Ben ik hier welkom?
Een kwalitatief onderzoek naar de relatie tussen inburgering en burgerschap in het Inloopteam De Mobil te Leuven
“In De Mobil heb ik het gevoel dat iedereen gelijk is”. Een plaats van gelijkheid waar verschil aan bod kan komen, of een plaats van verschil waar men gelijkheid probeert te creëren?
In het Inloopteam De Mobil, een integraal laagdrempelig opvoedingsondersteuningspunt dat zich voornamelijk richt op gezinnen die door armoede en uitsluiting kwetsbaar zijn, werd in november 2015 een proeftuin opgestart. Eén namiddag per week komen er externe begeleiders langs die een inburgeringstraject op maat aanbieden aan de aanwezigen in De Mobil. Dit project gaat uit van het AMIF, het Europees fonds voor Asiel, Migratie en Integratie. Het fonds wil hiermee laaggeletterde vrouwen uit derde wereldlanden met jonge kinderen beter integreren in onze samenleving.
Sinds de oprichting van deze proeftuin voelen de medewerkers van De Mobil een spanning tussen het inburgeringstraject en hun eigen werkingsprincipes. Ze worstelen met de vraag hoe zich te verhouden tot het proces van inburgering. In deze masterproef wordt deze spanning geconcretiseerd vanuit een reeks verschillende invullingen die aan burgerschap gegeven worden. Er wordt gezocht naar wat de plaats is van De Mobil in het gehele inburgeringsverhaal.
Inburgeringstraject in België
In de literatuurstudie wordt de betekenis van burgerschap nagegaan, een bekend begrip, maar met veel uiteenlopende invullingen. Zo zijn nieuwkomers in België verplicht een inburgeringstraject te volgen om het burgerschap te verwerven. Dit traject houdt een bepaald normatief concept van burgerschap in, gezien het wordt beschouwd als een geschikte manier om nieuwkomers de kans te geven om actief en gedeeld burgerschap op te nemen. Op die manier wil België sociale samenhang en actieve participatie bereiken.
Daarbij rijst de vraag wie burger is en wie niet en of dit niet zorgt voor een afscheiding van bepaalde groepen. Wordt burgerschap hier niet ingevuld als exclusieve status die als basis dient voor uitsluiting van burgers en van wie niet als burger erkend wordt?
Bindmiddel of splijtzwam?
Uit de literatuurstudie blijkt dat de nadruk op nationaal burgerschap eerder als splijtzwam functioneert dan als bindmiddel. Het “wij-gevoel” is op nationaal vlak heel snel uitsluitend en polariserend. Zo wordt de verantwoordelijkheid bij nieuwkomers gelegd, die competenties moeten ontwikkelen. Deze invulling van de actieve, participerende burger leidt tot een onderscheid tussen participanten en non-participanten, waarbij de schuld bij de individuen zelf wordt gelegd indien men niet deelneemt.
Moet burgerschap toegekend worden op basis van gedeeld nationaal gevoel of kan het ook op basis van gedeeld participeren? Kan er geen burgerschap ontstaan op basis van cultuurverschillen met burgerschap als bindmiddel, waarbij allochtonen en autochtonen als gelijken zich op eenzelfde route bevinden, en op basis van evenwaardigheidsgevoel de samenleving opbouwen?
Burgerschap in De Mobil
Na de literatuurstudie volgde er een empirisch onderzoek in De Mobil. Tijdens een maand observatie en interviews met zowel de medewerkers als de aanwezigen, kwamen een aantal interessante, verassende zaken aan het licht rond burgerschap.
Uit de beschikbare gegevens kunnen we afleiden dat allochtone gezinnen onzeker zijn om de stap naar de westerse samenleving te zetten. Waar Vlaanderen verwacht dat nieuwkomers zelfstandige, actieve burgers worden, blijkt dat sommige mensen in De Mobil niet eens vat hebben op hun eigen leven. De hulpverleningsdiensten zijn niet zo laagdrempelig als beoogd wordt en men vindt moeilijk toegang tot informatiebronnen. De Mobil komt hieraan tegemoet door mee te stappen naar de nodige instanties, waardoor men al doende de problemen aanpakt.
Zo draagt De Mobil onrechtstreeks bij tot de ontwikkeling van alle burgerschapscompetenties, voorgeschreven in het geïntegreerd doelenkader van het inburgeringstraject. Maar hoewel de interne medewerkers kunnen vergeleken worden met de begeleiders van het inburgeringstraject, is er een groot verschil tussen beide werkingsprincipes. Anders dan bij inburgering ontstaat zelfredzaamheid in De Mobil niet door een opgelegd programma, maar door ontmoetingen en relaties tussen de mensen onderling en de medewerkers. De Mobil bevordert de zelfredzaamheid en autonomie, maar deze gaan hier steeds gepaard met verbondenheid. Er is plaats voor open dialoog en vrije confrontatie, met andere waarden en normen, andere culturen. Het is een ontmoeting tussen gelijken, waar verschillen aan bod kunnen komen. Waar inburgering werkt als splijtzwam, werkt burgerschap in De Mobil eerder als bindmiddel.
We zijn allen afhankelijk van elkaar
De idee dat we allen afhankelijk zijn van elkaar is inherent aan ons menselijk bestaan. De Mobil overstijgt de werking van het inburgeringstraject die autonome, zelfstandige, actieve burgers wil creëren. Er is geen onderscheid in De Mobil tussen wie burger is en wie niet, burgerschap wordt door iedereen gedragen. Het is een kwaliteit van relaties tussen individuen en niet meer van individuen. De mensen hebben het gevoel ergens bij te horen. Burgerschap wordt niet gezien als een status die men kan bereiken, maar als een praktijk, ingebed in de dagelijkse realiteit, waarbij het gemeenschappelijke doen centraal staat.
Dit burgerschap wordt het relationele burgerschap genoemd, waarbij het samenleven met anderen centraal staat. Onze maatschappij heeft nood aan plaatsen waar gedeelde identiteiten vorm kunnen krijgen, over zowel socio-economische als etnisch culturele grenzen heen, als collectieve, sociale praktijk. Sommige auteurs spreken over het geleefd burgerschap. Het uitgangspunt is hierbij geen opgelegd model maar er wordt vertrokken van de leefwereld van de burgers. Een burger wordt men niet door zich aan te passen aan de meerderheidscultuur maar door meervoudige en gelaagde identificatieprocessen. Er wordt voorbijgegaan aan de kant-en-klare burger of het maakbaar burgerschap.
Er wordt geen stempel gedrukt op de mensen die naar De Mobil komen want iedereen wordt er als een gelijke gezien. Hoewel er nog steeds groepen ontstaan van allochtonen en autochtonen, heerst er een groot respect voor de verschillende culturen en de bijhorende waarden en normen.
Als conclusie kunnen we stellen dat de medewerkers in De Mobil streven naar een ‘ontruimde ruimte’: een plek waar niets op voorhand vastligt, waar zowel op fysiek als mentaal vlak ruimte gecreëerd wordt in plaats van deze op te vullen met oordelen, adviezen en/of theorieën. Het is een plek waar men zichzelf kan zijn en er ruimte is om samen mee vorm te geven aan de samenleving.
Bibliografie
Algan, Y., Bisin, A., Manning, A., & Verdier, T. (2012). Cultural Integration of Immigrants in Europe. Oxford, UK: University Press.
Alsulaiman, A., Abicht, L., Bossuyt, M., Charkaoui, N., Floblets, M., Torfs, R., & Vermeersch, E. (2006). Eindverslag Commissie “ter invulling van de cursus maatschappelijke oriëntatie”. Brussel, Belgium: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Team diversiteit en inburgering.
AMIF (2014). Europees fond voor Asiel, Migratie en Integratie: Proeftuinen “Inburgering op maat voor laaggeletterde vrouwen met jonge kinderen”. Retrieved Oktober 20, 2015, from http://www.esf-agentschap.be/sites/default/files/attachments/calls/opro…
Arendt, H. (1961). Tussen verleden en toekomst. Vier oefeningen in politiek denken. Leuven, Belgium: Acco.
Baarda, D.B., de Goede, M.P.M., & van der Meer‐Middelburg, A.G.E. (1996). Basisboek open interviewen. Praktische handleiding voor het voorbereiden en afnemen van open interviews. Houten, The Netherlands: Stenfert Kroese.
Berry, J.W. (1997). Immigration, Acculturation, and Adaptation. Applied Psychology, 46(1), 5-34.
Biesta, G., Lawy, R., & Kelly, N. (2009). Understanding young people’s citizenship learning in everyday life: The role of contexts, relationships and dispositions. Education, Citizenship and Social Justice, 4(1) 5-24.
Biesta, G.J.J. (2006). Waar wordt democratie geleerd? In M. de Winter, T. Schillemans, & R. Janssens (Eds.), Opvoeding in democratie (pp.51-63). Amsterdam, The Netherlands: SWP.
Billiet, J., Carton, A., & Huys, R. (1990). Onbekend of onbemind?: een sociologisch onderzoek naar de houding van de Belgen tegenover migranten. KU Leuven, Sociologisch onderzoeksinstituut, Belgium.
Bloemraad, I. (2000). Citizenship and immigration a current review. Journal of International Migration and Integration, 1(1), 9-37.
Bloemraad, I., Korteweg, A., & Yurdakul, G. (2008). Citizenship and Immigration: Multiculturalism, Assimilation, and Challenges to the Nation-State. Retrieved November 12, 2015, from http://www.annualreviews.org.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/doi/pdf/10.11…
Bosniak, L. (2006). The Citizen and the Alien: Dilemmas of Contemporary Membership. Retrieved Oktober 25, 2015, from http://press.princeton.edu/chapters/s8319.pdf
Bouverne-De Bie, M., & De Visscher, S. (2008). Participatie: een sleutelbegrip in de samenlevingsopbouw. Niet-gepubliceerd artikel. Gent, Belgium: Universiteit Gent.
Bouverne-De Bie, M., De Droogh, L., & Verschelden, G. (2006). Sociaal-cultureel werk: van burgerdeugd naar realisatie van burgerschap? In J. Cockx. & F. De Vriendt (Eds.), WisselWERK-Cahier ’06 “Ne zanger in een groep”: over gemeenschapsvorming. (pp. 122-135). Schaarbeek, Belgium: Socius.
Buysse, A. (2008). Opvoedingsondersteuning. Ondersteuning van gezinnen vandaag: een onderzoek in opdracht van de Vlaamse Gezinsbond. Gent, Belgium: UGent, Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen, Vakgroep Experimenteel- klinische en Gezondheidspsychologie.
Cambré, B., & Waege, H. (2008). Kwalitatief onderzoek en dataverzameling door open interviews. In J. Billiet & H. Waege (Eds.), Een samenleving onderzocht. Methoden van sociaal-wetenschappelijke onderzoek (pp. 315-342). Antwerpen, Belgium: De Boeck nv.
Carton, A., Dejaeghere, Y., Callens, M., & Hooghe, M. (2009). Burgerschapsconcepten in Vlaanderen: een internationale vergelijking, Vlaanderen Gepeild! Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering, 30-63.
Cockx, F. (2010). De functie(s) van sociaal-cultureel werk: resultaten van een visieontwikkelingstraject met, door en voor het sociaal-cultureel volwassenwerk in Vlaanderen. Retrieved April 6, 2016, from http://www.socius.be/wp-content/uploads/2016/01/Functies2010.pdf
De Cuyper, P., & Wets, J. (2007). Diversiteit in integratie. Een evaluatie van de vormgeving, efficiëntie en effectiviteit van het Vlaamse inburgeringsbeleid. Retrieved November 13, 2015 via http://inburgering.be/sites/default/files/Het%20Vlaamse%20Inburgeringsb…
De Groof, S., Elchardus, M., Franck, E., & Kavadias, D. (2009). International Civic and Citizenship Education Study (ICCS). Brussel, Belgium: Vlaams ministerie van Onderwijs en Vorming.
De Groof, S., Franck, E., Elchardus, M., & Kavadias, D. (2010). Burgerschap bij 14-jarigen. Vlaanderen in internationaal perspectief. Vlaams eindrapport van de International civic and citizinship education study. Brussel, Belgium: Vlaams ministerie van Onderwijs en Vorming.
De Mobil (2016). De Mobil: plekken om te spelen en te groeien. Retrieved February 20, 2016, from https://www.demobil.be/
De Visscher, S. (2008). De sociaal-pedagogische betekenis van de woonomgeving voor kinderen. Gent, Belgium: Academia Press.
De Waal, V. (2015). Pleidooi voor een handelingsgerichte benadering van burgerschap. Over waardeontwikkeling en betekenisvolle communicatie in burgerschapspraktijken. Journal of Social Intervention: Theory and Practice, 24(2), 4-27.
De Winter, M. (2005). Democratieopvoeding versus de code van de straat. Retrieved March 20, 2016, from file:///C:/Users/marlo/Downloads/winter_2005_oratie%20(2).pdf
Dekker, P., & de Hart, J. (2005). Goede burgers? In P. Dekker & J. de Hart (Eds.), De goede burger. Tien beschouwingen over een morele categorie (pp. 11-19). Den Haag, The Netherlands: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Delanty, G. (2002). Communitarianism and citizenship. In E. F. Isin & B. S. Turner (Eds.), Handbook of citizenship studies (pp. 159-175). Londen, UK: Sage.
Devos, R. (2006). Filosofische visies over gemeenschapsvorming. In Cockx, J. & De Vriendt, F. (Eds.), WisselWERK-Cahier ’06 “Ne zanger is een groep”: over gemeenschapsvorming (pp. 14-27). Schaarbeek, Belgium: Socius.
Elchardus, M. (1993). Cultuurstrijd rond het burgerschap. De gids op maatschappelijk gebied, 48(11), 895- 912.
Europese Commissie (2016). Retrieved April 15, 2016, from http://ec.europa.eu/index_nl.htm
EXPOO (n.d.). Doelgroep en doelen. Retrieved April 15, 2016, from http://expoo.be/doelgroep-en-doelen
EXPOO (red.). (2010). Dialoogmoment Ontmoetingsplaatsen – eindverslag. Retrieved March 5, 2016, from www.expoo.be/sites/default/files/kennisdocument/eindverslagdialoogmomen…
Fermin, A. (2009). Burgerschap en multiculturaliteit in het Nederlandse integratiebeleid. Retrieved Oktober 25, 2015, from http://rebond.nl/wp-content/uploads/2012/07/Bervoets-e.a.-2009-in-bm-36…
François, W., & Moyaert, M. (n.d.). Moderniteit en tolerantie, Levensbeschouwelijke diversiteit in de publieke ruimte. Retrieved April 20, 2016, from file:///C:/Users/marlo/Downloads/uitgebreide-tekst-tolerantie-en-moderniteit%20(2).pdf
Geïntegreerd Doelenkader (2008). Geïntegreerd doelenkader voor het primaire inburgeringstraject. (Unpublished). Belgium: Inburgering.
Ghesquière, P., & Staessens, K. (1999). Kwalitatieve gevalsstudies. In B. Levering & P. Smeyers (Eds.), Opvoeding en onderwijs leren zien: Een inleiding in interpretatief onderzoek (pp. 192-213). Amsterdam: Boom.
Gowricharn, R., Postma, D.W., & Trienekens, S. (2012). Geleefd burgerschap: van eenheidsdwang naar ruimte voor verschil en vitaliteit. Amsterdam, The Netherlands: SWP.
Gryp, D., Loobucyk, P., & Verschelden, G. (2015). Burgerschap in inburgering: eenstemmigheid of politieke consensus? Een onderzoek naar discourscoalities in het Vlaamse inburgeringsdecreet. Retrieved November 10, 2015, from https://biblio.ugent.be/publication/3010736/file/3010757.pdf
Hagen, A. (2011). Streven naar het actieve leven, Neoliberale government als vorm van moderne politieke macht binnen het activerend arbeidsmarktbeleid. Krisis: tijdschrift voor actuele filosofie, 2, 20-30.
Hens, T. (2015). Deeleconomie als actief burgerschap. In J. Peeters (Ed.), Veerkracht en burgerschap, sociaal werk in transitie (pp. 245-253). Berchem, Belgium: EPO
Homans, L. (2014). Beleidsnota Integratie en Inburgering: 2014-2019. Retrieved Oktober 10, 2015, from https://docs.vlaamsparlement.be/docs/stukken/2014-2015/g137-1.pdf
Hoskins, B., Abs, H., Han, C., Kerr D., & Veugelers, W. (2012). Contextual Analysis Report: Participatory Citizenship in the European Union Institution of Education. Retrieved February 20, 2016 from http://ec.europa.eu/citizenship/pdf/report_1_conextual_report.pdf
Hurenkamp, M., & Tonkens, E. (2008). Wat vinden burgers zelf van burgerschap? Burgers aan het woord over binding, loyaliteit en sociale cohesie. Den Haag, The Netherlands: Nicis institute.
Hurenkamp, M., & Tonkens, E. (2011). De onbeholpen samenleving: burgerschap aan het begin van de 21e eeuw. Amsterdam,The Netherlands: University Press.
Inburgering (2015) Het primaire inburgeringstraject. Retrieved Oktober 20, 2015, http://www.inburgering.be/nl/inburgeringstraject
Isin , E.F., & Wood, P.K. (1999). Citizenship and Identity. London, UK: Sage.
Isin, E. F., & Turner, B.S. (2002). Handbook of citizenship studies. London, UK: Sage.
Jaarverslag De Mobil (2013). (Unpublished). Leuven, Belgium: De Mobil.
Jacobs, D., & Maier, R. (2000). Europese Identiteit en Europees burgerschap als constructie, feit en fictie. Retrieved February 14, 2016, from http://www.oikos.be/archief-oikos/jaargang-2000/oikos-15-3-2000/312-15-…
Jans, M. (2014). Solidariteit in Superdiversiteit. Retrieved March 20, 2016, from http://www.solidariteitdiversiteit.be/uploads/docs/bib/diegem_d411.pdf
Kind & Gezin. (2013). Jaarverslag Kind & Gezin. Retrieved February 20, 2016, from http://www.kindengezin.be/img/jaarverslag-2013.pdf
Kind & Gezin. (2014). Jaarverslag Kind & Gezin. Retrieved february 20, 2016, from http://www.kindengezin.be/img/JV2014.pdf
Kivisto, P., & Faist, T. (2007). Citizenship: Discourse, Theory and Transnational Prospects. Oxford, UK: Blackwell publishing.
Kymlicka, W., & Norman, W. (1994). Return of the citizen: A survey of recent work on citizenship theory. Ethics, 104(2), 352-381.
Lawy, R., & Biesta, G. (2006). Citizenship‐as‐practice: the educational implications of an inclusive and relational understanding of citizenship. British Journal of Educational Studies, 54(1), 34‐50.
Leenders, H., & Veugelers, W. (2004). Waardevormend onderwijs en burgerschap. Een pleidooi voor een kritisch democratisch burgerschap. Pedagogiek, 24(4), 361‐375.
Lleshi B., & Coene, G. (2010). Identiteit en interculturaliteit: identiteitsconstructie bij jongeren in Brussel. Brussel, Belgium: VUBPRESS.
Loobuyck, P. (2003). Het Vlaams minderhedenbeleid. Een status quaestionis. Migrantenrecht, 17(3), 84-88.
Loobuyck, P. (2006). Wat hebben Thomas, Kevin en Mohammed met elkaar van doen? Burgerschap en nationaliteit als politiek-filosofische concepten. Samenleving en politiek , 13(2), 45-55.
Loobucyk, P. (2011). Multicultureel burgerschap. Voorbij integratie, assimilatie, segregatie en marginalisatie. Ons Erfdeel, 45(3), 399-411.
Marshall, T. H. (1950). Citizenship and social class and other essays. Cambridge, UK: University Press.
Maso, I., & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam, The Netherlands: Boom.
Masschelein, J., & Simons, M. (2007). Competentiegericht onderwijs: voor wie? Over de ‘kapitalistische’ ethiek van het lerende individu. Ethische perspectieven, 17(4), 398-421. doi: 10.2143/EPN.17.4.2024709
Masschelein, J., & Simons, M. (2008). De schaduwzijde van onze welwillendheid. Kritische studies van de pedagogische actualiteit. Leuven, Belgium: Acco.
Mathijssen, C., Wildemeersch, D., Stoobants, V., & Snick, A. (2003). Activeren tot actief burgerschap: de casus van buurt- en nabijheidsdiensten. Vorming 18(2), 79-102.
Moris, M., & Spijkers, F. (2015). Rapport Retrospectieve case study De Lijn Antwerpen. Retrieved April 20, 2016, from http://www.solidariteitdiversiteit.be/uploads/docs/cases/24092015rappor…
Nederlandse Encyclopedie. (2016) Veerkracht. Retrieved April 25, 2015, from http://www.encyclo.nl/begrip/Veerkracht
Noens, P., & Ramaekers, S. (2011). Opvoedingsondersteuning in Ontmoeten: Onderzoeksverslag ter ontwerp van een bronnenboek. Leuven, Belgium: Laboratorium voor Educatie en Samenleving, K.U. Leuven.
Packer, M. (2002). The science of qualitative research. New York, NY: Cambridge University Press.
Parekh, B. (2000). Rethinking Multiculturalism: Cultural Diversity and Political Theory. London, UK: MacMillan Press.
Phinney, J. S., Horenczyk, G., Liebkind, K., & Vedder, P. (2001). Ethnic Identity, Immigration, and Well-Being: An Interactional Perspective. Journal of Social Issues, 57(3), 493-510. doi:10.1111/0022-4537.00225
Pierik, R. (2012). Burgerschap en inburgering. Retrieved February 25, 2016, from http://www.rolandpierik.nl/%5Cdownloads/Pierik_Burgerschap_en_Inburgeri…
Pols, J. (2006). Washing the citizen: Washing, cleanliness and citizenship in mental health care. Culture, Medicine and Psychiatry, 30, 77-104.
Powerpoint De Mobil. (2014). De Mobil, plekken om te spelen en te groeien. (niet gepubliceerd).
Putnam, R. (2000). Bowling alone: the collapse and revival of the American community. New York, US: Simon and Schuster.
Raad voor het Openbaar Bestuur (Ed.). (2011). Etniciteit, binding en burgerschap. Retrieved November 18, 2015, from http://www.rob-rfv.nl/documenten/migratie/etniciteit_binding_en_burgers…
Ramaekers, S. (2010). Pedagogy of the encounter? Philosophical notes on the idea of ‘meeting places’ as forms of parent support, Retrieved November 10, 2015 from file:///C:/Users/marlo/Downloads/RAMAEKERS%20Paper%20not%20anonym%20(3).pdf
Ramaekers, S. (2015). Opvoeders zijn geen managers: Een pedagogisch perspectief op opvoedingsondersteuning. Retrieved April 5, 2016, from http://sociaal.net/analyse-xl/opvoeders-zijn-geen-managers/
Sassen, S. (2003). Citizenship Destabilized. Liberal Education, 89(2), 14-21.
Savin-Baden, M., & Howell Major, C. (2013). Qualitative Research: The essential guide to theory and practice. London, UK: Routledge.
Schinkel, W. (2008). De Gedroomde samenleving. België: Klement.
Schinkel, W. (2010). The Virtualization of Citizenship. Critical Sociology, 36(2), 265-283.
Snauwaert, B., Soenens, B., Vanbeselaere, N., & Boen, F. (2003). When integration does not necessarily imply integration: different conceptualizations of acculturation orientations lead to different classifications (a study of the integration of ethnic minority members in Belgium). Journal of Cross-cultural Psychology, 34(2), 231-239.
Soenen, R. (2006). Het kleine onmoeten: over het sociale karakter van de stad. Antwerpen, Belgium: Garant.
Tonkens, E. (2009). Tussen onderschatten en overvragen. Actief burgerschap en activerende organisaties in de wijk. Amsterdam, The Netherlands: SUN Trancity.
Tonkens, E., & Kroese, G. (2008). Oefeningen in burgerschap in de multiculturele samenleving: Case study Omwana. Amsterdam, The Netherlands: Universiteit van Amsterdam, afdeling sociologie en antropologie.
Uitermark J., & Duyvendak, J.W. (2006). Sociale integratie. Straataanpak in de praktijk: Ruimte maken voor straatburgerschap. Retrieved April 4, 2016, from http://justusuitermark.nl/files/uitermark-duyvendak-mms-essay.pdf
Van Dale. (2015). Inburgeren. Retrieved November 20, 2015 from http://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/betekenis/nederlands/inburgere…
Van Dale. (2016). Integratie. Retrieved April, 15, 2016, from http://www.vandale.be/opzoeken?pattern=integratie&lang=nn#.VyoDY_mLTIU
Van Dale. (2016). Participatie. Retrieved February 10, 2016, from http://www.vandale.be/opzoeken?pattern=participatie&lang=nn#.Vy9G5vmLTIU
Van Den Bossche, G., & Zemni, S. (2002). Allochtonen aller landen: burger u in. Wat het debat over inburgeringsplicht ons kan vertellen over identiteit(en). In A. Van den Brande (Ed.), Identiteiten: functies en dysfuncties (pp. 107-143). Gent, Belgium: Academia Press.
Van den Brink, B. (1994). De civil society als ‘kloppend hart’ van de maatschappij: drie filosofische visies. In P. Dekker (Ed.), Civil society: verkenningen van een perspectief op vrijwilligerswerk (pp. 49-65). Leuven, Belgium: Acco.
Van Der Mespel, S. (2011). Ontmoetingsplaatsen voor kinderen en ouders: van buitenbeentje naar hype. Pow Alert, 37(4), 47- 56.
Van Gunsteren, H.R. (1992). Eigentijds burgerschap. Retrieved 15 November, 2015 from file:///C:/Users/marlo/Downloads/439428.pdf
Van Houten M., & Winsemius A. (2010). Participatie ontward. Vormen van participatie uitgelicht. Belgium: Movisie.
Van Noije, L., Jonker, J., Veldheer, V., & Vrooman, C. (2012). Verschuivende verantwoordelijkheden. In V. Veldheer, J. Jonker, L. van Noije & C. Vrooman (Eds.), Een beroep op de burger. Sociaal en Cultureel Rapport (pp. 300-319). Den Haag, The Netherlands: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Van Vyve, L. (n.d.). De B(r)abbelkaravaan, een project van inloopteam De Mobil. Niet-gepubliceerd artikel. Leuven, Belgium: De Mobil
Van Zwieten, M., & Willems, D. (2004). Waardering van kwalitatief onderzoek. Retrieved March 10, 2016, from http://link.springer.com/article/10.1007/BF03083653#page-1
Vandenabeele, J., Reyskens, P., & Wildemeersch, D. (2011). Beelden van burgerschap vandaag. Retrieved Oktober 20, 2016, from https://lirias.kuleuven.be/bitstream/123456789/296129/1/beelden%20van%2…
Vandenborre, R. (2014). Van aanraakbaarheid rijk. Leuven, Belgium: Bibliofiel genootschap Literarte.
Vandenbroeck, M., & Geens, N. (2010). Evaluatierapport van Baboes, de Brusselse ontmoetingsplaats voor kinderen en ouders. Retrieved February 20, 2016, from http://www.vbjk.be/files/Evaluatierapport%20Baboes%20september%202010.p…
Vandenbroeck, M., Boonaert, T., Van der Mespel, S., & De Brabandere, K. (2009). Dialogical Spaces to reconceptualize Parent Support in the Social Investmment State. Contemporary Issues in Early Childhood, 10(1), 66-77.
Vandenbroeck, M., Boonaert, T., Van der Mespel, S., & De Brabandere, K. (2007). Opvoeden in Brussel. Retrieved February 19, 2016, from http://stop4-7.be/files/Opvoeden%20in%20Brussel%20-%20eindrapport.pdf
Verhoeven, S. (2012). Democratisch burgerschap. Retrieved February 25, 2016, from file:///C:/Users/marlo/Downloads/Democratisch-burgerschap-Onderzoeksrapportage%20(2).pdf
Vettenburg, N., & Walgrave, L. (2002). Een integratie van theorieën over persisterende delinquentie: maatschappelijke kwetsbaarheid. In P. Goris & L. Walgrave (Eds.), Van kattenkwaad tot erger. Actuele thema’s uit de jeugdcriminologie (pp. 44-59). Leuven, Belgium: Garant.
Veugelers, W.M.M.H. (2003). Waarden en normen in het onderwijs, Zingeving en humanisering: autonomie en sociale betrokkenheid. Utrecht, The Netherlands: Oratie, Universiteit voor Humanistiek.
Vranken, J., Geldof, D., & Van Menxel, G. (1999). Armoede en sociale uitsluiting, Jaarboek 1999. Leuven, Belgium: Acco.
Wardekker, W. (2007). Criteria voor de kwaliteit van onderzoek. In B. Levering & P. Smeyers (Eds.), Opvoeding en onderwijs leren zien. Een inleiding in interpretatief onderzoek (pp. 50-63). Amsterdam, The Netherlands: Boom.
Weil, S.W., Wildemeersch, D., & Jansen, T. (2005). Chapter 11: Restrictive and Reflexive Activation. In Weil, S.W., Wildemeersch, D. & Jansen, T. (Eds.), Unemployed Youth and Social Exclusion in Europe: Learning for Inclusion? Discourses Explored (pp. 196-219). Aldershot, UK: Ashgate.
Wets, J. (2007). Wat is inburgering in Vlaanderen? Conceptnota “inburgering” in het kader van het VIONA-onderzoek ‘ Evaluatie van de inhoudelijke en financiële aspecten van het Vlaamse inburgeringsdecreet’. Leuven-Antwerpen, Belgium: Associatie van de KU Leuven, HIVA en de Universiteit Antwerpen, OASeS/CeMIS.
Wildemeersch, D. (2009). Kwesties van burgerschap: Naar buiten treden en het verschil openhouden. Retrieved Oktober 29, 2015, https://lirias.kuleuven.be/handle/123456789/230800
WWR (2007). Identificatie met Nederland. The Netherlands: Amsterdam University Press.