Afstammingsrechtelijke gevolgen van de juridische geslachtsverandering in rechtsvergelijkend perspectief
Over mannen die kinderen baren en vrouwen die kinderen verwekken
Vandaag de dag zijn transgenders een “hot topic”. Bijna dagelijks worden we in de media geconfronteerd met een vernieuwende kijk op gender in de maatschappij. Dat transgender personen in onze samenleving meer en meer worden aanvaard, dat weet iedereen. Of deze groeiende sociale goedkeuring op wetgevend vlak wordt doorgetrokken, dat is een andere vraag…
In de Kamer en de Senaat werd in 2007 een wet goedgekeurd die voor het eerst in ons land een wettelijke basis creëert voor de juridische geslachtsverandering van de transgender. Sindsdien heeft de persoon die de voortdurende en onomkeerbare innerlijke overtuiging heeft tot het andere geslacht te behoren dan datgene wat vermeld is in zijn of haar geboorteakte de mogelijkheid om aangifte te doen van deze overtuiging bij de ambtenaar van de burgerlijke stand.
Dat de maatschappelijke schreeuw om gendergelijkheid met deze wetswijziging van de baan zou zijn, was evenwel iets te kort door de bocht. De erkenning van de juridische geslachtsverandering vormt immers niet het einde van de ongelijkheid die transgenders dagelijks ervaren. Een juridische geslachtsverandering is geen op zichzelf staand feit, maar brengt daarentegen een brede waaier aan rechtsgevolgen met zich mee. Zodra een transgender zich in overeenstemming met zijn of haar ‘nieuwe rol’ integreert in de samenleving en socio-affectieve relaties aangaat met anderen, is het voor de betrokkene van belang te weten welke draagwijdte de juridische geslachtsverandering in het dagelijkse leven heeft.
Eén van die rechtsgevolgen heeft betrekking op het afstammingsrecht. Weet u hoe de afstamming van personen die al een lichamelijke en juridische geslachtsverandering hebben ondergaan juridisch precies wordt gekwalificeerd?
Deze specifieke problematiek kadert binnen een maatschappelijke opvatting over afstamming en ouderschap. In België is het thema van ouderschap van transgenders heel precair. De gedachte aan mannen die kinderen baren en vrouwen die kinderen verwekken, doet in onze huidige maatschappij nog heel wat stof opwaaien. “Een transgender met een kinderwens”, hoewel dit voor velen een ver-van-mijn-bed-show is, blijkt het toch een veelvoorkomende realiteit te zijn. Het waarmaken van dit verlangen wordt evenwel bemoeilijkt door een wettelijke regeling die met haken en ogen aan elkaar hangt. Het Belgische recht wordt gekenmerkt door een afstammingsregeling voor transgenders die kant noch wal raakt.
Op vandaag heeft een juridische geslachtsverandering geen gevolgen voor de bestaande afstammingsbanden tussen de transgender en zijn of haar kinderen. Dit betekent dat een transman (of vrouw-naar-man-transgender) juridisch moeder of meemoeder kan zijn van zijn kinderen en een transvrouw (of man-naar-vrouw-transgender) juridisch vader. Het juridische knelpunt bestaat er echter in dat vanaf het opmaken van een akte houdende vermelding van het nieuwe geslacht er voor de transvrouw een verbodsbepaling lijkt te bestaan. De wet schijnt de vestiging van de vaderlijke afstamming uit te sluiten ten aanzien van de transvrouw, vanaf het ogenblik dat de akte houdende de vermelding van het nieuwe geslacht is opgesteld. Voor de transman daarentegen bestaat een gelijkaardige bepaling niet. Na de juridische geslachtsverandering zou overeenkomstig de wet in overeenstemming met het nieuwe geslacht moeten worden gehandeld.
Een diepgaande analyse van de wettekst, de ratio van de wetgever, rechtsleer en rechtspraak hebben uitgewezen dat de Belgische specifieke afstammingsregeling voor transgenders allesbehalve duidelijk is. Noch de letterlijke tekst van de wet, noch de parlementaire voorbereiding, noch de gepubliceerde rechtsleer bieden volledige duidelijkheid over de interpretatie van de specifieke afstammingsbepaling voor transgenders. De vraag is zelfs of de wetgever de gevolgen van de regeling indachtig was. Niet alleen is de specifieke afstammingsbepaling voor transgenders onduidelijk en inconsistent, daarenboven worden verschillende grond- en mensenrechten mogelijks met de voeten getreden.
Er is nog meer, de regering is voornemens om de medische voorwaarden tot juridische geslachtsverandering af te schaffen. Indien de sterilisatievoorwaarde verdwijnt, moet er worden nagedacht over de gevolgen van deze verdwijning voor het afstammingsrecht. Het wordt dan immers mogelijk dat een transman een kind baart en een transvrouw een kind verwekt. Met de afschaffing van de medische voorwaarden tot juridische geslachtsverandering in het verschiet, is het dan ook broodnodig dat de wetgever actie onderneemt. De huidige specifieke afstammingsbepaling voor transgenders komt al niet tegemoet aan de kunstmatige voortplantingsmogelijkheden die op heden bestaan. Laat staan dat de wet een antwoord zal kunnen bieden op de nieuwe afstammingsvraagstukken die als gevolg van de afschaffing van de sterilisatievoorwaarde zullen ontstaan.
Om de Belgische wetgever tot een toekomstig wetgevend optreden te stimuleren, kan inspiratie worden gezocht in andere rechtsstelsels. Via een reis door de afstammingsrechtelijke systemen van Nederland, Zweden, Denemarken, Duitsland en Japan kunnen verschillende voorstellen tot invoering van een nieuw specifiek afstammingsrecht voor transgenders worden geformuleerd. Zowel een verwijzing naar het oorspronkelijk geslacht, naar het nieuwe geslacht, naar zowel het nieuwe als het oude geslacht, als een geslachtsneutrale verwijzing behoren tot de mogelijkheden.
De meningen over de ‘perfecte’ oplossing zullen evenwel altijd verschillen. Het verplicht opleggen van een registratie als moeder, meemoeder of vader lijkt mij dan ook geen geschikt alternatief. In tegenstelling tot een regeling waarbij de afstamming wordt vastgeknoopt aan de concepten van het vader-, moeder- en recent ook meemoederschap, pleit ik voor een genderneutraal afstammingsrecht in de vorm van ‘het ouderschap’. Het geslacht vormde oorspronkelijk een zeer standvastig element bij de identificatie van de persoon. Op vandaag brokkelt die status definiërende rol meer en meer af. Het voorbeeld van het ouderschap van transgenders stelt de huidige wetgeving in vraag. Onze ideeën over het recht, gender en ouderschap blijken niet meer zo standvastig te zijn. Blijven vasthouden aan een afstammingsrechtelijke indeling op basis van het geslacht kan en zal enkel tot nog meer discriminaties leiden.
Welk pad onze wetgever ook zal volgen, we kunnen niet om een oplossing voor dit groeiende probleem heen. Als ons rechtssysteem wil blijven voldoen aan de stijgende verwachtingen, dan heeft het geen andere keuze dan zich aan te passen aan de evolutie. De Belgische wetgever blijkt het echter moeilijk te hebben met de juridische omzetting van de sociale en medische vernieuwingen. Naar mijn mening is het tijd om het vertrouwde los te laten en open te staan voor verandering. De vernieuwingen van vandaag zullen immers de evidenties van de toekomst zijn.
BIBLIOGRAFIE
* Voorafgaande opmerking: de verwijzingen naar buitenlandse bronnen zijn zo goed als mogelijk aangepast aan de V&A 2015.
Internationaalrechtelijke normen
- Verdrag inzake de Rechten van het Kind, aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties te New York op 20 november 1989, goedgekeurd door België bij wet van 25 november 1991, BS 17 januari 1992, 803-826; in de Vlaamse gemeenschap goedgekeurd bij Decreet van 15 mei 1991, BS 13 juli 1991.
Europeesrechtelijke normen
- Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, aangenomen te Rome op 4 november 1950, goedgekeurd door België bij wet van 13 mei 1955, BS 19 augustus 1955, 5028-5049.
België
- De gecoördineerde Grondwet 17 februari 1994, BS 17 februari 1994, 4.054.
- Wet 18 december 2014 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek, het Wetboek van Internationaal Privaatrecht, het Consulair Wetboek, de wet van 5 mei 2014 houdende de vaststelling van de afstamming van de meemoeder en de wet van 8 mei 2014 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met het oog op de invoering van de gelijkheid tussen mannen en vrouwen bij de wijze van naamsoverdracht aan het kind en aan de geadopteerde, BS 23 december 2014, 104.985.
- Wet 5 mei 2014 houdende de vaststelling van de afstamming van de meemoeder, BS 7 juli 2014, 51.703
- Wet 6 juli 2007 betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van de overtallige embryo’s en de gameten, BS 17 juli 2007, 38.575.
- Wet 10 mei 2007 betreffende de transseksualiteit, BS 11 juli 2007, 37.823.
- Wet 1 juli 2006 tot wijziging van de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het vaststellen van de afstamming en de gevolgen ervan, BS 29 december 2006, 76.040.
- Wet 18 mei 2006 tot wijziging van een aantal bepalingen van het Burgerlijk Wetboek teneinde de adoptie door personen van hetzelfde geslacht mogelijk te maken, BS 20 juni 2006, 31.128.
- Gerechtelijk Wetboek 10 oktober 1967, BS 31 oktober 1967, 11.360.
- Burgerlijk Wetboek 21 maart 1804.
- Circ. 1 februari 2008 betreffende de transseksualiteitswetgeving, BS 20 februari 2008, 10.758-10.767
- Algemene beleidsnota Justitie van 15 november 2015, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 54-1428/8.
- Vr. en Antw. Vl. Parl. 2015-16, 13 oktober en 30 november 2015, nr. 594, 165 (S. VAN HECKE, antw. K. GEENS).
- Voorstel van een resolutie (K. LALIEUX, J. FERNANDEZ FERNANDEZ e.a.) waarbij meer respect en meer rechten worden gevraagd voor lesbiennes, gays, biseksuelen, transseksuelen, queers en interseksen, Parl.St. Kamer BZ 2014, nr. 0251/002.
- Voorstel van een resolutie (K. LALIEUX e.a.) waarbij meer respect en meer rechten worden gevraagd voor lesbiennes, gays, biseksuelen, transseksuelen, queers en interseksen, Parl.St. Kamer BZ 2014, nr. 0251/001.
- Verslag namens de Commissie voor de Justitie (B. ANCIAUX e.a.) bij het wetsvoorstel houdende de vaststelling van de afstamming van de meeouder, Parl.St. Senaat 2013-14, nr. 5-2445/3.
- Wetsontwerp tot wijziging van de wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van discriminatie tussen vrouwen en mannen met het oog op de uitbreiding ervan naar genderidentiteit en genderexpressie, Parl.St. Kamer 2013-14, nr. 5-2831/2.
- Hand. Senaat 2013-14, 13 maart 2014, nr. 5-144.
- Wetsvoorstel (J. DE GUCHT e.a.) houdende de vaststelling van de afstamming van de meeouder, Parl.St. Senaat 2013-14, nr. 5-2445/1.
- Verslag namens de commissie voor de justitie, Parl.St. Senaat 2006-07, nr. 3-1794/6.
- Verslag namens de commissie voor de justitie over het wetsontwerp betreffende de transseksualiteit (J. DE ROECK e.a.), Parl.St. Senaat 2006-07, nr. 3-1794/5.
- Amendementen op het wetsontwerp betreffende de transseksualiteit, Parl St. Senaat 2006-07, nr. 3-1794/4.
- Adv.RvS nr. 41.570/AV van 28 november 2006 over het wetsontwerp betreffende de transseksualiteit, Parl.St. Senaat, 2006-07, nr. 3-1794/3.
- Amendementen (C. NYSSENS e.a.) op het wetsontwerp betreffende de transseksualiteit, Parl.St. Senaat 2006-07, nr. 3-1794/2.
Denemarken
- Børneloven, LBK 23 december 2015, nr. 1817 (geconsolideerde versie van Børneloven, Lov 7 juni 2001, nr. 460), www.retsinformation.dk [“Children’s Act” 23 december 2015, nr. 1817].
- Lov om ændring af CPR-loven 25 juni 2014, nr. 752, www.retsinformation.dk [“Civil Registration System Act” (CPR-ACT)].
- Forslag til lov om ændring af sundhedsloven og lov om assisteret reproduktion i forbindelse med behandling, diagnostik og forskning m.v. (Kriterier for kastration og justeringer som følge af indførelse af juridisk kønsskifte m.v.), Folketinget 2013-14, L189, www.ft.dk [Wetsvoorstel tot wijziging van de wet op de gezondheidszorg en de medisch begeleide voortplanting in verband met de behandeling, diagnose en onderzoek, enz. (Criteria voor castratie en aanpassingen als gevolg van de invoering van een juridische geslachtsverandering, enz.), Parlement 2013-14, L189].
- Forslag til lov om ændring af sundhedsloven og lov om assisteret reproduktion i forbindelse med behandling, diagnostik og forskning m.v. (Kriterier for kastration og justeringer som følge af indførelse af juridisk kønsskifte m.v.) - Spørgsmål og svar, Folketinget 2013-14, L189, www.ft.dk. [Wetsvoorstel tot wijziging van de wet op de gezondheidszorg en de medisch begeleide voortplanting in verband met de behandeling, diagnose en onderzoek, enz. (Criteria voor castratie en aanpassingen als gevolg van de invoering van een juridische geslachtsverandering, enz.) – Vr. en Antw., Parlement 2013-14, L189].
- Betænkning over Forslag til lov om ændring af sundhedsloven og lov om assisteret reproduktion i forbindelse med behandling, diagnostik og forskning m.v. (Kriterier for kastration og justeringer som følge af indførelse af juridisk kønsskifte m.v.), Folketinget 2013-14, L189, www.ft.dk [Rapport over het wetsvoorstel tot wijziging van de wet op de gezondheidszorg en de medisch begeleide voortplanting in verband met de behandeling, diagnose en onderzoek, enz. (Criteria voor castratie en aanpassingen als gevolg van de invoering van een juridische geslachtsverandering, enz.), Parlement 2013-14, L189].
Duitsland
- Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland in der im Bundesgesetzblatt Teil III, Gliederungsnummer 100- 1, veröffentlichten bereinigten Fassung, das zuletzt durch Artikel 1 des Gesetzes vom 23. Dezember 2014 (BGBl. I S. 2438) geändert worden ist, www.gesetze-im-internet.de [Grondwet van de Bondsrepubliek Duitsland, Staatsblad Duitsland deel III nr. 100-1, laatstelijk gewijzigd bij artikel 1 wet van 23 december 2014].
- Transsexuellengesetz vom 10 September 1980 (BGBl. I S. 1654), das zuletzt durch Artikel 1 des Gesetzes vom 17 Juli 2009 (BGBl. I S. 1978) geändert worden ist, www.gesetze-im-internet.de [wet 10 september 1980 betreffende de transseksualiteit, laatstelijk gewijzigd bij artikel 1 wet 17 juli 2009].
- Bürgerliches Gesetzbuch in der Fassung der Bekanntmachung vom 2. Januar 2002 (BGBl. I S. 42, 2909; 2003 I S. 738), das zuletzt durch Artikel 1 des Gesetzes vom 11. März 2016 (BGBl. I S. 396) geändert worden ist, www.gesetze-im-internet.de [Burgerlijk Wetboek, Staatsblad Duitsland 2 januari 2002, laatstelijk gewijzigd bij artikel 1 van de wet van 11 maart 2016]
Japan
- 民法 Minpō, Act No. 89 of 1896 [Engelse vertaling: Civil Code Japanese Law Translation by the Ministry of Justice on April 1, 2009, www.japaneselawtrans lation.go.jp.].
- 性同一性障害者の性別の取扱いの特例に関する法律 Sei Dōitsusei Shōgaisha no Seibetsu no Toriatsukai no Tokurei ni Kansuru Hōritsu, nr. 111 van 2003, in werking 16 juli 2004 [Engelse vertaling: Act on Special Cases in Handling Gender for People with Gender Identity, Law No. 111 of 2003 (Effective Jul. 16, 2004)– translation by Chiaki Ota].
Nederland
- Wet 18 december 2013 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens in verband met het wijzigen van de voorwaarden voor en de bevoegdheid ter zake van wijziging van de vermelding van het geslacht in de akte van geboorte, Stb. 10 januari 2014, nr. 1, www.overheid.nl.
- Wet 25 november 2013 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met het juridisch ouderschap van de vrouwelijke partner van de moeder anders dan door adoptie, Stb. 5 december 2013, nr. 480, www.overheid.nl.
- Besluit van 20 maart 2014 houdende vaststelling van het tijdstip van inwerkingtreding van de Wet van 25 november 2013 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met het juridisch ouderschap van de vrouwelijke partner van de moeder anders dan door adoptie (Stb. 2013, 480) en tot wijziging van het Besluit bijzondere akten van de burgerlijke stand, het Besluit gezagsregisters en het Besluit burgerlijke stand 1994 in verband met het juridisch ouderschap van de vrouwelijke partner van de moeder anders dan door adoptie, Stb. 27 maart 2014, nr. 132, www.overheid.nl.
- Nota naar aanleiding van het verslag over de wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens in verband met het wijzigen van de voorwaarden voor en de bevoegdheid ter zake van wijziging van de vermelding van het geslacht in de akte van geboorte, Kamerstukken II 2012-13, 33.351, nr. 6, www.overheid.nl.
- Verslag van de commissie voor Veiligheid en Justitie over de wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens in verband met het wijzigen van de voorwaarden voor en de bevoegdheid ter zake van wijziging van de vermelding van het geslacht in de akte van geboorte, Kamerstukken II 2012-13, 33.351, nr. 5, www.overheid.nl.
- Memorie van toelichting over de wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens in verband met het wijzigen van de voorwaarden voor en de bevoegdheid ter zake van wijziging van de vermelding van het geslacht in de akte van geboorte, Kamerstukken II 2012-13, 33.351, nr. 3, www.overheid.nl.
- Wetsvoorstel houdende de wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens in verband met het wijzigen van de voorwaarden voor en de bevoegdheid ter zake van wijziging van de vermelding van het geslacht in de akte van geboorte, Kamerstukken II 2012-13, 33.351, nr. 2, www.overheid.nl.
Verenigd Koninkrijk
- Human Fertilisation and Embryology Act 13 november 2008, www.legislation.gov.uk.
- Gender Recognition Act 1 juli 2004, www.legislation.gov.uk.
Zweden
- Föräldrabalk (1949:381) 10 juni 1949, www.riksdagen.se [“Children and Parents Code”, www.lagrummet.se].
- EHRM 10 maart 2015, nr. 14793/08, Y.Y./Turkije.
- EHRM 11 juli 2002, nr. 28957/95, Christine Goodwin/Verenigd Koningrijk.
- EHRM 11 juli 2002, nr. 25680/94, I/Verenigd Koninkrijk.
- EHRM 22 april 1997, nr. 21830/93, X, Y en Z/Verenigd Koninkrijk.
- EHRM 18 december 1986, nr. 9697/82, Johnston e.a./Ierland.
- EHRM 22 oktober 1981, nr. 7525/76, Dudgeon/Verenigd Koninkrijk.
- GwH 5 december 2016, nr. 165/2016.
- GwH 7 november 2013, nr. 147/2013.
- GwH 9 juli 2013, nr. 96/2013.
- GwH 9 juli 2013, nr. 105/2013.
- GwH 7 maart 2013, nr. 29/2013.
- GwH 7 maart 2013, nr. 30/2013.
- GwH 9 augustus 2012, nr. 103/2012.
- GwH 3 mei 2012, nr. 61/2012.
- GwH 31 mei 2011, nr. 96/2011.
- GwH 6 april 2011, nr. 54/2011.
- GwH 3 februari 2011, nr. 20/11.
- GwH 16 december 2010, nr. 144/2010.
- GwH 8 juli 1997, nr. 37/97.
- Cass. 22 juni 2007, AR. C.05.0032.N.
- Cass. 10 november 1997, FJF, nr. 97/282.
Duitsland
- Bundesverfassungsgericht 11 januari 2011, BVerfGE 128, www.bundesverfassungsgeri cht.de.
- Bundesgerichtshof, XII ZB 660/14 (hangende).
- Kammergericht Berlin 30 oktober 2014, nr. 1 W 48/14, www.beck-online.de
- Oberlandesgericht Köln 30 november 2009, nr. 16 Wx 94/09, www.nrwe.de.
- Amtsgericht Schöneberg 13 december 2013, nr. 71 III 254/13, www.berlin.de, onuitg.
- Landgericht Köln 16 juni 2009, nr. 1 T 186/09, www.dejure.org, onuitg.
Japan
- Japan Supreme Court (最高裁判所 Saikō-Saibansho) 10 december 2013, 2013 (kyo) 5, www.courts.go.jp/english/(Engelse samenvatting).
Nederland
- Gerechtshof Leeuwarden 23 december 2010, 200.058.760/01, www.uitspraken.rechts praak.nl.
- Rechtbank Leeuwarden 2 december 2009, nr. 98387 - FA RK 09-1332, www.uitsprake n.rechtspraak.nl.
Zweden
- Kammarrätten I Göteborg 5 oktober 2015, Mål nr. 6186-14 [Beslissing verkregen via Ulrika Westerlund, in full text in bijlage].
- Kammarrätten I Stockholm 9 juli 2015, Mål nr. 3201-14 [Beslissing verkregen via Ulrika Westerlund, in full text in bijlage].
- Förvaltningsrätten I Göteborg 30 oktober 2014, Mål nr. 11453-13, onuitg.
- Förvaltningsrätten Stockholm (SE) 14 april 2014, Mål nr. 24685-13, onuitg.
Algemeen
- SCHERPE, J.M., European Family Law. Volume IV: The Present and Future of European Family Law., Northhampton, Edward Elgar Pub., 2016, xviii + 161 p.
België
- BOUCKAERT, B., Algemene rechtsleer en rechtsmethodiek, Antwerpen, Maklu, 2002, 229 p.
- BOUCKAERT, B. en DE MOOR, B., Handleiding juridisch schrijven, Antwerpen, Maklu, 2000, 133 p.
- BORGHS, P., Juridische gids over ouderschap voor holebi’s en transgenders, Gent, Cavaria, 2010, 164 p.
- DE CORTE, R. en DE GROOTE, B., Handboek civiel recht, Gent, Larcier, 2011, XVIII + 755 p.
- DEKKERS, R. en WYLLEMAN, A., Handboek burgerlijk recht. I: Personen en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, xvi + 420 p.
- DE KONINCK, C., Glossarium van Latijnse en Romeinse rechtstermen, Antwerpen, Maklu, 1997, 489 p.
- GALLUS, N., Bioéthique et droit, Limal, Anthemis, 2013, 297 p.
- GORLÉ, F., BOURGEOIS, G., BOCKEN, H. en REYNTJENS, F., Rechtsvergelijking, E. Story-Scientia, Brusssel, 1991, XVII + 474 p.
- GORLÉ, F., DE BONDT, W., BOCKEN, H., REYNTJENS, F., DE BONDT, W. en LEMMENS, K., Rechtsvergelijking, Kluwer, Mechelen, 2007, XVII + 359 p.
- MOTMANS, J., BIOLLEY, I. en DEBUNNE, S., Leven als transgender in België. De sociale en juridische situatie van transgender personen in kaart gebracht, Brussel, Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen, 2009, 209 p.
- SENAEVE, P. en LEMMENS, P. (eds.), De betekenis van de mensenrechten voor het personen-en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, xv + 201 p.
- SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K. (eds.), De rechtspositie van de transseksueel. Commentaar op de wetten van 9 en 10 mei 2007 en van 15 mei 2007, Antwerpen, Intersentia, 2008, xix + 307 p.
- SWENNEN, F., Het personen-en familierecht: identiteit en verwantschap vanuit juridisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 2015, xxxii + 602 p.
- SWENNEN, F., Het personen- en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, xxix + 602 p.
- SWENNEN, F., Het personen-en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, xxv + 511 p.
- SWENNEN, F., Het personen- en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, xxv + 505 p.
- SWENNEN, F., Personenrecht in kort bestek in Recht in kort bestek, nr. 3, Antwerpen, Intersentia, 2008, xviii + 174 p.
- TILLEMAN, B. en DEMARSIN, B., Algemene inleiding tot het recht, Leuven, Acco, 2009, xx + 308 p.
- VANDE LANOTTE, J., GOEDERTIER, G., HAECK, Y., GOOSSENS, J. en DE PELSMAEKER, T., Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2015, XLVIII + 1625 p.
- VANDE LANOTTE, J. en GOEDERTIER, G., Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, XLVI + 1530 p.
- VAN GRUNDERBEECK, D., Beginselen van personen- en familierecht. Een menselijke benadering, Antwerpen, Intersentia, 2003, xxxii + 763p.
- VERSCHELDEN, G., Handboek Belgisch Personen- en familierecht in Gandaius, Brugge, die Keure, 2016, LVIII + 970 p.
- VERSCHELDEN, G. Handboek Belgisch Familierecht in Gandaius, Brugge, die Keure, 2010, LVI + 840 p.
- VERSCHELDEN, G., Afstamming in APR, Mechelen, Kluwer, 2004, LIII +762 p.
Nederland
- VAN MOURIK, M.J.A en NUYTINCK, A.J.M., Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht in Studiereeks Burgerlijk Recht. Deel 1, Deventer, Kluwer, 2015, XXXI + 468 p.
BIJDRAGEN IN VERZAMELWERKEN
Algemeen
- DUNNE, P., “Recognizing Identities, Denying Families: Conditions for the Legal Recognition of Gender Identity in Europe” in CASONATO, A. en SCHUSTER, A. (eds.), Rights on the Move - Rainbow families in Europe - Conference Proceedings, Trento, University of Trento, 2014, 295-310.
- FLYNN, T., “The Ties That (Don’t) Bind: Transgender Family Law and the Unmaking of Families” in CURRAH, P., JUANG, R.M., PRICE MINTER, S., Transgender rights, Minneapolis, University of Minnesota Press, 2006, 32-51.
- MCCLAIN, L.C. en CERE, D., “What is Parenthood? – Contemporary Debates about the family” in DOWD, N.E., Families, Law, and Society Series, New York, New York University Press, 2013, 237-275.
- RECHER, A. “Les droits des personnes trans” in ZIEGLER, A.R., MONTINI, M. en COPUR, E.A. (eds.), Droits LGBT. Droits des gays, lesbiennes, bisexuels et transgenres en Suisse: partenariat enregistré, communauté de vie de fait, questions juridiques concernant l'orientation sexuelle et l'identité de genre, Basel, Helbing Lichtenhahn, 2013, 105-220.
- SCHERPE, J.M. en DUNNE, P., “Conclusion: Comparative Analysis and Recommendations” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 613-633.
- SLEDZINSKA-SIMON, A., “Transgender Rights on the Move: Towards Recognition and Gender-Neutral Definition of Parenthood” in CASONATO, A. en SCHUSTER, A. (eds.), Rights on the Move - Rainbow families in Europe - Conference Proceedings, Trento, University of Trento, 2014, 311-326.
België
- BLAUWHOFF, R.J., Foundational facts, relative truths: a comparative law study on children’s right to know their genetic origins, Antwerpen, Intersentia, 2009, xix + 462 p.
- BORGHS, P., “Heteronormativiteit in het Belgische familierecht” in BREMS, E., FOUBERT, P., GERARD, P., HEIRBAUT, D., HOLTMAAT, R., HUMBLET, P., OUALD CHAIB, S., PARREIN, F., POPELIER, P., STEVENS, L., TIMMER, A., VERSLUYS, L., Recht en gender in België, Brugge, die Keure, 2011, 85-105.
- DE CUYPERE, G., “Transseksualiteit: de geslachtsaanpassende behandeling” in SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K. (eds.), De rechtspositie van de transseksueel. Commentaar op de wetten van 9 en 10 mei 2007 en van 15 mei 2007, Antwerpen, Intersentia, 2008, 1-28.
- FURKEL, F., “L’incidence de la biomédecine sur la parenté ou le triomphe de l’amour de la vérité biologique” in FEUILLET-LIGER, B. en CRESPO-BRAUNER, M.C. (eds.), Les incidences de la biomédicine sur la parenté, Brussel, Larcier (Editions Bruylant), 2014, 23-54.
- PINTENS, W., “The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons in Belgium and the Netherlands” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 109-123.
- SENAEVE, P. m.m.v. ARNOEYTS, S., “Tien jaar Belgische rechtspraak inzake de aanvaarding van het IVRK” in SENAEVE, P. en LEMMENS, P. (eds.), De betekenis van de mensenrechten voor het personen-en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 103-170.
- SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K., “Voorwoord” in SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K. (eds.), De rechtspositie van de transseksueel. Commentaar op de wetten van 9 en 10 mei 2007 en van 15 mei 2007, Antwerpen, Intersentia, 2008, xvii-xix.
- SWENNEN, F., “The changing concept of ‘family’ and challenges for family law in the Benelux countries” in SCHERPE, J.M. (ed.), European Family Law. Volume II: The Changing Concept of ‘Family’ and Challenges for Domestic Family Law, Northampton, Edward Elgar Pub., 2016, 5-21.
- UYTTERHOEVEN, K., “Transseksualiteit en de mensenrechten” in SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K. (eds.), De rechtspositie van de transseksueel. Commentaar op de wetten van 9 en 10 mei 2007 en van 15 mei 2007, Antwerpen, Intersentia, 2008, 27-111.
- VAN GRUNDERBEECK, D., “Grondbeginselen van een Europees personen- en familierecht geformuleerd vanuit het perspectief van de mensenrechten” in SENAEVE, P. en LEMMENS, P. (eds.), De betekenis van de mensenrechten voor het personen-en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 1-45.
- VERSCHELDEN, G., “Grondwetsconforme toepassing van het afstammingsrecht: het bos door de bomen” in BRACKE, D., CASMAN, H., DE KEUKELAERE, O., DE SCHRIJVER, L., GHYSENS, A., RAEMDONCK, N., RENIERS, A., VAN SINAY, T., VANDERMANDER, R. en VERSCHELDEN, G., Notariële Actualiteit 2014. Verslagboek van de vormingsdagen van de Studiekring Provinciaal Genootschap der Notarissen van Oost-Vlaanderen, Brugge, die Keure, 2015, 121-171.
- VERSCHELDEN, G., “Kroniek Personen- en Familierecht (2014-2015)” in Rechtskroniek voor het notariaat deel 27, Brugge, die Keure, 2015, 51-126.
- VERSCHELDEN, G., “Overzicht van rechtspraak inzake MBV (exclusief draagmoederschap)” in TACK, S. en VERSCHELDEN, G. (eds.), Medisch begeleide voortplanting in juridisch en ethisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 2014, 23-68.
- WUYTS, T., “Afstamming na medisch begeleide voortplanting” in SENAEVE, P., VERSCHELDEN, G., SWENNEN, F. en WUYTS, T. (eds.), De hervorming van het afstammingsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, 289-358.
- WUYTS, T., “De gevolgen van de juridische geslachtsaanpassing op familierechtelijk vlak” in SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K. (eds.), De rechtspositie van de transseksueel. Commentaar op de wetten van 9 en 10 mei 2007 en van 15 mei 2007, Antwerpen, Intersentia, 2008, 207-268.
Denemarken
- SVERDRUP, T., “The changing concept of ‘family’ and challenges for family law in the Nordic Countries” in SCHERPE, J.M. (ed.), European Family Law. Volume II: The Changing Concept of ‘Family’ and Challenges for Domestic Family Law, Northampton, Edward Elgar Pub., 2016, 186-211.
- VIDEBÆK MUNKHOLM, N., “Legal Status of Transsexual and Transgender Persons in Denmark” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 147-181.
Duitsland
- DUTTA, A., “The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons in Germany” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 207-221.
Japan
- NISHITANI, Y., “The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons in Japan” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 363-389.
Nederland
- SWENNEN, F., “The changing concept of ‘family’ and challenges for family law in the Benelux countries” in SCHERPE, J.M. (ed.), European Family Law. Volume II: The Changing Concept of ‘Family’ and Challenges for Domestic Family Law, Northampton, Edward Elgar Pub., 2016, 5-21.
- VAN DEN BRINCK, M. en TIGCHELAAR, J., “The equality of the (non)trans-parent: women who father children” in VAN DEN BRINK, M., BURRI, S. en GOLDSCHMIDT, J. (eds.), Equality and human rights: nothing but trouble, Utrecht, Utrecht University, 2015, 247-260.
Verenigd Koninkrijk
- GILMORE, S., “The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons in England and Wales” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 183-206.
Zweden
- GARLAND, J., “The Legal Status of Transsexual And Transgender Persons in Sweden” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 281-311.
TIJDSCHRIFTBIJDRAGEN
Algemeen
- ALVES DE FARIA, G., “Sexual orientation and the ECtHR: what relevance is given to the best interests of the child? An analysis of The European Court of Human Rights’ approach to the best interests of the child in LGBT parenting cases”, F&R 2015, DOI: 10.5553/FenR/.000018.
- DE ROO, C., TILLEMAN, K., T’SJOEN, G. en DE SUTTER, P., “Fertility options in transgender people”, International Review of Psychiatry 2015, afl. 1, 112-119.
- DUNNE, P., “Recognizing transgender parenthood on birth certificates: Re (JK) v Secretary of State for the Home Department”, International Family Law 2015, 230-234.
- FORREST MARTIN, F., “Amicus Brief: Breaking New Ground in International Law Protecting Transsexual Rights--Rights International's Amicus Curiae Brief in X.Y. and Z. v. United Kingdom”, National Journal of Sexual Orientation Law 1997, 36-48.
België
- BORGHS, P., “Nieuwe Deense transgenderwet is voorbeeld voor België”, Juristenkrant 2014, afl. 294, 12.
- BORGHS, P., “Rechtspositie meemoeder. Van adoptieve naar oorspronkelijke juridische afstamming”, NJW 2013, 383-408.
- DELRUE, E., “Regering wil komaf maken met verplichte sterilisatie transgenders”, De Morgen 7 november 2014, 4.
- DE ROOVER, D., “Exclusief: dit najaar debat transgenderwetgeving in Federaal Parlement”, Zizo Magazine 30 maart 2016, www.koengeens.be.
- DE WOLF, E., “2015 was een belangrijk jaar voor transgenders wereldwijd. Een overzicht van enkele opvallende politieke, maatschappelijke en culturele gebeurtenissen”, Weekend Knack 2015, afl. 50, 22-25.
- HEYVAERT, A., “De evolutie naar de seks(e)neutraliteit van het gezinsrecht. Een (poging tot) verklaring”, NJW 2005, 1190-1202.
- MOORTELMANS, M., “Relax, het is maar gender”, Weekend Knack 2015, afl. 50, 32-34.
- PLUYM, L., “Juridisch statuut voor meemoeders – Commentaar bij de wet van 5 mei 2014”, T. Fam. 2015, 5-15.
- PLUYM, L., “Het recht van het kind om zijn ouders te kennen (art. 7.1 IVRK) na heterologe medisch begeleide voortplanting, adoptie en draagmoederschap in België”, TJK 2012, 5-22.
- SEGHERS, G. en SWENNEN, F., “Meemoederschap zonder adoptie – de wet van 5 mei 2014 tot vaststelling van de afstamming van de meemoeder”, TBBR 2014, 480-486.
- SMEYERS, P., “Een duidelijke wet behoeft geen interpretatie” (noot onder Cass. 25 oktober 2013), TFR 2014, 433-434.
- UYTTERHOEVEN, K., “Het onderscheid tussen de vorderingen van staat en de vorderingen tot verbetering van een akte van de burgerlijke stand m.b.t. interseksuelen en transseksuelen”, TBBR 2000, 44-47.
- VANDENHOLE, W. “Straatsburg breekt lans voor volwaardige juridische erkenning van transseksualiteit”, Juristenkrant 2002, afl. 55, 11.
- VAN EIJK, M., “Redactioneel: I just happened to be a pregnant man. Transgender, een begrip dat niet (een) is”, Tijdschrift voor genderstudies 2008, afl. 2, 2-9.
- VERSCHELDEN, G., “De familierechtelijke ambities van de regering-Michel I”, T.Fam. 2015, 2-4.
- VERSCHELDEN, G., “Nieuwe transgenderwetgeving: knopen doorhakken”, T.Fam. 2015, 242-243.
- VERSCHELDEN, G., “Pleidooi voor een wetgevende hervorming van het Belgisch afstammingsrecht”, T.Fam. 2015, 53-59.
- VERSTRAETE, K., “Wet betreffende de transseksualiteit”, TVW 2007, 426-431.
- YSEBAERT, T., “Officieel van geslacht veranderen kan binnenkort zonder medische ingreep”, De Standaard 12 mei 2016, www.destandaard.be.
Duitsland
- SPOTTISWOODE, J., “Transgender man gives birth in Germany”, The Telegraph 2013, www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/germany/10301862/Transgender-….
Nederland
- HOENS, F.M.H., “Onverwacht afstammingsrecht. Gewijzigde transgenderwetgeving (II)”, Estate Tip Review 2015, afl. 35, 1-2.
- HOENS, F.M.H., “Van mannen die kinderen baren. Gewijzigde transgenderwetgeving”, Estate Tip Review 2015, afl. 14, 1-2.
- NUYTINCK, A.J.M., “Meer bescherming voor transgenders”, Privaatrecht Actueel 2011, 965-967.
- NUYTINCK, A.J.M., “Volledige sekseneutraliteit in het personen- en familierecht: over erkennende vrouwen en barende mannen”, Ars Aaqui 2010, 8-10.
- VAN DEN BRINK, M., REUSS, P. en TIGCHELAAR, J., “Out of the Box? Domestic and Private International Law Aspects of Gender Registration”, European Journal of Law Reform 2015, 282-293.
- VENNIX, P., “Genderidentiteit en werk bij man-naar-vrouw transgenders”, Tijdschrift voor Seksuologie 2002, 245-252.
CURSUSMATERIAAL, DOCTORAATSPROEFSCHRIFTEN, VERHANDELINGEN, MASTERPROEVEN
België
- UYTTERHOEVEN, K., De staat van de transseksuele persoon: een rechtsvergelijkende analyse en proeve van oplossing naar Belgisch Recht, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten KU Leuven, 2000, 628 p.
- VAN GRUNDERBEECK, D., Grondbeginselen van een Europees personen- en familierecht geformuleerd vanuit het perspectief van de mensenrechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten KU Leuven, 2002, XIV + 641 p.
- VANVOOREN, A., De betekenis van het geslacht en de woonplaats voor de identificatie van de persoon, onuitg. masterproef Rechten UGent, 2014, http://lib.ugent.be/fulltxt/RU G01/002/163/070/RUG01-002163070_2014_0001_AC.pdf, 150 p.
- WIJNANT, T., Suggesties voor een wettelijke regeling van draagmoederschap in België aan de hand van de statelijke regelingen in de VSA, onuitg. Masterproef Rechten UGent, 2015, http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/163/049/RUG01-002163049_2014_000 1_AC.pdf, III + 322 p.
Nederland
- DIETVORST, R., Het wetsvoorstel transgenders, onuitg. masterproef Rechten Universiteit Tilburg, 2011, http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=133860, 82 p.
WEBSITES
- www.tgeu.org.
VARIA
Algemeen
- ROBERTS, D., “Reproduction, and the meaning of Liberty: Building a Social Justice Vision of Reproductive Freedom”, delivered at a Public Forum Presented by the Othmer Institute, 2000, www.almondesign.com/websites/othmerinstitute /reports/report1.ht ml.
Japan
- SAMPY, R. “Japan: Supreme Court awards legal parental status to trans man”, 2013, www.pinknews.co.uk/2013/12/12/japan-supreme-court-awards-legal-parental….
- STEIGER, K., “Japan refuses to register trans man as father on the birth certificate”, 2012, www.rawstory.com /2012/11/japan-refuses-to-register-trans-man-as-father-on-birth-certificate/.
- X., “Man who gave birth faces court battle to be father”, The Local 2013, www.thelocal.de/20130910/51853.
Nederland
- FORDER, C, “De Transvrouw als juridische vader”, 2011, http://carolineforder.blogspo t.com/2011/01/de-transvrouw-als-juridische-vader.html.
- VONK, M., “Ouderschap na geslachtswijziging op de geboorteakte van man naar vrouw of andersom”, 2013, https://machteldvonk.wordpress.com/2013/09/07/ouderschap-na-geslachtswi….
Zweden
- X, “Sweden: Trans Man Who Gave Birth Registered as ‘Father’”, 2014, www.tgeu.org.
- X, “Finally: Forced sterilizations removed from the Swedish legislation”, 2013, www.tg eu.org.
België
- BORGHS, P. De medische criteria in de wet betreffende de transseksualiteit. Rechtsvergelijkend onderzoek in opdracht van het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen, Gent, Cavaria, 2013, 65 p., http://igvm iefh.belgium.be/fr/binaries/ Transseksualiteit%20medische%20criteria_tcm337237187.pdf.
- Regeerakkoord van 9 oktober 2014, te consulteren via www.premier.be/nl/regeer akkoord.
- Regeerakkoord van 1 december 2011, te consulteren via www.dekamer.be/kvvcr/pdf_ sec tions/searchlist/Regeerakkoord_1_december_2011.pdf.
BIBLIOGRAFIE
* Voorafgaande opmerking: de verwijzingen naar buitenlandse bronnen zijn zo goed als mogelijk aangepast aan de V&A 2015.
Internationaalrechtelijke normen
- Verdrag inzake de Rechten van het Kind, aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties te New York op 20 november 1989, goedgekeurd door België bij wet van 25 november 1991, BS 17 januari 1992, 803-826; in de Vlaamse gemeenschap goedgekeurd bij Decreet van 15 mei 1991, BS 13 juli 1991.
Europeesrechtelijke normen
- Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, aangenomen te Rome op 4 november 1950, goedgekeurd door België bij wet van 13 mei 1955, BS 19 augustus 1955, 5028-5049.
België
- De gecoördineerde Grondwet 17 februari 1994, BS 17 februari 1994, 4.054.
- Wet 18 december 2014 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek, het Wetboek van Internationaal Privaatrecht, het Consulair Wetboek, de wet van 5 mei 2014 houdende de vaststelling van de afstamming van de meemoeder en de wet van 8 mei 2014 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met het oog op de invoering van de gelijkheid tussen mannen en vrouwen bij de wijze van naamsoverdracht aan het kind en aan de geadopteerde, BS 23 december 2014, 104.985.
- Wet 5 mei 2014 houdende de vaststelling van de afstamming van de meemoeder, BS 7 juli 2014, 51.703
- Wet 6 juli 2007 betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van de overtallige embryo’s en de gameten, BS 17 juli 2007, 38.575.
- Wet 10 mei 2007 betreffende de transseksualiteit, BS 11 juli 2007, 37.823.
- Wet 1 juli 2006 tot wijziging van de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het vaststellen van de afstamming en de gevolgen ervan, BS 29 december 2006, 76.040.
- Wet 18 mei 2006 tot wijziging van een aantal bepalingen van het Burgerlijk Wetboek teneinde de adoptie door personen van hetzelfde geslacht mogelijk te maken, BS 20 juni 2006, 31.128.
- Gerechtelijk Wetboek 10 oktober 1967, BS 31 oktober 1967, 11.360.
- Burgerlijk Wetboek 21 maart 1804.
- Circ. 1 februari 2008 betreffende de transseksualiteitswetgeving, BS 20 februari 2008, 10.758-10.767
- Algemene beleidsnota Justitie van 15 november 2015, Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 54-1428/8.
- Vr. en Antw. Vl. Parl. 2015-16, 13 oktober en 30 november 2015, nr. 594, 165 (S. VAN HECKE, antw. K. GEENS).
- Voorstel van een resolutie (K. LALIEUX, J. FERNANDEZ FERNANDEZ e.a.) waarbij meer respect en meer rechten worden gevraagd voor lesbiennes, gays, biseksuelen, transseksuelen, queers en interseksen, Parl.St. Kamer BZ 2014, nr. 0251/002.
- Voorstel van een resolutie (K. LALIEUX e.a.) waarbij meer respect en meer rechten worden gevraagd voor lesbiennes, gays, biseksuelen, transseksuelen, queers en interseksen, Parl.St. Kamer BZ 2014, nr. 0251/001.
- Verslag namens de Commissie voor de Justitie (B. ANCIAUX e.a.) bij het wetsvoorstel houdende de vaststelling van de afstamming van de meeouder, Parl.St. Senaat 2013-14, nr. 5-2445/3.
- Wetsontwerp tot wijziging van de wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van discriminatie tussen vrouwen en mannen met het oog op de uitbreiding ervan naar genderidentiteit en genderexpressie, Parl.St. Kamer 2013-14, nr. 5-2831/2.
- Hand. Senaat 2013-14, 13 maart 2014, nr. 5-144.
- Wetsvoorstel (J. DE GUCHT e.a.) houdende de vaststelling van de afstamming van de meeouder, Parl.St. Senaat 2013-14, nr. 5-2445/1.
- Verslag namens de commissie voor de justitie, Parl.St. Senaat 2006-07, nr. 3-1794/6.
- Verslag namens de commissie voor de justitie over het wetsontwerp betreffende de transseksualiteit (J. DE ROECK e.a.), Parl.St. Senaat 2006-07, nr. 3-1794/5.
- Amendementen op het wetsontwerp betreffende de transseksualiteit, Parl St. Senaat 2006-07, nr. 3-1794/4.
- Adv.RvS nr. 41.570/AV van 28 november 2006 over het wetsontwerp betreffende de transseksualiteit, Parl.St. Senaat, 2006-07, nr. 3-1794/3.
- Amendementen (C. NYSSENS e.a.) op het wetsontwerp betreffende de transseksualiteit, Parl.St. Senaat 2006-07, nr. 3-1794/2.
Denemarken
- Børneloven, LBK 23 december 2015, nr. 1817 (geconsolideerde versie van Børneloven, Lov 7 juni 2001, nr. 460), www.retsinformation.dk [“Children’s Act” 23 december 2015, nr. 1817].
- Lov om ændring af CPR-loven 25 juni 2014, nr. 752, www.retsinformation.dk [“Civil Registration System Act” (CPR-ACT)].
- Forslag til lov om ændring af sundhedsloven og lov om assisteret reproduktion i forbindelse med behandling, diagnostik og forskning m.v. (Kriterier for kastration og justeringer som følge af indførelse af juridisk kønsskifte m.v.), Folketinget 2013-14, L189, www.ft.dk [Wetsvoorstel tot wijziging van de wet op de gezondheidszorg en de medisch begeleide voortplanting in verband met de behandeling, diagnose en onderzoek, enz. (Criteria voor castratie en aanpassingen als gevolg van de invoering van een juridische geslachtsverandering, enz.), Parlement 2013-14, L189].
- Forslag til lov om ændring af sundhedsloven og lov om assisteret reproduktion i forbindelse med behandling, diagnostik og forskning m.v. (Kriterier for kastration og justeringer som følge af indførelse af juridisk kønsskifte m.v.) - Spørgsmål og svar, Folketinget 2013-14, L189, www.ft.dk. [Wetsvoorstel tot wijziging van de wet op de gezondheidszorg en de medisch begeleide voortplanting in verband met de behandeling, diagnose en onderzoek, enz. (Criteria voor castratie en aanpassingen als gevolg van de invoering van een juridische geslachtsverandering, enz.) – Vr. en Antw., Parlement 2013-14, L189].
- Betænkning over Forslag til lov om ændring af sundhedsloven og lov om assisteret reproduktion i forbindelse med behandling, diagnostik og forskning m.v. (Kriterier for kastration og justeringer som følge af indførelse af juridisk kønsskifte m.v.), Folketinget 2013-14, L189, www.ft.dk [Rapport over het wetsvoorstel tot wijziging van de wet op de gezondheidszorg en de medisch begeleide voortplanting in verband met de behandeling, diagnose en onderzoek, enz. (Criteria voor castratie en aanpassingen als gevolg van de invoering van een juridische geslachtsverandering, enz.), Parlement 2013-14, L189].
Duitsland
- Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland in der im Bundesgesetzblatt Teil III, Gliederungsnummer 100- 1, veröffentlichten bereinigten Fassung, das zuletzt durch Artikel 1 des Gesetzes vom 23. Dezember 2014 (BGBl. I S. 2438) geändert worden ist, www.gesetze-im-internet.de [Grondwet van de Bondsrepubliek Duitsland, Staatsblad Duitsland deel III nr. 100-1, laatstelijk gewijzigd bij artikel 1 wet van 23 december 2014].
- Transsexuellengesetz vom 10 September 1980 (BGBl. I S. 1654), das zuletzt durch Artikel 1 des Gesetzes vom 17 Juli 2009 (BGBl. I S. 1978) geändert worden ist, www.gesetze-im-internet.de [wet 10 september 1980 betreffende de transseksualiteit, laatstelijk gewijzigd bij artikel 1 wet 17 juli 2009].
- Bürgerliches Gesetzbuch in der Fassung der Bekanntmachung vom 2. Januar 2002 (BGBl. I S. 42, 2909; 2003 I S. 738), das zuletzt durch Artikel 1 des Gesetzes vom 11. März 2016 (BGBl. I S. 396) geändert worden ist, www.gesetze-im-internet.de [Burgerlijk Wetboek, Staatsblad Duitsland 2 januari 2002, laatstelijk gewijzigd bij artikel 1 van de wet van 11 maart 2016]
Japan
- 民法 Minpō, Act No. 89 of 1896 [Engelse vertaling: Civil Code Japanese Law Translation by the Ministry of Justice on April 1, 2009, www.japaneselawtrans lation.go.jp.].
- 性同一性障害者の性別の取扱いの特例に関する法律 Sei Dōitsusei Shōgaisha no Seibetsu no Toriatsukai no Tokurei ni Kansuru Hōritsu, nr. 111 van 2003, in werking 16 juli 2004 [Engelse vertaling: Act on Special Cases in Handling Gender for People with Gender Identity, Law No. 111 of 2003 (Effective Jul. 16, 2004)– translation by Chiaki Ota].
Nederland
- Wet 18 december 2013 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens in verband met het wijzigen van de voorwaarden voor en de bevoegdheid ter zake van wijziging van de vermelding van het geslacht in de akte van geboorte, Stb. 10 januari 2014, nr. 1, www.overheid.nl.
- Wet 25 november 2013 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met het juridisch ouderschap van de vrouwelijke partner van de moeder anders dan door adoptie, Stb. 5 december 2013, nr. 480, www.overheid.nl.
- Besluit van 20 maart 2014 houdende vaststelling van het tijdstip van inwerkingtreding van de Wet van 25 november 2013 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met het juridisch ouderschap van de vrouwelijke partner van de moeder anders dan door adoptie (Stb. 2013, 480) en tot wijziging van het Besluit bijzondere akten van de burgerlijke stand, het Besluit gezagsregisters en het Besluit burgerlijke stand 1994 in verband met het juridisch ouderschap van de vrouwelijke partner van de moeder anders dan door adoptie, Stb. 27 maart 2014, nr. 132, www.overheid.nl.
- Nota naar aanleiding van het verslag over de wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens in verband met het wijzigen van de voorwaarden voor en de bevoegdheid ter zake van wijziging van de vermelding van het geslacht in de akte van geboorte, Kamerstukken II 2012-13, 33.351, nr. 6, www.overheid.nl.
- Verslag van de commissie voor Veiligheid en Justitie over de wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens in verband met het wijzigen van de voorwaarden voor en de bevoegdheid ter zake van wijziging van de vermelding van het geslacht in de akte van geboorte, Kamerstukken II 2012-13, 33.351, nr. 5, www.overheid.nl.
- Memorie van toelichting over de wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens in verband met het wijzigen van de voorwaarden voor en de bevoegdheid ter zake van wijziging van de vermelding van het geslacht in de akte van geboorte, Kamerstukken II 2012-13, 33.351, nr. 3, www.overheid.nl.
- Wetsvoorstel houdende de wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek en de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens in verband met het wijzigen van de voorwaarden voor en de bevoegdheid ter zake van wijziging van de vermelding van het geslacht in de akte van geboorte, Kamerstukken II 2012-13, 33.351, nr. 2, www.overheid.nl.
Verenigd Koninkrijk
- Human Fertilisation and Embryology Act 13 november 2008, www.legislation.gov.uk.
- Gender Recognition Act 1 juli 2004, www.legislation.gov.uk.
Zweden
- Föräldrabalk (1949:381) 10 juni 1949, www.riksdagen.se [“Children and Parents Code”, www.lagrummet.se].
- EHRM 10 maart 2015, nr. 14793/08, Y.Y./Turkije.
- EHRM 11 juli 2002, nr. 28957/95, Christine Goodwin/Verenigd Koningrijk.
- EHRM 11 juli 2002, nr. 25680/94, I/Verenigd Koninkrijk.
- EHRM 22 april 1997, nr. 21830/93, X, Y en Z/Verenigd Koninkrijk.
- EHRM 18 december 1986, nr. 9697/82, Johnston e.a./Ierland.
- EHRM 22 oktober 1981, nr. 7525/76, Dudgeon/Verenigd Koninkrijk.
- GwH 5 december 2016, nr. 165/2016.
- GwH 7 november 2013, nr. 147/2013.
- GwH 9 juli 2013, nr. 96/2013.
- GwH 9 juli 2013, nr. 105/2013.
- GwH 7 maart 2013, nr. 29/2013.
- GwH 7 maart 2013, nr. 30/2013.
- GwH 9 augustus 2012, nr. 103/2012.
- GwH 3 mei 2012, nr. 61/2012.
- GwH 31 mei 2011, nr. 96/2011.
- GwH 6 april 2011, nr. 54/2011.
- GwH 3 februari 2011, nr. 20/11.
- GwH 16 december 2010, nr. 144/2010.
- GwH 8 juli 1997, nr. 37/97.
- Cass. 22 juni 2007, AR. C.05.0032.N.
- Cass. 10 november 1997, FJF, nr. 97/282.
Duitsland
- Bundesverfassungsgericht 11 januari 2011, BVerfGE 128, www.bundesverfassungsgeri cht.de.
- Bundesgerichtshof, XII ZB 660/14 (hangende).
- Kammergericht Berlin 30 oktober 2014, nr. 1 W 48/14, www.beck-online.de
- Oberlandesgericht Köln 30 november 2009, nr. 16 Wx 94/09, www.nrwe.de.
- Amtsgericht Schöneberg 13 december 2013, nr. 71 III 254/13, www.berlin.de, onuitg.
- Landgericht Köln 16 juni 2009, nr. 1 T 186/09, www.dejure.org, onuitg.
Japan
- Japan Supreme Court (最高裁判所 Saikō-Saibansho) 10 december 2013, 2013 (kyo) 5, www.courts.go.jp/english/(Engelse samenvatting).
Nederland
- Gerechtshof Leeuwarden 23 december 2010, 200.058.760/01, www.uitspraken.rechts praak.nl.
- Rechtbank Leeuwarden 2 december 2009, nr. 98387 - FA RK 09-1332, www.uitsprake n.rechtspraak.nl.
Zweden
- Kammarrätten I Göteborg 5 oktober 2015, Mål nr. 6186-14 [Beslissing verkregen via Ulrika Westerlund, in full text in bijlage].
- Kammarrätten I Stockholm 9 juli 2015, Mål nr. 3201-14 [Beslissing verkregen via Ulrika Westerlund, in full text in bijlage].
- Förvaltningsrätten I Göteborg 30 oktober 2014, Mål nr. 11453-13, onuitg.
- Förvaltningsrätten Stockholm (SE) 14 april 2014, Mål nr. 24685-13, onuitg.
Algemeen
- SCHERPE, J.M., European Family Law. Volume IV: The Present and Future of European Family Law., Northhampton, Edward Elgar Pub., 2016, xviii + 161 p.
België
- BOUCKAERT, B., Algemene rechtsleer en rechtsmethodiek, Antwerpen, Maklu, 2002, 229 p.
- BOUCKAERT, B. en DE MOOR, B., Handleiding juridisch schrijven, Antwerpen, Maklu, 2000, 133 p.
- BORGHS, P., Juridische gids over ouderschap voor holebi’s en transgenders, Gent, Cavaria, 2010, 164 p.
- DE CORTE, R. en DE GROOTE, B., Handboek civiel recht, Gent, Larcier, 2011, XVIII + 755 p.
- DEKKERS, R. en WYLLEMAN, A., Handboek burgerlijk recht. I: Personen en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, xvi + 420 p.
- DE KONINCK, C., Glossarium van Latijnse en Romeinse rechtstermen, Antwerpen, Maklu, 1997, 489 p.
- GALLUS, N., Bioéthique et droit, Limal, Anthemis, 2013, 297 p.
- GORLÉ, F., BOURGEOIS, G., BOCKEN, H. en REYNTJENS, F., Rechtsvergelijking, E. Story-Scientia, Brusssel, 1991, XVII + 474 p.
- GORLÉ, F., DE BONDT, W., BOCKEN, H., REYNTJENS, F., DE BONDT, W. en LEMMENS, K., Rechtsvergelijking, Kluwer, Mechelen, 2007, XVII + 359 p.
- MOTMANS, J., BIOLLEY, I. en DEBUNNE, S., Leven als transgender in België. De sociale en juridische situatie van transgender personen in kaart gebracht, Brussel, Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen, 2009, 209 p.
- SENAEVE, P. en LEMMENS, P. (eds.), De betekenis van de mensenrechten voor het personen-en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, xv + 201 p.
- SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K. (eds.), De rechtspositie van de transseksueel. Commentaar op de wetten van 9 en 10 mei 2007 en van 15 mei 2007, Antwerpen, Intersentia, 2008, xix + 307 p.
- SWENNEN, F., Het personen-en familierecht: identiteit en verwantschap vanuit juridisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 2015, xxxii + 602 p.
- SWENNEN, F., Het personen- en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2014, xxix + 602 p.
- SWENNEN, F., Het personen-en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, xxv + 511 p.
- SWENNEN, F., Het personen- en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, xxv + 505 p.
- SWENNEN, F., Personenrecht in kort bestek in Recht in kort bestek, nr. 3, Antwerpen, Intersentia, 2008, xviii + 174 p.
- TILLEMAN, B. en DEMARSIN, B., Algemene inleiding tot het recht, Leuven, Acco, 2009, xx + 308 p.
- VANDE LANOTTE, J., GOEDERTIER, G., HAECK, Y., GOOSSENS, J. en DE PELSMAEKER, T., Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2015, XLVIII + 1625 p.
- VANDE LANOTTE, J. en GOEDERTIER, G., Handboek Belgisch Publiekrecht, Brugge, die Keure, 2010, XLVI + 1530 p.
- VAN GRUNDERBEECK, D., Beginselen van personen- en familierecht. Een menselijke benadering, Antwerpen, Intersentia, 2003, xxxii + 763p.
- VERSCHELDEN, G., Handboek Belgisch Personen- en familierecht in Gandaius, Brugge, die Keure, 2016, LVIII + 970 p.
- VERSCHELDEN, G. Handboek Belgisch Familierecht in Gandaius, Brugge, die Keure, 2010, LVI + 840 p.
- VERSCHELDEN, G., Afstamming in APR, Mechelen, Kluwer, 2004, LIII +762 p.
Nederland
- VAN MOURIK, M.J.A en NUYTINCK, A.J.M., Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht in Studiereeks Burgerlijk Recht. Deel 1, Deventer, Kluwer, 2015, XXXI + 468 p.
BIJDRAGEN IN VERZAMELWERKEN
Algemeen
- DUNNE, P., “Recognizing Identities, Denying Families: Conditions for the Legal Recognition of Gender Identity in Europe” in CASONATO, A. en SCHUSTER, A. (eds.), Rights on the Move - Rainbow families in Europe - Conference Proceedings, Trento, University of Trento, 2014, 295-310.
- FLYNN, T., “The Ties That (Don’t) Bind: Transgender Family Law and the Unmaking of Families” in CURRAH, P., JUANG, R.M., PRICE MINTER, S., Transgender rights, Minneapolis, University of Minnesota Press, 2006, 32-51.
- MCCLAIN, L.C. en CERE, D., “What is Parenthood? – Contemporary Debates about the family” in DOWD, N.E., Families, Law, and Society Series, New York, New York University Press, 2013, 237-275.
- RECHER, A. “Les droits des personnes trans” in ZIEGLER, A.R., MONTINI, M. en COPUR, E.A. (eds.), Droits LGBT. Droits des gays, lesbiennes, bisexuels et transgenres en Suisse: partenariat enregistré, communauté de vie de fait, questions juridiques concernant l'orientation sexuelle et l'identité de genre, Basel, Helbing Lichtenhahn, 2013, 105-220.
- SCHERPE, J.M. en DUNNE, P., “Conclusion: Comparative Analysis and Recommendations” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 613-633.
- SLEDZINSKA-SIMON, A., “Transgender Rights on the Move: Towards Recognition and Gender-Neutral Definition of Parenthood” in CASONATO, A. en SCHUSTER, A. (eds.), Rights on the Move - Rainbow families in Europe - Conference Proceedings, Trento, University of Trento, 2014, 311-326.
België
- BLAUWHOFF, R.J., Foundational facts, relative truths: a comparative law study on children’s right to know their genetic origins, Antwerpen, Intersentia, 2009, xix + 462 p.
- BORGHS, P., “Heteronormativiteit in het Belgische familierecht” in BREMS, E., FOUBERT, P., GERARD, P., HEIRBAUT, D., HOLTMAAT, R., HUMBLET, P., OUALD CHAIB, S., PARREIN, F., POPELIER, P., STEVENS, L., TIMMER, A., VERSLUYS, L., Recht en gender in België, Brugge, die Keure, 2011, 85-105.
- DE CUYPERE, G., “Transseksualiteit: de geslachtsaanpassende behandeling” in SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K. (eds.), De rechtspositie van de transseksueel. Commentaar op de wetten van 9 en 10 mei 2007 en van 15 mei 2007, Antwerpen, Intersentia, 2008, 1-28.
- FURKEL, F., “L’incidence de la biomédecine sur la parenté ou le triomphe de l’amour de la vérité biologique” in FEUILLET-LIGER, B. en CRESPO-BRAUNER, M.C. (eds.), Les incidences de la biomédicine sur la parenté, Brussel, Larcier (Editions Bruylant), 2014, 23-54.
- PINTENS, W., “The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons in Belgium and the Netherlands” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 109-123.
- SENAEVE, P. m.m.v. ARNOEYTS, S., “Tien jaar Belgische rechtspraak inzake de aanvaarding van het IVRK” in SENAEVE, P. en LEMMENS, P. (eds.), De betekenis van de mensenrechten voor het personen-en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 103-170.
- SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K., “Voorwoord” in SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K. (eds.), De rechtspositie van de transseksueel. Commentaar op de wetten van 9 en 10 mei 2007 en van 15 mei 2007, Antwerpen, Intersentia, 2008, xvii-xix.
- SWENNEN, F., “The changing concept of ‘family’ and challenges for family law in the Benelux countries” in SCHERPE, J.M. (ed.), European Family Law. Volume II: The Changing Concept of ‘Family’ and Challenges for Domestic Family Law, Northampton, Edward Elgar Pub., 2016, 5-21.
- UYTTERHOEVEN, K., “Transseksualiteit en de mensenrechten” in SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K. (eds.), De rechtspositie van de transseksueel. Commentaar op de wetten van 9 en 10 mei 2007 en van 15 mei 2007, Antwerpen, Intersentia, 2008, 27-111.
- VAN GRUNDERBEECK, D., “Grondbeginselen van een Europees personen- en familierecht geformuleerd vanuit het perspectief van de mensenrechten” in SENAEVE, P. en LEMMENS, P. (eds.), De betekenis van de mensenrechten voor het personen-en familierecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 1-45.
- VERSCHELDEN, G., “Grondwetsconforme toepassing van het afstammingsrecht: het bos door de bomen” in BRACKE, D., CASMAN, H., DE KEUKELAERE, O., DE SCHRIJVER, L., GHYSENS, A., RAEMDONCK, N., RENIERS, A., VAN SINAY, T., VANDERMANDER, R. en VERSCHELDEN, G., Notariële Actualiteit 2014. Verslagboek van de vormingsdagen van de Studiekring Provinciaal Genootschap der Notarissen van Oost-Vlaanderen, Brugge, die Keure, 2015, 121-171.
- VERSCHELDEN, G., “Kroniek Personen- en Familierecht (2014-2015)” in Rechtskroniek voor het notariaat deel 27, Brugge, die Keure, 2015, 51-126.
- VERSCHELDEN, G., “Overzicht van rechtspraak inzake MBV (exclusief draagmoederschap)” in TACK, S. en VERSCHELDEN, G. (eds.), Medisch begeleide voortplanting in juridisch en ethisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 2014, 23-68.
- WUYTS, T., “Afstamming na medisch begeleide voortplanting” in SENAEVE, P., VERSCHELDEN, G., SWENNEN, F. en WUYTS, T. (eds.), De hervorming van het afstammingsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, 289-358.
- WUYTS, T., “De gevolgen van de juridische geslachtsaanpassing op familierechtelijk vlak” in SENAEVE, P. en UYTTERHOEVEN, K. (eds.), De rechtspositie van de transseksueel. Commentaar op de wetten van 9 en 10 mei 2007 en van 15 mei 2007, Antwerpen, Intersentia, 2008, 207-268.
Denemarken
- SVERDRUP, T., “The changing concept of ‘family’ and challenges for family law in the Nordic Countries” in SCHERPE, J.M. (ed.), European Family Law. Volume II: The Changing Concept of ‘Family’ and Challenges for Domestic Family Law, Northampton, Edward Elgar Pub., 2016, 186-211.
- VIDEBÆK MUNKHOLM, N., “Legal Status of Transsexual and Transgender Persons in Denmark” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 147-181.
Duitsland
- DUTTA, A., “The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons in Germany” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 207-221.
Japan
- NISHITANI, Y., “The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons in Japan” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 363-389.
Nederland
- SWENNEN, F., “The changing concept of ‘family’ and challenges for family law in the Benelux countries” in SCHERPE, J.M. (ed.), European Family Law. Volume II: The Changing Concept of ‘Family’ and Challenges for Domestic Family Law, Northampton, Edward Elgar Pub., 2016, 5-21.
- VAN DEN BRINCK, M. en TIGCHELAAR, J., “The equality of the (non)trans-parent: women who father children” in VAN DEN BRINK, M., BURRI, S. en GOLDSCHMIDT, J. (eds.), Equality and human rights: nothing but trouble, Utrecht, Utrecht University, 2015, 247-260.
Verenigd Koninkrijk
- GILMORE, S., “The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons in England and Wales” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 183-206.
Zweden
- GARLAND, J., “The Legal Status of Transsexual And Transgender Persons in Sweden” in SCHERPE, J.M. (ed.), The Legal Status of Transsexual and Transgender Persons, Cambridge, Intersentia, 2015, 281-311.
TIJDSCHRIFTBIJDRAGEN
Algemeen
- ALVES DE FARIA, G., “Sexual orientation and the ECtHR: what relevance is given to the best interests of the child? An analysis of The European Court of Human Rights’ approach to the best interests of the child in LGBT parenting cases”, F&R 2015, DOI: 10.5553/FenR/.000018.
- DE ROO, C., TILLEMAN, K., T’SJOEN, G. en DE SUTTER, P., “Fertility options in transgender people”, International Review of Psychiatry 2015, afl. 1, 112-119.
- DUNNE, P., “Recognizing transgender parenthood on birth certificates: Re (JK) v Secretary of State for the Home Department”, International Family Law 2015, 230-234.
- FORREST MARTIN, F., “Amicus Brief: Breaking New Ground in International Law Protecting Transsexual Rights--Rights International's Amicus Curiae Brief in X.Y. and Z. v. United Kingdom”, National Journal of Sexual Orientation Law 1997, 36-48.
België
- BORGHS, P., “Nieuwe Deense transgenderwet is voorbeeld voor België”, Juristenkrant 2014, afl. 294, 12.
- BORGHS, P., “Rechtspositie meemoeder. Van adoptieve naar oorspronkelijke juridische afstamming”, NJW 2013, 383-408.
- DELRUE, E., “Regering wil komaf maken met verplichte sterilisatie transgenders”, De Morgen 7 november 2014, 4.
- DE ROOVER, D., “Exclusief: dit najaar debat transgenderwetgeving in Federaal Parlement”, Zizo Magazine 30 maart 2016, www.koengeens.be.
- DE WOLF, E., “2015 was een belangrijk jaar voor transgenders wereldwijd. Een overzicht van enkele opvallende politieke, maatschappelijke en culturele gebeurtenissen”, Weekend Knack 2015, afl. 50, 22-25.
- HEYVAERT, A., “De evolutie naar de seks(e)neutraliteit van het gezinsrecht. Een (poging tot) verklaring”, NJW 2005, 1190-1202.
- MOORTELMANS, M., “Relax, het is maar gender”, Weekend Knack 2015, afl. 50, 32-34.
- PLUYM, L., “Juridisch statuut voor meemoeders – Commentaar bij de wet van 5 mei 2014”, T. Fam. 2015, 5-15.
- PLUYM, L., “Het recht van het kind om zijn ouders te kennen (art. 7.1 IVRK) na heterologe medisch begeleide voortplanting, adoptie en draagmoederschap in België”, TJK 2012, 5-22.
- SEGHERS, G. en SWENNEN, F., “Meemoederschap zonder adoptie – de wet van 5 mei 2014 tot vaststelling van de afstamming van de meemoeder”, TBBR 2014, 480-486.
- SMEYERS, P., “Een duidelijke wet behoeft geen interpretatie” (noot onder Cass. 25 oktober 2013), TFR 2014, 433-434.
- UYTTERHOEVEN, K., “Het onderscheid tussen de vorderingen van staat en de vorderingen tot verbetering van een akte van de burgerlijke stand m.b.t. interseksuelen en transseksuelen”, TBBR 2000, 44-47.
- VANDENHOLE, W. “Straatsburg breekt lans voor volwaardige juridische erkenning van transseksualiteit”, Juristenkrant 2002, afl. 55, 11.
- VAN EIJK, M., “Redactioneel: I just happened to be a pregnant man. Transgender, een begrip dat niet (een) is”, Tijdschrift voor genderstudies 2008, afl. 2, 2-9.
- VERSCHELDEN, G., “De familierechtelijke ambities van de regering-Michel I”, T.Fam. 2015, 2-4.
- VERSCHELDEN, G., “Nieuwe transgenderwetgeving: knopen doorhakken”, T.Fam. 2015, 242-243.
- VERSCHELDEN, G., “Pleidooi voor een wetgevende hervorming van het Belgisch afstammingsrecht”, T.Fam. 2015, 53-59.
- VERSTRAETE, K., “Wet betreffende de transseksualiteit”, TVW 2007, 426-431.
- YSEBAERT, T., “Officieel van geslacht veranderen kan binnenkort zonder medische ingreep”, De Standaard 12 mei 2016, www.destandaard.be.
Duitsland
- SPOTTISWOODE, J., “Transgender man gives birth in Germany”, The Telegraph 2013, www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/germany/10301862/Transgender-….
Nederland
- HOENS, F.M.H., “Onverwacht afstammingsrecht. Gewijzigde transgenderwetgeving (II)”, Estate Tip Review 2015, afl. 35, 1-2.
- HOENS, F.M.H., “Van mannen die kinderen baren. Gewijzigde transgenderwetgeving”, Estate Tip Review 2015, afl. 14, 1-2.
- NUYTINCK, A.J.M., “Meer bescherming voor transgenders”, Privaatrecht Actueel 2011, 965-967.
- NUYTINCK, A.J.M., “Volledige sekseneutraliteit in het personen- en familierecht: over erkennende vrouwen en barende mannen”, Ars Aaqui 2010, 8-10.
- VAN DEN BRINK, M., REUSS, P. en TIGCHELAAR, J., “Out of the Box? Domestic and Private International Law Aspects of Gender Registration”, European Journal of Law Reform 2015, 282-293.
- VENNIX, P., “Genderidentiteit en werk bij man-naar-vrouw transgenders”, Tijdschrift voor Seksuologie 2002, 245-252.
CURSUSMATERIAAL, DOCTORAATSPROEFSCHRIFTEN, VERHANDELINGEN, MASTERPROEVEN
België
- UYTTERHOEVEN, K., De staat van de transseksuele persoon: een rechtsvergelijkende analyse en proeve van oplossing naar Belgisch Recht, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten KU Leuven, 2000, 628 p.
- VAN GRUNDERBEECK, D., Grondbeginselen van een Europees personen- en familierecht geformuleerd vanuit het perspectief van de mensenrechten, onuitg. Doctoraatsthesis Rechten KU Leuven, 2002, XIV + 641 p.
- VANVOOREN, A., De betekenis van het geslacht en de woonplaats voor de identificatie van de persoon, onuitg. masterproef Rechten UGent, 2014, http://lib.ugent.be/fulltxt/RU G01/002/163/070/RUG01-002163070_2014_0001_AC.pdf, 150 p.
- WIJNANT, T., Suggesties voor een wettelijke regeling van draagmoederschap in België aan de hand van de statelijke regelingen in de VSA, onuitg. Masterproef Rechten UGent, 2015, http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/163/049/RUG01-002163049_2014_000 1_AC.pdf, III + 322 p.
Nederland
- DIETVORST, R., Het wetsvoorstel transgenders, onuitg. masterproef Rechten Universiteit Tilburg, 2011, http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=133860, 82 p.
WEBSITES
- www.tgeu.org.
VARIA
Algemeen
- ROBERTS, D., “Reproduction, and the meaning of Liberty: Building a Social Justice Vision of Reproductive Freedom”, delivered at a Public Forum Presented by the Othmer Institute, 2000, www.almondesign.com/websites/othmerinstitute /reports/report1.ht ml.
Japan
- SAMPY, R. “Japan: Supreme Court awards legal parental status to trans man”, 2013, www.pinknews.co.uk/2013/12/12/japan-supreme-court-awards-legal-parental….
- STEIGER, K., “Japan refuses to register trans man as father on the birth certificate”, 2012, www.rawstory.com /2012/11/japan-refuses-to-register-trans-man-as-father-on-birth-certificate/.
- X., “Man who gave birth faces court battle to be father”, The Local 2013, www.thelocal.de/20130910/51853.
Nederland
- FORDER, C, “De Transvrouw als juridische vader”, 2011, http://carolineforder.blogspo t.com/2011/01/de-transvrouw-als-juridische-vader.html.
- VONK, M., “Ouderschap na geslachtswijziging op de geboorteakte van man naar vrouw of andersom”, 2013, https://machteldvonk.wordpress.com/2013/09/07/ouderschap-na-geslachtswi….
Zweden
- X, “Sweden: Trans Man Who Gave Birth Registered as ‘Father’”, 2014, www.tgeu.org.
- X, “Finally: Forced sterilizations removed from the Swedish legislation”, 2013, www.tg eu.org.
België
- BORGHS, P. De medische criteria in de wet betreffende de transseksualiteit. Rechtsvergelijkend onderzoek in opdracht van het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen, Gent, Cavaria, 2013, 65 p., http://igvm iefh.belgium.be/fr/binaries/ Transseksualiteit%20medische%20criteria_tcm337237187.pdf.
- Regeerakkoord van 9 oktober 2014, te consulteren via www.premier.be/nl/regeer akkoord.
- Regeerakkoord van 1 december 2011, te consulteren via www.dekamer.be/kvvcr/pdf_ sec tions/searchlist/Regeerakkoord_1_december_2011.pdf.