gevallen dat er wel materiaal voorhanden is, dient de historicus er zo grondig mogelijk gebruik van te maken. Het zijn namelijk net die ‘kleine verhalen’ die zo cruciaal zijn voor ons hedendaags begrip van het verleden. Want net zoals het heden werd het verleden opgemaakt door individuele mensen, elk met hun ervaringen, verhalen en belevingen.
Anderson, Benedict. Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso, 2006.
Ariès, Pierre. Le homme devant la mort. Paris: Le Seuil, 1977. Assman, Jan. “Kollektives Gedächtnis und kulturelle Identität.” In Kultur and Gedächtnis, edited by
Jan Assman and Tonio Hölscher, 9-19. Frankfurt: Suhrkamp, 1988. Baena, Laura Menzano. Conflicting Words: The Peace Treaty of Münster (1648) and the Political of the
Dutch Republic and the Spanish Monarchy. Leuven: Leuven University Press, 2011. Bailey, Michael D. Battling Demons: Witchcraft, Heresy, and Reform in the Late Middle Ages. University
Park: Pennsylvania State University Press, 2003.
Bakhtin, Mikhail. Rabelais and His World. Bloomington: Indiana University Press, 1984.
Baroja, Julio Caro. El carnaval (análisis histórico-cultural). Madrid: Taurus, 1965.
Benbassa, Esther. Suffering as Identity: The Jewish Paradigm. London: Verso, 2010.
Bergé, Katrien. Kerkelijk leven in de landelijke dekenij Deinze (1661-1762). Leuven: Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis, 1981.
Bergsma, Wiebe. Tussen Gideonsbende en Publieke Kerk. Een Studie over het Gereformeerd Protestantisme in Friesland, 1580-1650. Hilversum: Verloren, 1999.
Bervoets, Tom. Inventaris van het officialiteitsarchief van het aartsbisdom Mechelen in het Aartsbisschoppelijk Archief te Mechelen (1510) 1596-1796. Brussels: Algemeen Rijksarchief, 2015.
Bheringer, Wolfgang. “Weather, Hunger and Fear: Origins of the European Witch-Hunts in Climate, Society and Mentality.” German History 13 (1995): 1-27
! 84
Bossy, John. “The Mass as a Social Institution, 1200-1700.” Past and Present 100 (1983): 29-61. Bossy, John. “The Counter-Reformation and the People of Catholic Europe.” Past and Present 47
(1970): 51-70. Briggs, Robin. Communities of Belief: Cultural and Social Tension in Early Modern France. New York:
Clarendon Press, 1995.
Briggs, Robin. Witches and Neighbors: The Social and Cultural Context of European Witchcraft. New York: Viking, 2006.
Burke, Peter. “A Question of Acculturation?” In Scienze, credenze occulte, livelli di cultura, edited by Paola Zambelli ), 197-204. Firenze: Olschki, 1982.
Cambier, Albert. “Pieter Titelmans, Groot-Inkwisiteur, Deken van Ronse in Vlaanderen.” Annalen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het Tenement van Inde 33 (1984): 19-28.
Caspers, Charles. “Duivelsbannen of genezen op ‘natuurlijke’ wijze. De Mechelse aartsbisschoppen en hun medewerkers over exorcismen en geneeskunde, ca. 1575 - ca. 1800.” In Grenzen van genezing. Gezondheid, ziekte en genezen in Nederland, zestiende tot begin twintigste eeuw, edited by Willem de Blécourt, Willem Frijhoff, and Marijke Gijswijt-Hofstra, 46-66. Hilversum: Verloren, 1993.
Chartier, Roger. “Culture as Appropriation: Popular Cultural Uses in Early Modern France.” In Understanding Popular Culture: Europe from the Middle Ages to the Nineteenth Century, edited by Steven L. Kaplan, 229-54. Amsterdam: Mouton Publishers, 1985.
Clark, Stuart. Thinking with Demons: The Idea of Witchcraft in Early Modern Europe. Oxford: Clarendon Press, 1997.
Clark, Stuart. “Introduction.” In Languages of Witchcraft. Narrative, Ideology and Meaning in Early Modern Culture, edited by Stuart Clark, 1-12. London: Macmillan, 2001.
Cloet, Michel. Het kerkelijk leven in een landelijke dekenij van Vlaanderen tijdens de XVIIe eeuw: Tielt van 1609 tot 1700. Leuven: Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis, 1968.
Cloet, Michel. “Het gelovige volk in de 17de eeuw.” In Algemene geschiedenis der Nederlanden – volume 8, edited by Dirk Peter Blok, Walter Prevenier, Daniel J. Roorda et al., 393-417. Haarlem: Fibula- Van Dishoeck, 1977.
Cloet, Michel. “Een kwarteeuw historische produktie in België betreffende de religieuze geschiedenis van de Nieuwe Tijd.” Trajecta. Religie, cultuur en samenleving in de Nederlanden 4 (1995): 198-223.
Cloet, Michel. “De personalisering van de zielzorg na Trente. Ambities en realisaties in de Mechelse kerkprovincie.” Trajecta. Religie, cultuur en samenleving in de Nederlanden 9 (2000): 3-27.
Collinet, Robert. Histoire du Protestantisme en Belgique aux XVIIme et XVIIIme Siècles. Brussels: Editions de la Libraire des éclaireurs Unionistes, 1959.
Constantinidou, Natasha. “Public and Private, Divine and Temporal in Justus Lipsius’ De Constantia and Politica.” Renaissance Studies 26 (2012): 345-363.
Davis, Natalie Zemon. “The Rites of Violence: Religious Riot in Sixteenth-Century France,” Past and Present 59 (1973): 51-91.
! 85
Davis, Natalie Zemon. Society and Culture in Early Modern France. Stanford: Stanford University Press, 1975.
De Brouwer, Jozef. Bijdrage tot de geschiedenis van de kerkelijke instellingen en het godsdienstig leven in het Land van Aalst tussen 1550 en 1621. Aalst: De Aankondiger, 1961.
De Brouwer, Jozef. “Deken Damiaan van Huffel en de bestraffing van de overtreders van de kerkelijke wetten in de dekenij Ronse: Sint-Jan 1649 - Sint-Jan 1669.” Het Land van Aalst 9 (1967): 21-31.
De Brouwer, Jozef. Demografische evolutie van het Land van Aalst, 1570-1800. Brussels: Pro Civitate, 1968.
De Brouwer, Jozef. Bijdrage tot de geschiedenis van het godsdienstig leven en de kerkelijke instellingen in het Land van Aalst tussen 1621 en 1796. Dendermonde: in own publication, 1975.
De Jonge, Arnold. De Geuzenhoek te Sint-Maria-Horebeke: van geslacht tot geslacht. Horebeke: Protestants historisch museum Abraham Hans, 2000.
De Liedekerke, Guy. “La seigneurie d'Escornaix (Schorisse) du XIIe au XVIe siècle.” Handelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Oudenaarde 5 (1956): 98-125.
De Rammelaere, C. “Bijdrage tot de geschiedenis van het protestantisme in het Oudenaardse gedurende de moderne periode.” Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde van Gent 14 (1960): 101-115.
De Raeymaecker, Kristin. Het godsdienstig leven in de landdekenij Antwerpen (1610-1650). Leuven: Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis, 1977.
Deschrijver, Sonja. “Tussen heks, dief en moordenaar: ‘Magie’ aan de basis in ‘s Hertogenbosch, 1589-1598.” Trajecta. Religie, cultuur en samenleving in de Nederlanden 19 (2009): 297-319.
Devos, Erik. “Sint-Hermes en de krankzinnigen: een verward verhaald vol verrassingen.” Annalen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het Tenement van Inde 62 (2013): 13-98.
Devos, Erik. “Sint-Hermes en de krankzinnigen: een verward verhaald vol verrassingen – deel 2.” Annalen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het Tenement van Inde 63 (2014): 16- 80.
Devos, Isabelle and Chris Vandenbroeke. “Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijden.” In Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 12de tot de 18de eeuw, edited by Jan Art and Marc Boone, 179-220. Gent: Stichting Mens en Cultuur, 2004.
Dixon, C. Scott. The Reformation and Rural Society: The Parishes of Brandenburg-Ansbach-Kulmbach, 1528-1603. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
Douglas, Mary. Purity and Danger: An Analysis of the Concepts of Pollution and Taboo. London: Routledge, 2004.
Dresen-Coenders, Lène. Het verbond van heks en duivel. Een waandenkbeeld aan het begin van de moderne tijd als symptoon van een veranderde situatie van de vrouw en als middel tot hervorming der zeden. Baarn: Ambo, 1983.
Durkheim, Émile. Les formes élémentaires de la vie réligieuse: le systeme totémique en Australie. Parijs: PUF, 1960.
! 86
Ehrenpreis, Stefan. “Konfessionalisierung von unten. Konzeption und Thematik eines bergischen Modells?” In Drei Konfessionen in einer Region. Beiträge zur Geschichte der Konfessionalisierung im Herzogtum Berg vom 16. bis zum 18. Jahrhundert, edited by Burkhard Dietz and Stefan Ehrenpreis, 3-13. Cologne: Rheinland-Verlag, 1999.
Fisher, Robert N., Primoziv Daniel T., Day, Peter A., and Joel A. Thompson, ed. Suffering, Death, and Identity. New York: Rodopi, 2002.
Forster, Marc. The Counter-Reformation in the Villages: Religion and Reform in the Bishopric of Speyer, 1560-1720. Ithaca: Cornell University Press, 1992.
Forster, Marc. Catholic Revival in the Age of the Baroque: Religious Identity in Southwest Germany, 1550- 1750. Cambridge: Cambridge University Press, 2001.
Frijhoff, Willem. “Identiteit en identiteitsbesef. De historicus en de spanning tussen verbeelding, benoeming en herkenning.” Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 107 (1992): 614-34.
Frijhoff, Willem. “Toeëigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving.” Trajecta. Religie, cultuur en samenleving in de Nederlanden 6 (1997): 99-118.
Froeyman, Anton. “Concepts of Causation in Historiography.” Historical Methods 42/3 (2009): 116-28.
Gachard, Louis Prosper. “Sur l'origine du nom de gueux, donné aux révolutionnaires des Pays- Bas dans le XVIe siècle.” In Études et notices historiques concernant l'histoire des Pays-Bas, vol. 1, edited by Louis Prosper Gachard, 130-41. Brussels: Hayez, 1890.
Gay, Peter. Art and Act: On causes in history – Manet, Gropius, Mondrian. New York: Harper & Row, 1976.
Geertz, Clifford. The Interpretation of Cultures. New York: Basic Books, 1973. Gentilcore, David. From Bishop to Witch: The System of the Sacred in Early Modern Terra d'Otranto.
Manchester: Manchester University Press, 1992.
Ginzburg, Carlo. The Cheese and the Worms: The Cosmos of a Sixteenth-Century Miller. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1980.
Ginzburg, Carlo. The Night Battles: Witchcraft and Agrarian Cults in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2013.
Handelman, Don. “The Organization of Ethnicity.” Ethnic Groups 1 (1977): 187-200. Harline, Craig, and Eddy Put. A Bishop's Tale: Mathias Hovius among his Flock in seventeenth-century
Flanders. New Haven: Yale University Press, 2000. Hoffman, Philip. Church and community in the diocese of Lyon, 1500-1789. New Haven: Yale
University Press, 1984.
Hubert, Eugène. “Une enquête sur les affaires religieuses dans les Pays-Bas espagnols au XVIIe siècle.” In Mélanges Paul Frédéricq: hommage de la Société pour le progès des études philologiques et historiques, 10 juillet 1904, edited by Pierre Hoffmann, 329-336. Brussels: Henri Lamertin, 1904.
Hulsbergen, S.J.M. “De verhouding van Zeeland tot de Protestanten in Vlaanderen in de XVIe en XIXe eeuw.” Bulletin der Vereniging voor de geschiedenis van het Belgisch Protestantisme 140 (2008): 7- 57.
! 87
Huys, Paul. ““Hereticque schandael” in Mater op Kerstdag 1685. Over een kwarteeuw geloofsvervolging (1686-1713).” In Qui valet ingenio: liber amicorum aangeboden aan dr. Johan Decavele ter gelegenheid van zijn 25-jarig ambtsjubileum als stadsarchivaris van Gent, edited by Joris De Zutter, 267- 78. Gent: Stichting Mens en Cultuur, 1996.
Israel, Jonathan. The Dutch Republic: Its Rise, Greatness, and Fall 1477-1806. Oxford: Clarendon Press, 1995.
Janssen, Geert. “The Counter-Reformation of the Refugee: Exile and the Shaping of Catholic Militancy in the Dutch Revolt.” The Journal of Ecclesiastical History 63 (2012): 671-692.
Jedin, Hubert. Geschichte des Konzils von Trient. Freiburg: Herder, 1951-1975. Jung, Carl. Archetypes and the Collective Unconscious (Collected Works of C.G. Jung, Volume 9, Part 1).
Princeton: Princeton University Press, 1970.
Kamen, Henry. The Phoenix and the Flame: Catalonia and the Counter Reformation. New Haven: Yale University Press, 1993.
Kaplan, Benjamin J. Cunegonde’s Kidnapping: A Story of Religious Conflict in the Age of Enlightenment. New Haven & London: Yale University Press, 2015.
Kooi, Christine. “Paying off the Sheriff: Strategies of Catholic Toleration in Golden Age Holland.” In Calvinism and Religious Toleration in the Dutch Golden Age, edited by Ronnie Po-Chia Hsia and Henk van Nierop, 87-101. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
Kuijpers, Erika. “The Creation and Development of Social Memories of Traumatic Events: The Oudewater Massacre of 1575.” In Hurting Memories and Beneficial Forgetting: Posttraumatic Stress Disorders, Biographical Developments, and Social Conflicts, edited by Michael Linden and Krzysztof Rutkowski, 191-201. London-Waltham: Elsevier, 2003.
Lahire, Bernard. L’homme pluriel. Les ressorts de l’action. Paris: Nathan, 1998. Lahire, Bernard. “From the Habitus to an Individual Heritage of Dispositions: Towards a
Sociology of at the Level of the Individual.” Poetics 31 (2003): 329-355. Le Roy Ladurie, Emmanuel. Montaillou, village occitan, de 1294 à 1324. Paris: Gallimard, 1975.
Luria, Keith. Territories of Grace: Cultural Change in the Seventeenth-Century Diocese of Grenoble. Berkeley: University of California Press, 1991.
Malanima, Paolo. “Decline or Growth? European Cities and Rural Economies, 1300-1600.” Retrieved May 2, 2015, <http://www.paolomalanima.it/ default_file/Papers/CITY_COUNTR Y1300-1600.pdf>.
Marinus, Marie Julliette. “De protestanten te Antwerpen.” Trajecta. Religie, cultuur en samenleving in de Nederlanden 2 (1993): 327-43.
Marinus, Marie Julliette. “Het verdwijnen van het protestantisme in de Zuidelijke Nederlanden.” De zeventiende eeuw 13 (1997): 261-69.
Marnef, Guido. Antwerp in the Age of Reformation: Underground Protestantism in a Commercial Metropolis, 1555-1577. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1996.
Marnef, Guido. “Between Religion and Magic: an analysis of witchcraft trials in the Spanish Netherlands, seventeenth century.” In Envisioning Magic. A Princeton Seminar and Symposium, edited by Peter Schafer and Hans Gerhard Kippenberg, 235-54. Leiden: Brill, 1997.
! 88
Marnef, Guido. “Protestant Conversions in an Age of Catholic Reformation: The Case of Sixteenth-Century Antwerp.” In Frontiers of Faith: Religious Exchange and the Constitution of Religious Identities, 1400-1750, edited by Eszter Andor and István György Tóth, 255-66. Budapest: Central European University Press, 2001.
Marnef, Guido. “Een religieuze leefwereld aan de basis. Het beeld van Mechelse hekserijprocessen uit het midden van de zeventiende eeuw.” Trajecta. Religie, cultuur en samenleving in de Nederlanden 11 (2002): 289-301.
Marnef, Guido. "Belgian and Dutch Post-war Historiography on the Protestant and Catholic Reformation in the Netherlands." Archiv für Reformationsgeschichte 100 (2009): 271-92.
Marnef, Guido. “Inleiding.” Trajecta. Religie, cultuur en samenleving in de Nederlanden 19 (2009): 291- 96.
Matthews-Grieco, Sara F. “Introduction: Sexual Transgression as Social Metaphor.” In Cuckoldry, Impotence and Adultery in Europe (15th-17th century), edited by Sara F. Matthews-Grieco, 1-8. Burlington: Ashgate, 2014.
Mayes, David. Communal Christianity: the Life and Loss of a Peasant Vision in Early Modern Germany. Leiden: Brill, 2004.
Milis, Ludo. De indiscrete charme van Jan Schuermans, pastoor van Ename (1645-1655). Antwerpen- Baarn: Hadewijch, 1994.
Monballyu, Jos. Van hekserij beschuldigd. Heksenprocessen in Vlaanderen tijdens de 16de en 17de eeuw. Heule: UGA, 1996.
Monballyu, Jos. “Heksenprocessen en andere toverijprocessen in het Land van Aalst en het Land van Dendermonde.” Het Land van Aalst 53 (2001): 213-40.
Monballyu, Jos. “Chronological List of Burned Witches in Flanders / Chronologische lijst van de verbrande heksen in het graafschap Vlaanderen Flamingant.” Accessed May 14, 2015. <https://www.kuleuven-kulak.be/facult/rechten/Monballyu/Rechtlagelanden/… en/Witches%20burned%20in%20Flanders.htm>.
Morren, Tony. Het dekenaat Diest (1599-1700): bijdrage tot de studie van de katholieke hervorming in het aartsbisdom Mechelen. Leuven: Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis, 1993.
Muchembled, Robert. Culture populaire et culture des élites dans la France moderne (XV-XVIIIe siècle). Paris: Flammarion, 1991.
Muchembled, Robert. Le Roi et la sorcière. L’Europe des bûchers. XVe-XVIIIe siècle. Paris: Desclée, 1993.
Oestreich, Gerhard. “Strukturprobleme des europäischen Absolutismus.” In Geist und Gestalt des frühmodernen Staates. Ausgewählte Aufsätze, edited by Gerhard Oestreich, 179-97. Berlin: Humblot, 1969.
Parker, Geoffrey. The Army of Flanders and the Spanish Road 1567-1659: The Logistics of Spanish Victory and Defeat in the Low Countries’ Wars. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
Pfister, Christian. “Climatic Extremes, Recurrent Crises and Witch Hunts: Strategies of European Societies in Coping with Exogenous Shocks in the Late Sixteenth and Early Seventeenth Centuries.” The Medieval History Journal 10 (2007): 33-73
! 89
Pietikäinen, Petteri. Madness: A History. New York: Routledge, 2015. Pollmann, Judith. Religious Choice in the Dutch Republic: The Reformation of Arnoldus Buchelius (1565-
1641). Manchester: Manchester University Press, 1991. Pollmann, Judith. Catholic Identity and the Revolt of the Netherlands, 1520-1635. Oxford: Oxford
University Press, 2011. Ramakers, Bart A.M. Spelen en figuren: toneelkunst en processiecultuur in Oudenaarde tussen Middeleeuwen
en Moderne Tijd. Amsterdam: Amsterdam University Press, 1996. Reinhard, Wolfgang. “Zwang zur Konfessionalisierung? Prolegomena zu einer Theorie des
konfessionellen Zeitalters.” Zeitschrift für historische Forschung 10 (1983): 257-77.
Reinhard, Wolfgang, and Heinz Schilling, eds. Die katholische Konfessionalisierung. Wissenschaftliches Symposion der Gesellschaft zur Herausgabe des Corpus Catholicorum und des Vereins für Reformationsgeschichte. Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus, 1995.
Robbins, Rossel. The Encyclopedia ofWitchcraft and Demonology. New York: Crown, 1959. Schechner, Richard. “What is Performance Studies?” Rupkatha Journal on Interdisciplinary Studies in
Humanities 5 (2013): 2-11 Schilling, Heinz. “Konfessionalisierung im Reich: Religiöser und gesellschaftlicher Wandel in
Deutschland zwischen 1555 und 1620.” Historische Zeitschrift 246 (1988): 1-45. Schmidt, Heinrich Richard. Dorf und Religion: Reformierte Sittenzucht in Berner Landgemeinden der
Frühen Neuzeit. Stuttgart: Gustav Fischer Verlag, 1995.
Stabel, Peter. “Patronen van verstedelijking in het laatmiddeleeuwse en vroegmoderne Vlaanderen: demografische ontwikkelingen en economische functies van de kleine en secundaire steden in het Gentse kwartier (14de – 16de eeuw).” (PhD diss., University of Ghent, 1995).
Stabel, Peter. “Personal and collective identity: forename-giving in a guild milieu. Bruges in the 15th and early 16th century,” In Konkurrierende Zugehörigkeit(en): Praktiken der Namengebung im europäischen Vergleich, edited by Christof Rolker and Gabriela Signori, 109-30. Konstanz: Universitätsverlag Konstanz, 2011.
Stone, Lawrence. “The Revival of the Narrative.” History and Theory 18 (1979): 3-24.
Sutch, Susie Speakman, and Anne-Laure Van Bruaene. “The Seven Sorrows of the Virgin Mary: Devotional Communication and Politics in the Burgundian-Habsburg Low Countries, c. 1490– 1520.” Journal of Ecclesiastical History 61 (2010): 252-78.
Te Brake, Wayne. “Emblems of Coexistence in a Confessional World.” In Living with Religious Diversity in Early-Modern Europe, edited by C. Scott Dixon, Dagmar Freist, and Mark Greengrass, 53-79. Burlington: Ashgate, 2009.
Therry, Marc. De dekenij Roeselare (1609-1649). Bijdrage tot de studie van de katholieke hervorming in het bisdom Brugge. Leuven: Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis, 1983.
Therry, Marc. De religieuze beleving bij de leken in het 17de-eeuwse bisdom Brugge (1609-1706). Brussel: Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, 1988.
Thoen, Erik. Landbouwekonomie en bevolking in Vlaanderen gedurende de late Middeleeuwen en het begin van de Moderne Tijden. Testregio: de kasselrijen van Oudenaarde en Aalst (eind 13de – eerste helft 16de eeuw). Gent: Belgisch Centrum voor Landelijke Geschiedenis, 1988.
! 90
Thoen, Erik. “‘Commercial survival economy’ in evolution. The Flemish countryside and the transition to capitalism (Middle Ages - 19th century).” In Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the Low Countries (middle ages-19th century) in light of the Brennerdebate, edited by Peter Hoppenbrouwers and Jan Luiten van Zanden, 102-57. Turnhout: Brepols, 2001.
Thomas, Keith. Religion and the Decline of Magic: Studies in Popular Beliefs in Sixteenth- and Seventeenth- Century England. Harmondsworth: Penguin Books, 1991.
Tracy, James. “With and without the Counter-Reformation: the Catholic Church in the Spanish Netherlands and the Dutch Republic, 1580-1650.” Catholic Historical Review 52 (1985): 547-75.
Vanderheyden, Vrajabhùmi. “Betoverend Lier: de beleving van het bovennatuurlijke op het einde van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw.” Trajecta. Religie, cultuur en samenleving in de Nederlanden 19 (2009): 320-344.
Van Hoolandt, Georges. Bijdrage tot de geschiedenis van Mater. Mater: s.n., 1986. Van Roey, Jan. “De bevolking.” In Antwerpen in de XVIde eeuw, 95-108. Antwerpen: Mercurius,
1976.
Vanysacker, Dries. “Het aandeel van de Zuidelijke Nederlanden in de Europese heksenvervolging (1450-1650).” Trajecta. Religie, cultuur en samenleving in de Nederlanden 9 (2000): 340-44.
Young, William. International Politics and Warfare in the Age of Louis XIV and Peter the Great. Lincoln: iUniverse, 2004.
White, Hayden. Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth-century Europe. Baltimore, Johns Hopkins University Press: 1973.
Willocx, Fernand. L’introduction des décrets du Concile de Trente dans les Pays-Bas et dans la principauté de Liège. Leuven: University Library, 1929.