Quand la littérature affronte l’Etat: les stratégies rhétoriques des auteurs et éditeurs français pendant la guerre d’Algérie

Eva

Asselbergh

Stemmen van de waarheid in een doodgezwegen oorlog

Tijdens de acht jaar durende Frans-Algerijnse oorlog heeft de Franse literatuur de leugenachtige communicatie van de overheid en haar censuur doorbroken. Sociale media mogen dan wel in periodes van vergelijkbare polarisering censuur zo goed als onmogelijk maken, op hun beurt zorgen ook zij voor framing die evenzeer correcte informatie en het vormen van een gefundeerde mening bemoeilijkt. Kan ook nu literatuur een tegenwicht bieden?

Plus jamais ça ! Met deze bijna mythische leuze zetten de Fransen een nieuw tijdperk in. Een tijdperk van rouw en opbouw na twee desastreuze wereldoorlogen. Oorlogen die zoveel misdaden tegen de menselijkheid hebben gekend. Plus jamais ça… En toch. Nog geen 10 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog, stortte Frankrijk zich opnieuw in een conflict van haat en onmenselijke misdaden: de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog.

Gedurende 8 jaar probeerde het Franse leger op meedogenloze wijze de Algerijnse vraag tot onafhankelijkheid neer te slaan. De vastberadenheid van Frankrijk om Algerije onder Frans bewind te houden was te wijten aan het feit dat een groot aantal Fransen zich daar al jaren gevestigd hadden. Algerije was Frankrijk en zo moest het ook blijven.

Hoe hebben de Franse leiders het volk weer achter zich kunnen scharen voor een nieuwe oorlog? Net zoals vandaag speelden ook toen de media een zeer grote rol in het bepalen en het sturen van de publieke opinie. De overheid en het leger voerden een helse propagandaoorlog om de echte, gruwelijke oorlog niet alleen te rechtvaardigen maar er ook een compleet ander gezicht aan te geven. In het nieuwe wij-zij-verhaal waren de Algerijnen die voor hun onafhankelijkheid streden de daders en de Franse soldaten het doelwit. De “officiële” informatieverstrekking moest het Franse volk doen geloven dat de tussenkomst van het leger in Algerije noodzakelijk was om de lokale bevolking te beschermen tegen een zogenaamd intern gevaar.

Naast het verspreiden van deze propagandaverhalen, zagen de autoriteiten er ook op toe dat ze de controle hadden over alle media. Frankrijk belandde zo in een tijdperk van informatieobstructie en censuur. Voortaan moest elke berichtgeving conform zijn aan het beeld dat het leger en de overheid aan de « évènements » in Algerije wilden geven. Ook boeken vielen onder de censuur. Elke publicatie werd volledig uitgespit. Schrijvers werden opgepakt en beschuldigd van landverraad van zodra zij het waagden om de echte feiten naar buiten te brengen. Uitgeverijen kregen onaangekondigde, soms nachtelijke, huiszoekingen of werden het slachtoffer van verdachte brandstichtingen. Het feit dat alle “officiële” informatie enkel verstrekt werd door deze hogere autoriteiten, zorgde ervoor dat er maar weinig weerstand kwam van de bevolking. Dit stemt overeen met wat Leo Strauss de logica equina of horse-drawn logic noemt: wat meerdere malen herhaald wordt door de bovenlaag van de samenleving en niet tegengesproken wordt door een andere partij, wordt sneller als waar aanschouwd. Het leger had met behulp van de overheid de feiten volledig naar hun hand gezet.

Toch hadden ze geen volledig vrij spel. De tegenbeweging bestond vooral uit auteurs en uitgeverijen. Deze groep gebruikte hun literaire capaciteiten om hun meningen over de politieke situatie te laten uitschijnen De auteur tracht de lezer iets bij te brengen en hem zo aan te zetten tot nadenken. Hierbij gaat de schrijver terug naar de grondbeginselen van de retorica, de antieke kunst van het overtuigen. Om een muur van stilte te kunnen doorbreken, moest de auteur namelijk zowel aandacht besteden aan de keuze van zijn woorden als aan de opbouw van zijn literair pleidooi. Alleen zo kon de schrijver een overtuigende literaire redevoering voordragen aan zijn lezer.

Maar hun strijd botste grotendeels op dovemansoren. En ook vandaag heerst er nog steeds grote stilte. Ondanks enkele pogingen tot het erkennen van de evenementen als echte oorlog, kijkt Frankrijk vandaag nog steeds weg. Toch zien we een kleine verandering in de recente Franse geschiedschrijving: er verschijnen steeds meer studies die het ware gezicht trachten te tonen van wat verzwegen, verdrongen en vergeten werd. Deze studies over de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog zijn niet enkel van groot belang voor het begrijpen van het verleden, zij geven ook inzicht in terugkerende oorlogspatronen. Het zijn steeds dezelfde recepten die een oorlog tot zijn wrede zelf maken. Racisme en uitsluiting, afslachting en foltering, propaganda en censuur, verdeelde kampen en een stroom van oorlogsvluchtelingen waarmee men niet weet wat te doen. Het zijn problemen die ons vandaag de dag maar al te bekend in de oren klinken.

Deze thesis mag dan wel handelen over een conflict in het verleden, ze is nu meer dan ooit brandend actueel. We zouden haar dus kunnen bekijken als case study, een les. Eerst een les tot het behouden van de kritische geest. In ons land heerst er misschien geen censuur, maar vandaag zijn het de sociale media die de rol van het snel verspreiden van verwrongen verhalen op zich hebben genomen. Ze kan ook gezien worden als les in de herwaardering van de literatuur en de kracht van het narratief. Gedurende meerdere pagina’s volgt de lezer het leven van een bepaald persoon mee: de emoties, de obstakels, de intense momenten van geluk alsook de verscheurende momenten van miserie. Literatuur laat een andere, intiemere kijk toe. Door haar lengte en ruimte tot dieptegang is ze misschien zelfs effectiever dan de media. In tijden van massaberichtgeving, nieuwsflitsen en choquerende beelden, waarbij de snelheid en de hoeveelheid de mogelijkheid tot empathie verhinderen, bekleedt de literatuur dan ook een unieke plaats. Als laatste toont deze thesis ook het gevaar van het vergeten van de fundamentele humane waarden aan. Frankrijk leek de betekenis van zijn fundamentele waarden ten tijde van de Algerijnse oorlog ook vergeten te zijn : Liberté, égalité, fraternité, afgebrokkeld tot 3 holle, betekenisloze woorden. Zoals een liedje dat zo vaak gehoord en gezongen was, dat men zich niet meer bewust was van zijn woorden of zijn betekenis.

Gedaan met la mémoire courte. Laten we leren uit de fouten van de geschiedenis. Om het heden te kunnen leven mogen we het verleden niet uit het oog verliezen.

Bibliografie

SOURCES PRIMAIRES

Henri ALLEG, La Question, (1958) Paris, Editions de Minuit, 2011. (édition électronique)

Noël FAVRELIERE, Le Désert à l’Aube, (1960) Paris, Editions de Minuit, 2012.

Jacques LANZMANN, Les Passagers du Sidi-Brahim, Paris, Julliard, 1958.

MAURIENNE, Le Déserteur, Paris, Editions de Minuit, 1960.

SOURCES SECONDAIRES

n.n. « Un livre éclaire les circonstances de la mort en Algérie de Maurice Audin », La Libération, 10 janvier 2014. (consulté le 26 mars 2015)

n.n. « Guerre d’Algérie : L’Appel du 31 octobre 2000 », L’Humanité, 18 mars 2002. (consulté le 5 avril 2015)

n.n. « Algérie : dès 1955, François Mauriac dénonçait la torture dans L’Express », L’Express, 20 décembre 2012. (consulté le 14 mai 2015)

n.n. « De la torture en Algérie », Le Monde diplomatique, 01 août 2013. (consulté le 19 mai 2015)

Bernard ALIDIERES, « La guerre d'Algérie en France métropolitaine : souvenirs « oubliés » », Hérodote (n° 120), janvier 2006. (consulté le 12 avril 2015)

Nils ANDERSSON, « Les Résistances à la guerre d’Algérie », Savoir/Agir (N° 21), septembre 2012. (consulté le 14 décembre 2014)

Marc Olivier BARUCH et Vincent DUCLERT, Justice, politique et République: de l’affaire Dreyfus à la guerre d’Algérie, Paris, Editions Complexes, 1999.

Philippe BAUDORRE, La Plume dans la plaie : les écrivains journalistes et la guerre d’Algérie, Pessac, Presses Universitaires de Bordeaux, 2003.

Marc BESSOU. (2012). Algérie, les deux soldats [Documentaire], France: Toute L’histoire. Rediffussion de 21 novembre 2014.

Hélène BRACCO, « Mémoires de la guerre d’Algérie : de la collecte d’interviews à la numérisation des cassettes », Bulletin de liaison des adhérents de l'AFAS (N°33), 01 juin 2008. (consulté le 19 février 2015)

Sylvie BRAIBANT, « Jean-Louis Hurst, le déserteur éternel », Le Monde diplomatique, 15 mai 2014. (consulté le 18 février 2015)

Raphaëlle BRANCHE, La Torture et l’Armée pendant la Guerre d’Algérie (1954 – 1962), Paris, Editions Gallimard, 2001.

Sybille CHAPEAU, Des Chrétiens dans la Guerre d’Algérie: l’action de la mission de France, Paris, Editions de l’Atelier/Editions Ouvrières, 2004.

Charles COHEN, « Le racisme anti-arabe a muté en racisme antimusulman », Minorités, 29 septembre 2013. (consulté le 11 avril 2015)

Kerchouche DALILA, « Ces oubliés de l’Histoire », L’Express, 23 octobre 2003. (consulté le 12 avril 2015)

Robert DARNTON, De la censure. Essai d’histoire comparée, Paris, Editions Gallimard, 2014.

Gilles DECLERCQ, L’art d’argumenter: Structures rhétoriques et littéraires, Paris, Editions Universitaires, 1993.

Marie-Laure DELORME, « Pierre Bayard, qu’est-il juste de faire ? », Le Journal de Dimanche, 01 février 2015. (consulté le 02 mai 2015)

Gérard DESPRETZ, Soldats de refus, Paris, Éditions Syllepse, 2015.

Jean-Jacques FIECHTER, Le Socialisme français, de l’affaire Dreyfus à la Grande guerre, Genève, Librairie Droz, 1965.

Antoine DE GAUDEMAR, « Jérome Lindon, cinquante ans de combat littéraire », Libération, 13 avril 2001. (consulté le 14 février 2015)

Marie GOBIN, « Les romanciers ont-ils tous les droits? », L’Express, 01 mars 2003. (consulté le 12 avril 2015)

Jean-Louis HURST, Le Déserteur, (1960) Paris, Ed. L’Echappée, 2005.

Robert LAFFONT, Leger étonnement avant le saut, Paris, Robert Laffont, 2012. (édition électronique)

Chetouani LAMRIA. « Entretien avec Henri Alleg », Mots (N°57), décembre 1998. (consulté le 26 mars 2015)

Bertrand LECLAIR, Un « privilège » du romancier ?, communication présentée au rencontre sur le thème « La liberté de création littéraire et l’exception du fiction », colloque organisé par le MOTif et l’Observatoire de la liberté d’expression, 15 octobre 2009, Paris. (consulté le 15 mai 2015)

Annette LEVY-WILLARD et Sylvain BOURMEAU, « L’éditeur de son témoignage avait l’intention d’en faire une nouvelle affaire Dreyfus », Libération, 18 juillet 2013.
(consulté le 24 mars 2015)

Mathieu LINDON, « Jarry, c’est pas que de la merdre », Libération, 6 février 2013. (consulté le 17 mai 2015)

Wenceslas LIZE, Delphine NAUDIER, Sévérine SOFIO, Les stratèges de la notoriété.
Intermédiaires et consécration dans les univers artistiques, Paris, Editions des Archives contemporaines, 2014 .

Didier MONCIAUD, « La contribution d’un anticolonialiste français : repères sur la trajectoire de Jean-Louis Hurst (1935-2014) », Cahiers d’histoire : revue d’histoire critique (N°125), 2014. (consulté le 03 février 2015)

Didier MONCIAUD, « Les Editions de Minuit et la guerre d’Algérie : publications et rééditions », Cahiers d’histoire: revue d’histoire critique (N°124), 2014. (consulté le 03 février 2015)

Rosa MOUSSAOUI, « Henri Alleg: “L’idée internationaliste était primordiale dans notre engagement », L’Humanité, 10 mars 2012. (consulté le 26 mars 2015)

Rosa MOUSSAOUI, « Henri Alleg, l’auteur de La Question, est mort », L’Humanité, 7 septembre 2012. (consulté le 24 mars 2015)

Gérard NOIRIEL, Immigration, antisémitisme et racisme en France (XIXe – Xxe siècle) : discours publics, humiliations privées, Paris, Editions Fayard, 2007.

Pierre PARAF, « Le prix de la fraternité : deux romans et un poème », Droit et Liberté : contre le racisme et l’antisémitisme, pour la paix (N° 187), janvier 1960.
(consulté le 13 avril 2015)

Serge PORTELLI, Pourquoi La Torture?, Paris, Librairie philosophique J. VRIN, , 2011.

Danny PRAET, Stijlvol overtuigen: geschiedenis en systeem van de antieke rhetorica, Gent, Didactica Classica Gandensia, 2001.

Roland RAPPAPORT, « La Question d’Henri Alleg, histoire d’un manuscrit », Le Monde, 24 juillet 2013. (consulté le 11 avril 2015)

Jean-Pierre RIOUX, « La torture au cœur de la République », Le Monde, 26-27 avril, 1998.
(consulté le 25 mars 2015)

Jean-Pierre RIOUX et Jean-François SIRINELLI, La Guerre d’Algérie et les intellectuels français, Bruxelles, Editions Complexe, 1991.

Alain RUSCIO, « La Question, d’Henri Alleg: histoire d’un maître livre du XXe siècle », L’Humanité, 29 juillet 2013 (consulté le 25 mars 2015)

Isabelle SAINT-SAËNS et Philippe MANGEOT, « La vérité de l’indicatif (Pierre Vidal-Naquet) », Vacarme (N° 17), 17 septembre 2001. (consulté 18 mai 2015)

Anne SIMONIN, Le Droit de Désobéissance: Les Editions de Minuit en guerre d’Algérie, Paris, Les Editions de Minuit, 2012.

Anne SIMONIN, « Le catalogue de l’éditeur, un outil pour l’histoire », Vingtième siècle : revue d’histoire (N° 81), 2004. (consulté le 19 mai 2015)

Benjamin STORA, La gangrène et l’oubli: la mémoire de la guerre d’Algérie, Paris, La Découverte, 2013.

Benjamin STORA, Les mots de la guerre d’Algérie, Toulouse, Presses universitaires du Mirail, 2005.

Benjamin STORA, La Guerre d’Algérie expliquée à tous, Paris, Editions de Seuil, 2012.

Léo STRAUSS, Persecution and the art of writing, (1952) Chicago & London, The University of Chicago Press, 2013. (édition électronique)

Sylvie THENAULT et Raphaëlle BRANCHE, « Le secret sur la torture pendant la guerre d’Algérie », Matériaux pour l’histoire de notre temps (N° 58), 2000.
(consulté le 19 mai 2015)

Gandillot THIERRY, « Roman : De parti pris », L’Express, 07 septembre 2000. (consulté le 12 avril 2015)

QUINTILIEN, De Opleiding tot Redenaar, Groningen, Historische Uitgeverij, 2001.

SOURCES SITE WEB

Benjamin Stora, direction de thèses : Tramor Quemeneur, Insoumissions, refus d’obéissance et désertions de soldats français pendant la guerre d’Algérie. (2007) :

> http://www.univ-paris13.fr/benjaminstora/directions-de-theses/44-theses… (consulté le 19 février 2015)

Collectif Smolny, Tramor Quemeneur: Résister à la Guerre d’Algérie – Par les textes de l’époque

> http://www.collectif-smolny.org/article.php3?id_article=1582

(consulté le 03 février 2015)

Dictionnaire Larousse en ligne, notice : autocensure

> http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/autocensure/6608

(consulté le 19 février 2015)

Dictionnaire Larousse en ligne, notice : hôtel

> http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/hôtel/40476?q=hôtel#40386

(consulté le 14 avril 2015)

Dictionnaire Larousse en ligne, notice : ordre

> http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/ordre/56376