Spiegelingen uit het verleden: een onderzoek naar spiegelschrift in de oudheid
Spiegelschrift: any place, any time?
We doen even een experiment: ga eens voor de spiegel staan met dit artikel en probeer het dan in het spiegelbeeld te lezen. Moeilijk? Voor de meesten waarschijnlijk wel. Neem dan eens een blanco blad en probeer je naam in spiegelschrift te schrijven. Waarschijnlijk was dat nog moeilijker dan het lezen. Toch schreven we als kind wel vaker onze naam achterstevoren. Waarom is dat dan nu zo moeilijk? Waarom vinden we het vreemd wanneer letters van rechts naar links gaan, terwijl in andere schriften, zoals het Arabisch, de schriftoriëntatie standaard van rechts naar links is? Waarom hebben wij eigenlijk een andere schrijfrichting dan het Arabisch en het Hebreeuws?
Even een kort overzicht in de geschiedenis van de schriftontwikkeling: het Nederlandse alfabet stamt af van het Fenicische schrift, via het Grieks en het Latijn. Wij schrijven van links naar rechts (net als de Grieken en de Romeinen), maar onze Fenicische voorouders schreven van rechts naar links. Dat wil zeggen dat de Grieken en Romeinen hun schriftrichting op een gegeven moment hebben omgedraaid. Eigenlijk is “omdraaien” niet de juiste term: het Grieks nam immers enkel de schriftvormen en niet de schriftrichting van de Feniciërs over. Die overname vond plaats rond 1100 v.C., op het moment dat de meeste schriften multidirectioneel waren, dat wil zeggen dat ze zowel van links naar rechts als van rechts naar links geschreven konden worden. Het is dus aannemelijk dat ook de Grieken nog wat experimenteerden met schriftoriëntatie. Uiteindelijk kozen ze voor een dextrograde richting (van links naar rechts) en het Latijn volgde hun voorbeeld. Deze ontwikkeling brengt ons meteen bij een belangrijke opmerking: teksten in spiegelschrift uit de vroege oudheid kunnen dus verklaard worden door een niet-vaststaande schrijfrichting. Er zijn echter andere gevallen van spiegelschrift in Latijnse en Griekse opschriften waarbij de dextrograde richting wel al de norm was. Waarom werden deze teksten dan in spiegelschrift geschreven en vonden de mensen in de oudheid spiegelschrift net zo vreemd als wij?
Erg kenmerkend voor de oudheid zijn de gevallen van spiegelschrift in magische teksten. Wanneer je in de oudheid iemand wilde vervloeken, schreef je je vloek op een tabletje en verstopte je het ergens. Die vloek werd soms in spiegelschrift geschreven, omdat de vorm van de tekst (een omkering van het schrift) dan overeenstemde met de inhoud (een “omkering” van het geluk van de persoon die je vervloekte). In andere gevallen was een gespiegelde tekst gewoon mooier dan een gewone en werd een opschrift gespiegeld omwille van esthetische doeleinden. Dit wijst erop dat spiegelschrift in de oudheid niet altijd zo abnormaal was als in onze samenleving. In bepaalde gebieden werden bepaalde letters (zoals de E) of bepaalde delen van de tekst immers standaard gespiegeld. Antieke stempels waren natuurlijk ook altijd in spiegelschrift, omdat het gestempeld opschrift anders niet op de juiste manier werd weergegeven. Vandaag de dag is dat nog steeds zo. Tot slot werden ook afkortingen soms gespiegeld, zoals de Latijnse afkorting voor dochter (filia) werd aangeduid met een gespiegelde “F”, om haar te onderscheiden van haar mannelijk equivalent (filius). Dit wil niet zeggen dat spiegelschrift altijd als normaal aanvaard werd. De Griekse auteur Herodotus spreekt bijvoorbeeld zijn verbazing uit over “die rare Egyptenaren, die van rechts naar links schrijven”. De meeste inscripties zijn echter te verklaren door foutjes. Net zoals wij in de lagere school soms onze “R” of “S” omkeren, werden zulke fouten ook in de oudheid gemaakt. Ook wanneer een schrijver in contact kwam met een ander schrift, konden er wel eens vergissingen gebeuren. Als je nu Arabisch zou moeten leren, zou je waarschijnlijk ook even moeite hebben met de verschillende schrijfrichting.
Het is duidelijk dat er een soort van evolutie is geweest: van multidirectionele schrijfrichtingen naar een maatschappij waarin spiegelschrift niet meer voorkomt, behalve in de handen van vijfjarige kinderen die net leren schrijven. Waarom vinden wij spiegelschrift zo raar? Waarom hebben we niet gewoon die multidirectionele oriëntatie bewaard? Een interessante theorie vertelt dat de mens het onderscheid tussen links en rechts eigenlijk niet uit zichzelf maakt. Zien onze lichamen er immers ook niet (bijna) helemaal symmetrisch uit? Ook hier is geen verschil tussen links en rechts te zien! Het is enkel omdat we onszelf dat verschil aanleren (omdat we anders nooit de letter “b” zouden kunnen onderscheiden van de letter “d”) dat we vinden dat schrijven van rechts naar links fout is. Maar waarom leren we onszelf dan dat verschil? Waarom verkiezen we één bepaalde schriftrichting? Links- of rechtshandigheid, het materiaal waarmee geschreven wordt (de techniek van schrijven met een pen is bijvoorbeeld anders dan het inbeitelen van tekst), of een bewuste keuze voor een bepaalde richting zijn mogelijke verklaringen, maar het is niet duidelijk welke de juiste zou kunnen zijn.
De vraag is natuurlijk: is dit allemaal relevant? Waarom zouden we moeten weten dat de Grieken en Romeinen bepaalde inscripties spiegelden? Het is natuurlijk zo dat hun samenleving mijlenver van de onze ligt, maar dat wil niet zeggen dat we ze niet meer moeten bestuderen. Wij schrijven dan geen magische teksten meer, maar misschien wel (geheime) boodschappen, die we ook moeilijker leesbaar kunnen maken door ze te spiegelen. Daarnaast kan onderzoek naar de ontwikkeling van het schrift ook inzicht verschaffen in de vraag waarom de jonge schrijvers in onze samenleving ook hun letters spiegelen: we zien dat de oudste culturen ook geen onderscheid maakten tussen links of rechts in hun schrift, net zoals beginnende schrijvers dat vandaag de dag nalaten. Hoewel natuurlijk niet alle vragen naar de mysterieuze wereld van spiegelingen zijn opgelost, is een eerste kijk op de gevallen van spiegelschrift in de oudheid met dit onderzoek wel geboden.
Bibliografie
Bibliografie
Bronnen
Directe bronnen
ABV 145, 13
AE 1890, 8
AE 1896, 99 (f)
AE 1898, 19
AE 1902, 20
AE 1903, 68
AE 1909, 208
AE 1911, 60
AE 1912, 200
AE 1915, 84
AE 1936, 32
AE 1950, 18
AE 1962, 79
AE 1967, 400
AE 1973, 464
AE 1979, 501 (c,2)
AE 1979, 501 (d,1)
AE 1979, 501 (d,2)
AE 1980, 8
AE 1983, 724
AE 1984, 620
AE 1984, 622
AE 1984, 624
AE 1987, 551
AE 1989, 558
AE 1994, 1257
AE 1994, 1258
AE 1995, 1293 (f)
AE 1995, 1293 (h)
AE 1995 1293 (s)
AE 1995, 1353 (h)
AE 1996, 1313
AE 1997, 1290 (a,1)
AE 1998, 967
AE 1999, 1084
AE 1999, 1214 (a)
AE 2000, 1100
AE 2000, 1262
AE 2001, 1590 (d)
AE 2003, 1288
AE 2003, 1289
AE 2003, 1504
AE 2004, 1101
AE 2006, 910
AE 2007, 1056
AE 2007, 1083 (2)
AE 2007, 1156
AE 2007, 1083 (2)
AE 2008, 816 (b)
AE 2008, 966
ARV2 15, 9
ARV2 62, 86
ARV2 63, 87
Aubin G., Gallia, 41 (1983), p. 313; fig. 18
Bloch, Recherches, p. 181
Carpenter, Addenda2 223
Charsekin, Deutung 78, 12
CEG 1, 432
CIE 2, p. 121
CIE 176 (b)
CIE 254
CIE 271
CIE 405
CIE 442
CIE 444
CIE 445
CIE 448
CIE 453
CIE 466
CIE 517
CIE 525
CIE 526
CIE 527
CIE 569
CIE 597
CIE 806
CIE 812
CIE 850
CIE 1130
CIE 1273
CIE 1426
CIE 1564
CIE 1565
CIE 1643
CIE 1697
CIE 1729
CIE 1790
CIE 1806
CIE 1911
CIE 2098
CIE 2240
CIE 2304
CIE 2312
CIE 2323
CIE 2438
CIE 2603
CIE 2633
CIE 2682
CIE 2713
CIE 2846
CIE 2975
CIE 3007
CIE 3023
CIE 3346
CIE 3358
CIE 3402
CIE 3431
CIE 3691
CIE 3916
CIE 4280
CIE 4613
CIE 4665
CIE 4667
CIE 4685
CIE 4689
CIE 4718
CIE 4721
CIE 4767
CIE 4768
CIE 4769
CIE 4770
CIE 4771
CIE 4772
CIE 4773
CIE 4774
CIE 4775
CIE 4776
CIE 4777
CIE 4778
CIE 4779
CIE 4780
CIE 4781
CIE 4783
CIE 4784
CIE 4785
CIE 4786
CIE 4788
CIE 4816
CIE 4832 (a)
CIE 5334
CIE 5432
CIE 5493
CIE 6197
CIE 8412
CIE 8413
CIE 8415
CIE 8416
CIE 8426
CIE 8547
CIE 8585
CIE 10003
CIE 10009
CIE 10001
CIE 10139
CIE 10140
CIE 10141
CIE 10142
CIE 10143
CIE 10144
CIE 10151
CIE 10162
CIE 10163
CIE 10198
CIE 10205
CIE 10230
CIE 10263
CIE 10455
CIE 10511
CIE 10512
CIE 10658
CIE 10733
CIE 10775
CIE 10868
CIE 10900
CIE 10902
CIE 10927
CIE 10446
CIE 10486
CIE 10839
CIE 10872
CIE 10950
CII 11003
CIE 11017
CIE 11020
CIE 11096
CIE 11111
CIE 11190
CIE 11238
CIE 11311
CIE 11443 (=Rix, Etruskische Texte, AV 2.16 = CII 296 ter, c)
CIE 11448
CII 294
CII 477 (bis)
CII 478
CII 1062
CII 1063
CII 1068
CII 1072
CII 2191
CII 2196
CII 2225 (bis)
CII 2237
CII 2248
CII 2260 (a)
CII 2471
CII 2477
CII 2495
CII 2503
CII 2505
CII 2515
CII 2518
CII 2523
CII 2525
CII 2530
CII 2561
CII 2594
CII 2597
CII 2604 (b)
CII 2614 (bis)
CII 2614 (quater)
CII 2665 (b)
CIL 1.2.1, 1
CIL 1.2.1, 3
CIL 1.2.1, 5
CIL 3, 2214
CIL 3, 2234
CIL 3, 2368
CIL 3, 2533
CIL 3, 3107
CIL 3, 3671
CIL 3, 4903
CIL 3, 5123
CIL 3, 5322
CIL 3, 7903
CIL 3, 9740
CIL 3, 10080
CIL 3, 11699
CIL 3, 12820
CIL 3, 14214 (14)
CIL 3, 15015
CIL 5.1, 3892
CIL 13, 6377
CIL 13, 8267
CIL 13, 11747 (a)
Conway, I, 252
DTA 24
DTA 25
DTA 26
DTA 28
DTA 30
DTA 33
DTA 34
DTA 42
DTA 56
DTA 63
DTA 64
DTA 65
DTA 66
DTA 67
DTA 68
DTA 77
DTA 84
DTA 109
Dornseiff (1925), p. 158, nr. 2
Dornseiff (1925), p. 159, nr. 3
Dornseiff (1925), p. 159, nr. 5
Graff. Dodec. Philae 321
IDR 3, 3, 161, fig. 126
IDR 3, 3, 189, fig. 147
ILAlg 1, 3666
ILAlg 2, 2286
ILAlg 2, 2605
ILAlg 2, 2626.
ILAlg 2, 2889
ILAlg 2, 2812
ILAlg 2.1, 3376
ILJug 2703
Imagines Italicae, p. 100 Tadinum 4
Imagines Italica, p. 139 Tuder 6
Imagines Italicae, p. 140 Tuder 7
Imagines Italicae, p. 141 Tuder 8
Imagines Italicae, p. 153 Caere 1
Imagines Italicae, p. 155 Satyricum 1
Imagines Italicae, p. 164 Forum Novum 2
Imagines Italicae, p. 170 Cures 2
Imagines Italicae, p. 178 Urbs Salvia 1
Imagines Italicae, p. 180 Urbs Salvia 2
Imagines Italicae, p. 183 Falerio 1
Imagines Italicae, p. 187 Falerio 3
Imagines Italicae, p. 188 Falerio 4
Imagines Italicae, p. 191 Asculum Picenum 1
Imagines Italicae, p. 191 Asculum Picenum 2
Imagines Italicae, p. 195 Asculum Picenum 3
Imagines Italicae, p. 197 Interamnia Praetuttiorum 1
Imagines Italicae, p. 197 Interamnia Praetuttiorum 3
Imagines Italicae, p. 197 Interamnia Praetuttiorum 5
Imagines Italicae, p. 198 Interamnia Praetuttiorum 2
Imagines Italicae, p. 227 Aufinum 1
Imagines Italicae, p. 241 Superaequum 1 Imagines Italicae, p. 243 Superaequum 2
Imagines Italicae, p. 251 Interpromium 1
Imagines Italicae, p. 259 Interpromium A
Imagines Italicae, p. 259 Interpromium B
Imagines Italicae, p. 343 Anagnia 1
Imagines Italicae, p. Anagnia 2
Imagines Italicae, p. 345 Anagnia 3
Imagines Italicae, p. 353 Anagnia 11
Imagines Italicae, p. 355 Anagnia 13
Imagines Italicae, p. 382 Campania 3 Coinage
Imagines Italicae, p. 489 Fenserni 1 (2)
Imagines Italicae, p. 490 Cumae 1 Coinage
Imagines Italicae, p. 504 Cumae 8
Imagines Italicae, p. 507 Cumae 9
Imagines Italicae, p. 528 Cumae 24
Imagines Italicae, p. 571 Teanum Sidicinium 33
Imagines Italicae, p. 581, Allifae 1 (7)
Imagines Italicae, p. 587 Philistelia 1 (1,b)
Imagines Italicae, p. 587 Philistelia 1 (1,c)
Imagines Italicae, p. 587 Philistelia 1 (1,d)
Imagines Italicae, p. 587 Philistelia 1 (1,e)
Imagines Italicae, p. 587 Philistelia 1 (2)
Imagines Italicae, p. 592 Ascerrae 1
Imagines Italicae, p. 792 Pompei 113
Imagines Italicae, p. 835 Pompei 143
Imagines Italicae, p. 847 Irinthum 1 (1a)
Imagines Italicae, p. 847 Irinthum 1 (1b)
Imagines Italicae, p. 847 Irinthum 1 (1c)
Imagines Italicae, p. 858 Hurietes 1
Imagines Italicae, p. 860 Nola 1 (2)
Imagines Italicae, p. 860 Nola 1 (5)
Imagines Italicae, p. 860 Nola 1 (7)
Imagines Italicae, p. 903 Nuceria 1 (2)
Imagines Italicae, p. 903 Nuceria 1 (3,b)
Imagines Italicae, p. 918 Salernum 1
Imagines Italicae, p. 919 Salernum 2
Imagines Italicae, p. 921 Salernum 3
Imagines Italicae, p. 925 Picentia 1
Imagines Italicae, p. 940 Atina 3
Imagines Italicae, p. 942 Caudium 2
Imagines Italicae, p. 981 Venafrum 4
Imagines Italicae, p. 1006 Bovianum 14 (1)
Imagines Italicae, p. 1006 Bovianum 14 (2)
Imagines Italicae, p. 1045 Bovianum 49
Imagines Italicae, p. 1075 Bovianum 78
Imagines Italicae, p. 1075 Bovianum 79
Imagines Italicae, p. 1078 Bovianum 82
Imagines Italicae, p. 1086 Bovianum 90
Imagines Italicae, p. 1106 Bovianum 105 (25)
Imagines Italicae, p. 1126 Bovianum 119 A
Imagines Italicae, p. 1131 Saepinum 1 (1)
Imagines Italicae, p. 1131 Saepinum 1 (2)
Imagines Italicae, p. 1192 Terventum 29
Imagines Italicae, p. 1251 Frentani 2
Imagines Italicae, p. 1259 Pallanum 5
Imagines Italicae, p. 1292 Teanum Apulum 1 (3)
Imagines Italicae, p. 1292 Teanum Apulum 1 (4)
Imagines Italicae, p. 1300 Teanum Apulum 5
Imagines Italicae, p. 1311 Lucania or Brettii or Sicilia 2
Imagines Italicae, p. 1312 Lucania or Brettii or Sicilia 3
Imagines Italicae, p. 1317 Lucania 1
Imagines Italicae, p. 1319 Lucania 2
Imagines Italicae, p. 1340 Nerulum 1
Imagines Italicae, p. 1428 Potentia 42 (1-20)
Imagines Italicae, p. 1431 Potentia 44 Type B (1)
Imagines Italicae, p. 1448 Saunitai 1
Imagines Italicae, p. 1503 Vibo 8 (1-3)
Imagines Italicae, p. 1510 Taurini 2
IMS 1, 83
IMS 2, 224
I. Philae 2, 284
Jehasse, Nécr. Aléria 549, 5
NGCT 9
NGCT 14
NGCT 15
NGCT 48
NGCT 49
NGCT 50
NGCT 64
NGCT 73
NGCT 79
NGCT 116
NSc 1934, 79
P. Oxy. 6, 886
REE 39, 53 (= Mitten/Doeringer, Master Bronzes 187)
REE 40, 14
REE 40, 39
REE 40, 59
REE 41, 159
REE 42, 217
REE 42, 238
REE 42, 284
REE 42, 335
REE 45, 16 (a)
REE 45, 17
REE 45, 18
REE 45, 26
REE 48, 25
REE 48, 114
REE 48, 117
REE 49, 15
REE 50, 103
REE 51, 29
REE 54, 6
REE 55, 58
REE 56, 31
REE 56, 35
REE 56, 42
REE 56, 43
REE 56, 65
REE 56, 73
REE 56, 75
REE 56, 77
REE 57, 29
REE 57, 30
REE 58, 2
REE 58, 4
REE 58, 6
REE 58, 7
REE 58, 8
REE 59, 23
REE 60, 20
REE 60, 74
REE 60, 76
REE 60, 78
REE 63, 8
REE 63, 28
REE 64, 100
REE 64, 101
REE 65-68, 71
REE 65-68, 111
REE 69, 7
REE 74, 38
REE 74, 46
Rivista di Archeologia, 25, p. 95-96
Rix, Etruskische Texte, AH 1.20
Rix, Etruskische Texte, As 1.84
Rix, Etruskische Texte, AT 1.212
Rix, Etruskische Texte, Cl G.5
Rix, Etruskische Texte, Cl G.7
Rix, Etruskische Texte, Cm 0.27
Rix, Etruskische Texte, Cm 2.1
Rix, Etruskische Texte, Cr 2.111
Rix, Etruskische Texte, Co 1.38
Rix, Etruskische Texte, Co 1.8
Rix, Etruskische Texte, Cr 0.4
Rix, Etruskische Texte, Cr 2.27
Rix, Etruskische Texte, Cr 2.134
Rix, Etruskische Texte, Cr 3.12
Rix, Etruskische Texte, Cr 3.17
Rix, Etruskische Texte, Cr 3.20
Rix, Etruskische Texte, Fa 0.13
Rix, Etruskische Texte, Fa 1.6
Rix, Etruskische Texte, Fe 3.4
Rix, Etruskische Texte, Fe 4.1
Rix, Etruskische Texte, Fa 6.3
Rix, Etruskische Texte, Fa G.1
Rix, Etruskische Texte, Fe 0.5
Rix, Etruskische Texte, Fs 0.3
Rix, Etruskische Texte, Fs 0.6
Rix, Etruskische Texte, La 0.2
Rix, Etruskische Texte, La 2.8
Rix, Etruskische Texte, La 2.9
Rix, Etruskische Texte, La S.1
Rix, Etruskische Texte, La S.3
Rix, Etruskische Texte, Na 3.1
Rix, Etruskische Texte, OA 2.17
Rix, Etruskische Texte, OA 3.2
Rix, Etruskische Texte, OA 4.30
Rix, Etruskische Texte, OA 6.2
Rix, Etruskische Texte, OI 0.18
Rix, Etruskische Texte, OI 2.13
Rix, Etruskische Texte, OI 6.43
Rix, Etruskische Texte, OI G.6
Rix, Etruskische Texte, OI G.7
Rix, Etruskische Texte, OI G.9
Rix, Etruskische Texte, OI G.17
Rix, Etruskische Texte, OI G.21
Rix, Etruskische Texte, OI G.28
Rix, Etruskische Texte, OI G.40
Rix, Etruskische Texte, OI G.44
Rix, Etruskische Texte, OI G.47
Rix, Etruskische Texte, OI G.78
Rix, Etruskische Texte, Pe 3.2
Rix, Etruskische Texte, Pe S.3
Rix, Etruskische Texte, Po G.1
Rix, Etruskische Texte, Po S.2
Rix, Etruskische Texte, Ru 0.4
Rix, Etruskische Texte, Sp 2.2
Rix, Etruskische Texte, Vc 0.7
Rix, Etruskische Texte, Vc 0.11
Rix, Etruskische Texte, Vc 0.29
Rix, Etruskische Texte, Vc 1.63
Rix, Etruskische Texte, Ve 0.3
Rix, Etruskische Texte, Ve 0.4
Rix, Etruskische Texte, Ve 0.7
Rix, Etruskische Texte, Ve 0.27
Rix, Etruskische Texte, Ve 2.5
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.3
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.5
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.9
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.13
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.18
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.19
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.22
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.30
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.31
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.33
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.37
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.41
Rix, Etruskische Texte, Ve 6.1
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.13
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.18
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.19
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.22
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.30
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.31
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.37
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.41
Rix, Etruskische Texte, Ve 3.51
Rix, Etruskische Texte, Ve 6.1;
Rix, Etruskische Texte, Ve 9.1
Rix, Etruskische Texte, Vs 1.13
Rix, Etruskische Texte, Vs 1.325
Rix, Etruskische Texte, Vs 7.25
Rix, Etruskische Texte, Vs 7.38
Rix, Etruskische Texte, Vs G.2
SB 12, 11041 (= P. Tebt. 2, 586)
SE 5, 410
SE 10, 321
SE 10, 403 (7)
SE 10, 403 (10)
SE 13, 427
SE 15, 376 (6,a)
SE 15, 377 (7)
SE 19, 33
SE 32, 167 (2)
SE 33, 537
SE 36, 237 (5)
SE 36, 242 (21)
SE 36, 254 (f)
SE 36, 255
SE 38, 286 (1)
SE 39, 437
SE 64, 205
SGD 3
SGD 4
SGD 5
SGD 12
SGD 13
SGD 16
SGD 17
SGD 19
SGD 39
SGD 40
SGD 86
SGD 88
SGD 90
SGD 93
SGD 94
SGD 95
SGD 105
SGD 109
SGD 154
SGD 162
SGD 177
Simon/Hirmer, Vasen XI
Simon/Hirmer, Vasen XV
Simon/Hirmer, Vasen XXV
Simon/Hirmer, Vasen 11
Simon/Hirmer, Vasen 28
Simon/Hirmer, Vasen 29/XIV
Simon/Hirmer, Vasen 31
Simon/Hirmer, Vasen 36
Simon/Hirmer, Vasen 39
Simon/Hirmer, Vasen 50
Simon/Hirmer, Vasen 51-57
StBanti 271, 14
Stylow A.U., Gerión, 1 (1983), p. 279-282, Nr. 3, fig. 5
TLE 630
Wagner F., Bericht Römisch-Germanische Komission, 37/38 (1956/57), 238, Nr. 87, Taf. 21, 8
Indirecte bronnen
Goold G.P. ed. en Rackham H. trad., Pliny. Natural History. Books 3-7 (The Loeb Classical Library), 10 dln., Cambridge en Londen, 1999.
Henderson J. ed. en Foster B.O. trad., Livy. History of Rome. Books I-II (The Loeb Classical Library), 14 dln., Cambridge en Londen, 2002.
Henderson J. ed., De Lacy P.H. en Einarson B. trad., Plutarch. Moralia. Volume VII (The Loeb Classical Library), 16 dln., Cambridge en Londen, 2000.
Legrand Ph.-E. ed. en trad., Hérodote. Histoires. Livre II. Euterpe (Collection des Universités de France publiée sous le patronage de l’Association Guilllaume Budé), 9 dln., Parijs, 1963.
Moreschini C. ed. en Vicaire P. trad., Platon. Oeuvres Complètes. Tome IV – 3e partie. Phèdre (Collection des Universités de France publiée sous le patronage de l’Association Guillaume Budé), 14 dln., Parijs, 1985.
Page T.E. ed. en Oldfather C.H. trad., Diodorus of Sicily (The Loeb Classical Library, 3), 12 dln., Cambridge en Londen, 1952.
Page T.E. ed. en Godley A.D. trad., Herodotus (The Loeb Classical Library), 4 dln., Cambridge en Londen, 1963.
Russell D.A. ed. en trans., Quintilian. The Orator’s Education. Books 1-2 (The Loeb Classical Library), 5 dln., Cambridge en Londen, 2001.
Warmington E.H. ed. en Jackson J. trad., Tacitus. The Annals. Books IV-VI, XI-XII (The Loeb Classical Library), 5 dln., Cambridge en Londen, 1970.
Literatuur
Adams, J.N., Bilingualism and the Latin Language, Cambridge en New York, 2003.
Aufrère S.H., “La dernière ronde des hiéroglyphes… La mort des écritures égyptiennes traditionelles et l’émergence des premiers signes coptes”, Bosson N. ed., Égyptes… L’Égyptien et le copte, Lattes Cédex, 1999, p. 27-67.
Baumann G. ed., The Written Word. Literacy in Transition. Wolfson College Lectures 1985, Oxford, 1986.
Bernand A., Sorciers grecs, Saint-Amand-Montrond, 1991.
Betz H.D. ed., The Greek Magical Papyri in Translation. Including Demotic Spells, Chicago en Londen, 1986.
Bonfante G. en Bonfante L., The Etruscan Language. An Introduction, Manchester, 1983.
Bonfante L. en Wallace R., “An Etruscan Pyxis Named `sunθeruza”, Studi Etruschi, 64 (2001), p. 201-212.
Brashear W., “New Greek Magical and Divinatory Texts in Berlin”, Meyer M. en Mirecki P. ed., Ancient Magic and Ritual Power (Religions in the Graeco-Roman World, 129), Leiden e.a., 1995, p. 209-242.
Brashear W. en Kotansky R., “A New Magical Formulary”, Mirecki P. en Meyer M. ed., Magic and Ritual in the Ancient World (Religions in the Graeco-Roman World, 141), Leiden e.a., 2002, p. 3-24.
Bruckmüller E. en Hartmann P.C. ed., Putzger. Historische Weltatlas, Berlijn, 2008.
Buck C.D., A Grammar of Oscan and Umbrian. With a Collection of Inscriptions and a Glossary, Darmstadt, 1979.
Carpenter R., “The Antiquity of the Greek Alphabet”, American Journal of Archaeology, 37 (1933), p. 8-29.
Chadwick J., Reading the past. Linear B and related scripts, Londen, 1987.
Clackson J. en Horrocks G., The Blackwell History of the Latin Language, Malden e.a., 2007.
Collins D., Magic in the Ancient Greek World, Malden e.a., 2008.
Conway R.S., The Italic Dialects. The records of Oscan, Umbrian and the Minor Dialects, including the Italic Glosses in ancient writers and the local and personal names of the dialectal areas, 2 dln., Hildesheim, 1967.
Cooley A.E., “The Survival of Oscan in Roman Pompeii”, Cooley A.E. ed., Becoming Roman, Writing Latin? Literacy and Epigraphy in the Roman West, Portsmouth, 2002, p. 77-
86.
Cooley A.E., The Cambridge Manual of Latin Epigraphy, New York, 2012.
Crawford M.H. e.a. ed., Imagines Italicae. A Corpus of Italic Inscriptions, 3 dln., Londen, 2011.
Cristofani M., “Sull’origine e la diffusione dell’alfabeto etrusco”, Temporini H. ed., Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, 2.1 (37 dln.), Berlijn en New York, 1972, p. 466-489.
Cubelli R. en Della Sala S., “Mirror writing in pre-school children”, Cognitive Processing, 10 (2009), p. 101-104.
Cumont F., “Disques ou miroirs magiques de Tarente”, Revue Archéologique, 5 (1917), p. 87-107.
Daniels P.T. en Bright W. ed., The World’s Writing Systems, New York en Oxford, 1996.
Depauw M., “A ‘verlan’ scribe in Deir el-Berscha: some Demotic inscriptions on quarry ceilings”, The Journal of Egyptian Archaeology, 94 (2008), p. 293-295.
Dehaene S., Reading in the Brain, New York, 2009.
Dornseiff F., Das Alphabet in Mystik und Magie, Leipzig, 1925.
Dunn P., Magic, Power, Language, Symbol: A Magician’s Exploration of Linguistics, Woodbury, 2008.
Eidinow E., Oracles, Curses, and the Risk among the Greeks, Oxford en New York, 2007.
Faraone C.A. en Obbink D. ed., Magika Hiera. Ancient Greek Magic and Religion, New York en Oxford, 1991.
Finley M.I. ed., Atlas of Classical Archaeology, Londen, 1977.
Fischer H.G., The Orientation of Hieroglyphs, New York, 1977.
Fischer J.-P., “Vers une levée du mystère des écritures en miroir (des lettres majuscules) chez l’enfant: une hypothèse nouvelle”, Enfance, 2010.4 (2010), p. 371-386.
Frith U., “Why Do Children Reverse Letters?”, British Journal of Psychology, 62 (1971), p. 459-468.
Frost R. en Katz L. ed., Orthography, Phonology, Morphology, and Meaning (Advances in Psychology, 94), Amsterdam e.a., 1992.
Gager J. ed., Curse Tablets and Binding Spells from the Ancient World, New York en Oxford, 1992.
García-Ramón J.L. en Binder V., “Dorisch-Nordwestgriechisch”, Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike (16 dln.), 3, p. 782-787.
Gast I.M., “Handedness”, Journal of Educational Sociology, 2 (1929), 487-491.
Goldrick M., Ferreira V.S. en Miozzo M. ed., The Oxford Handbook of Language Production, Oxford en New York, 2014.
Goldwasser O., “Canaanites Reading Hieroglyphs. Horus is Hathor? – The Invention of the Alphabet in Sinai”, Ägypten und Levante. Internationale Zeitschrift für ägyptische Archäologie und deren Nachbargebiete, 16 (2006), p. 121-160.
Goldwasser O., “How the Alphabet Was Born from Hieroglyphs”, Biblical Archeology Review, 36 (2010), p. 38-51.
Goodnow J., “Direction and Sequence in copying. The Effect of Learning to write in English and Hebrew”, Journal of Cross-Cultural Psychology, 4 (1973), p. 263-282.
Haarmann H., Universalgeschichte der Schrift, Frankfurt en New York, 1990.
Hartmann M., Die frühlateinischen Inscriften und ihre Datierung. Eine linguistisch-archäologisch-paläographische Untersuchung (Münchner Forschungen zur historischen Sprachwissenschaft, 3), Bremen, 2005.
Havelock E.A., Origins of Western Literacy. Four lectures delivered at the Ontario Institute for Studies in Education, Toronto, March 25, 26, 27, 28, 1974, Toronto, 1976.
Healey J.F., “The Early Alphabet”, Hooker J.T. introd., Reading in the Past. Ancient Writing from Cuneiform to the Alphabet, Londen, 1990, p. 197-258.
Heerma van Voss M., “Von oben Nach Unten Lesen”, Jaarbericht van het Vooraziatische-egyptisch Genootschap Ex Oriente Lux, 40 (2006-2007), p. 41-42.
Horn H.G. en Rüger C.B., Die Numider. Reiter und Könige nördlich der Sahara, Bonn, 1979
Humez A. en Humez N., From Alpha to Omega – The Life & Times of the Greek Alphabet, Boston en Londen, 1983.
Janson T., A Natural History of Latin, Oxford en New York, 2004.
Jordan D.R., “New Greek Curse Tablets (1985-2000)”, Greek, Roman and Byzantine Studies, 41 (2000), p. 5-46.
Jordan D.R., “A Survey of Greek Defixiones. Not Included in the Special Corpora”, Roman and Byzantine Studies, 26 (1985), p. 151-197.
Lafond Y., “Achaioi, Achaia”, Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike (16 dln), 1, 62-69.
Layton B., A Coptic Grammar With Chrestomathy and Glossary. Sahidic Dialect (Porta Linguarum Orientalium, 20), Wiesbaden, 2000.
Loose J. ed., De talen van het Oude Nabije Oosten (Mededelingen en Verhandelingen van het Vooraziatisch-Egyptisch genootschap “Ex Oriente Lux”), 32, 1999.
Luraghi N., “The Local Scripts from Nature to Culture”, Classical Antiquity, 29.1, 2010, p. 68-91.
Mann C.J., “Spoken Latin in Britain as Evidenced in the Inscriptions”, Britannia, 2 (1971), p. 218-224.
Mathewson I., “Mirror Writing Ability is Genetic and Probably Transmitted as a Sex-Linked Dominant Trait: It Is Hypothesised That Mirror Writers Have Bilateral Language Centres with a Callosal Interconnection”, Medical Hypotheses, 62 (2004), p. 733-739.
McCarter P.K., The Antiquity of the Greek Alphabet and the Early Phoenician Scripts, Ann Arbor, 1975.
Meiser G., “Accessi alla protostoria delle lingue sabelliche”, Del Tutto Palma L. ed., La tavola di agnone nel contesto italico (Lingue e Iscrizioni dell’Italia Antica, 7), Firenze, 1996, p. 187-209.
Meiser G., “Oskisch-Umbrisch”, Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike (16 dln), 9, p. 86-88.
Millard A.R., “BGD… - Magic Spell or Educational Exercise?”, Eretz-Israel. Archaeological, Historica land Geographical Studies, 18 (1985), p. 39-41.
Minderovic Z., “Handedness”, Kagan J. ed., Gale Encyclopedia of Childhood & Adolescence, Detroit e.a., 1992, 330-331.
Pallottino M., The Etruscans, Londen, 1955.
Pallottino M. ed., Studi Etruschi. Rivista di Epigrafia Etrusca, 60 (1995), p. 229-296.
Pasch H., “Competing Scripts: the introduction of the Roman alphabet in Africa”, International Journal of the Sociology of Language, 191 (2008), p. 65-109.
Pfohl G., Das Alphabet. Entstehung und Entwicklung der Griechische Schrift, Darmstadt, 1968.
Platt V., “Making an Impression: Replication and the Ontology of the Graeco-Roman Seal Stone”, Art History, 29 (2006), p. 233-257.
Poultney J.W., “Volscians and Umbrians”, The American Journal of Philology, 72 (1951), p. 113-127.
Powell B.B., Writing and the origins of Greek Literature, Cambridge, 2002.
Pulgram E., Italic, Latin, Italian. 600 B.C. to A.D. 1260. Teksts and commentaries, Heidelberg, 1978.
Rix H. en Meiser G. ed., Etruskische Texte. Editio Minor, 2 dln., Tübingen, 1991.
Rix H., Sabellische Texte. Die Texte des Oskischen, Umbrischen und Südpikenischen, Heidelberg, 2002.
Schade G., “Schriftrichtung”, Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike (16 dln), 11 (2001), p. 246-247.
Schott G.D. en Schott J.M., “Mirror Writing, Left-handedness, and Leftward Scripts”, Archeological Neurology, 61 (2004), p. 1849-1851.
Schott G.D., “Mirror Writing: Neurological Reflections On An Unusual Phenomenon”, Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry, 78 (2007), p. 5-13.
Schott G.D., “Some Neurological Observations on Leonardo Da Vinci’s Handwriting”, Journal of the Neurological Sciences, 42 (1979), p. 321-329.
Simon E., Hirmer M. en Hirmer A. ed., Die Griechischen Vasen, München, 1976.
Solta G.R., Zur Stellung der Lateinischen Sprache, (Sitzungsberichte. Österreichsische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische klasse, 291), Wenen, 1974.
Sparkes B.A., Greek Art (Greece & Rome. New Surveys in the Classics, 22), Oxford, 1991.
Sparkes B.A., The Red and the Black. Studies in Greek Pottery, Londen en New York, 1996.
Stein P., Schriftkultur. Eine Geschichte des Schreibens und Lesens, Darmstadt, 2006.
Steinbauer D.H., Neues Handbuch des Etruskischen, Sankt Katharinen, 1999.
Steiner A., Reading Greek Vases, New York, 2007.
Talbert J.A. ed., Atlas of Classical History, Londen en Sydney, 1985.
Uggeri G. en Uggeri Patitucci S., “Nuovi Alfabetari dall'Etruria Padana”, Studi Etruschi, 39 (1971), p. 431-438.
Ullman B.L., Ancient Writing and its Influence, Toronto e.a., 1980.
Von Planta R., Grammatik der Oskisch-Umbrischen Dialekte I. Einleitung und Lautlehre, Straatsburg, 1892.
Winnicki J.K., “Vier demotische Graffiti in den Königsgräbern in Theben”, Enchoria, 15 (1987), p. 163-168.
Woodard R.D. ed., The Ancient Languages of Europe, New York, 2008.
Websites
Ager S., Writing Direction Index, 1998-2015 (http://www.omniglot.com/writing/direction.htm).
Brown S. en Sullivan S., Greek Vase Painting Project, (http://www.archaeological.org/pdfs/education/greekvase/AIA_Greek_Vase_Painting_teacher2.pdf).
Laboratory of Antiquities Science section Computer Sciences for Ancient Languages (LILA), Mnamon. Ancient Writing Systems in the Mediterranean. A Critical Guide to Electronic Resources, 2014 (http://lila.sns.it/mnamon/index.php?page=IndiceAlfabetico&lang=en#).
Nicols J., Old Italic alphabets. Middle Adriatic/South Picene, 2014 (http://pages.uoregon.edu/klio/rr/02-Old%20Italic%20alphabets.htm).
RFI Music, Stromae, 2014 (http://www.rfimusic.com/artist/chanson/stromae/biography).
Databanken
EDR. Epigraphic Database Roma, (http://www.edr-edr.it/Italiano/index_it.php).
The Epigraphic Database Heidelberg, (http://edh-www.adw.uni-heidelberg.de/home/).
Epigraphik-Datenbank Clauss/Slaby. EDCS, (http://db.edcs.eu/epigr/epikl_de.php).
Packard Humanities Institute, Searchable Greek Inscriptions, (http://epigraphy.packhum.org/inscriptions/).
Trismegistos, (http://www.trismegistos.org).
