Psychiatrische medicatie vandaag
Valium, Prozac, Xanax, Rilatine. Het zijn slechts enkele bekende voorbeelden van wat in het jargon psychofarmaca worden genoemd: psychiatrische medicatie op basis van chemisch vervaardigde stoffen, die de biochemische werking van de hersenen beïnvloeden en zo het psychisch welzijn wijzigen. In onze gemedicaliseerde verzorgingsstaat wordt iedereen vroeg of laat met dergelijke middelen geconfronteerd, hetzij persoonlijk, hetzij in de familie- of vriendenkring. Niemand kijkt dan ook op van het feit dat er voor de meeste psychiatrische problemen verschillende soorten medicatie verkrijgbaar zijn. In 2008 bijvoorbeeld waren er in België eenentwintig verschillende antidepressiva op de markt. Met 159 389 771 euro waren antidepressiva trouwens de op een na grootste uitgavenpost van het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV), enkel voorafgegaan door cholesterolverlagende middelen. Op de achtste plaats stonden antipsychotica, goed voor 93 305 673 euro. Psychofarmaca worden dus vaak voorgeschreven - het gebruik blijft steeds stijgen - en onze maatschappij is bereid daar grote sommen geld voor op tafel te leggen. Toch stellen maar weinig mensen zich vragen bij die alomtegenwoordige aanwezigheid van psychofarmaca in de psychiatrie en daarbuiten, laat staan dat ze zich bewust zijn van welke stoffen ze precies innemen en wat de effecten ervan zijn. Algemene onwetendheid over (de geschiedenis van) de psychiatrie, in combinatie met nog steeds heersende taboes, zal waarschijnlijk al een groot deel van de verklaring hiervoor in zich dragen.
Een historisch perspectief
Om de hedendaagse situatie beter te begrijpen, zijn historische inzichten nodig. Een bewustere omgang met psychofarmaca heeft nood aan historische contextualisatie. Een groter maatschappelijk besef van het onstaan, de kenmerken en de impact van psychofarmaca is pas mogelijk wanneer men psychofarmaca in de geschiedenis van de psychiatrie plaatst. Dan wordt bijvoorbeeld meteen duidelijk dat het psychofarmacologische verhaal een recente ontwikkeling is. De eerste middelen (lithium, chloorpromazine, serpasil, haloperidol) worden ontwikkeld in de jaren 50 van de vorige eeuw. De grote doorbraak komt er vervolgens in de jaren 60 en 70. Meteen worden ook de dubbelzinnige wortels blootgelegd: enerzijds zijn psychofarmaca het resultaat van vernieuwend en soms zelfs toevallig onderzoek, anderzijds zijn ze de uiting en voortzetting van eeuwenoude ideeën en tendensen (een focus op de hersenen; biologische psychiatrie; medicamenteuze behandelingen). In mijn werk gids ik de lezer daarom eerst en vooral door de geschiedenis van de psychiatrie, van prehistorische demonen over de humeurenleer van Hippocrates, middeleeuwse christelijke gebruiken, vroegmoderne opsluitingen en moderne wetenschappen, tot de morele en biologische psyschiatrie in de 19e eeuw en experimentele technieken uit de vorige eeuw (malariatherapie, slaaptherapie, insulinekuur, cardiazol, ECT, lobotomie).
Voorstanders ...
Zo belanden we in de jaren 50 van de vorige eeuw. In de beginjaren hebben sommige psychiaters niks dan lof voor psychofarmaca. Ze spreken optimistisch van een “chemische revolutie”, omdat de resultaten die de medicatie plots verwezenlijkt, ongezien zijn. Patiënten - zelfs de chronische - worden rustig, lijken te genezen, verlaten het gesticht en keren terug naar de maatschappij. De patiënt wordt niet opgesloten, maar herwint via een snelle, veilige en goedkope manier zijn vrijheid. Psychofarmaca betekenen het einde van heel wat lijden, wat het zelfvertrouwen van en respect voor de psychiater doet groeien.
... en tegenstanders
Langs de andere kant zijn er ook critici die op nadelige gevolgen wijzen. Zo worden louter symptomen bestreden, waardoor genezing eigenlijk onmogelijk is (tenzij in combinatie met andere therapievormen). Bovendien kan de patiënt niet stoppen met de medicatie, omdat de ziekte dan de bovenhand krijgt. Dat jarenlang gebruik leidt tot bijwerkingen en verslaving of net tolerantie. De medicatie kan ook gebruikt worden in zelfmoordpogingen. Door de marketingcampagnes van de farmaceutische industrie en de dubieuze rol van de bekritiseerde Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM), nemen sommige mensen teveel of onnodig medicatie. De grootste critici spreken zelfs van de “chemische lobotomie”, omdat ze psychofarmaca als een gevaarlijk inwendig dwangmiddel zien in handen van machtslustige verplegers en psychiaters.
Of men nu voor- of tegenstander is, het valt niet te ontkennen dat psychofarmaca een sterke invloed hebben op de psychiatrie tijdens de tweede helft van de 20e eeuw. Over het algemeen zijn historici en andere denkers het er daarom wel over eens dat er met de komst van psychofarmaca een nieuw psychiatrisch tijdperk start.
Structurele gevolgen voor de geestelijke gezondheidszorg
Op structureel macroniveau zorgen psychofarmaca voor kortere opnames, omdat de medicatie snel verbetering kan brengen. Er zijn ook minder opnames nodig, omdat chronische patiënten ontslagen worden en nieuwe patiënten buiten het gesticht begeleid worden via consultaties en poliklinieken. Extramurale, ambulante zorg neemt toe, wat leidt tot de de-institutionalisering van de psychiatrie. Patiëntenaantallen dalen. De patiënt hoeft niet te wonen, werken, leven en behandeld te worden in het gesticht. Mits medicatie is een behoorlijk normaal leven buiten de instelling mogelijk. De zgn. totale instellingen (waar de antipsychiatrie sterk tegen gekant is) verdwijnen. Er komen dagklinieken en open afdelingen, waar men inzet op resocialisatie en inclusieve zorg. Ook begeleid en beschut wonen helpen bij rehabilitatie en re-integratie. Maatschappelijk werkers spelen een steeds grotere rol, net als eerstelijnszorg (huisarts). De keerzijde is dat patiënten vaak tijdelijk heropgenomen worden, wanneer de symptomen te sterk oplaaien.
Nieuwe therapieën
Psychofarmaca hebben ook een grote impact op de psychiatrische praktijk. Door hun sterke sedatieve werking, worden ze in het begin vaak als slaap- en kalmeermiddelen ingezet ter vervanging van oudere producten. Zo daalt een “chemische stilte” neer over de gestichten. Er zijn tevens minder fysieke dwangmiddelen en isoleercellen nodig, want patiënten zijn minder agressief. De experimentele technieken uit het interbellum blijven in eerste instantie wel behouden. Psychofarmaca veroveren in de jaren 50 eerst hun plaats als aanvullend verdovend middel, maar in de jaren 60 breken ze resoluut door op basis van hun therapeutische waarde en verdwijnen oudere behandelingen naar de achtergrond. Psychofarmaca zijn nl. goedkoop, makkelijk, efficiënt en kunnen snel grote resultaten behalen. Tegelijk scheppen psychofarmaca ruimte voor socialiserende therapievormen, waar de patiënt nu vatbaar voor wordt: ergo-, arbeids-, socio-, psycho- ... therapie komt opzetten in de jaren 60 en ontplooit zich vooral sterk in de jaren 70. In die jaren vinden heel wat paramedici (psychologen, allerhande therapeuten, sociaal werkers) ingang in het gesticht.
De impact op het leven van de patiënt en het werk van het personeel
Het dagelijkse leven in het gesticht, zowel voor patiënten als personeel, verandert ook sterk onder invloed van psychofarmaca, al was het maar door allerhande nieuwe afspraken en procedures. Doordat agressie, spanning en angst bij de patiënt worden weggenomen, is wel een beter contact met medepatiënten en psychiatrisch personeel mogelijk. Voorts is de patiënt zich nu bewust van zijn omgeving en zichzelf en let hij daardoor meer op algemene en persoonlijke hygiëne. Dat is ook voordelig voor de inrichting van het gesticht. Een huiselijke, moderne aankleding loopt niet langer het gevaar meteen vuil of kapot te worden. Door dalende patiëntencijfers raken grote slaapzalen in onbruik en komen er kleinere kamers, waar meer privacy en een betere nachtrust mogelijk is. Er is eveneens meer tijd en ruimte voor ontspanning, die zich niet langer binnen de muren van het gesticht concentreert. Ondertussen individualiseert de zorg: er is geen gestandaardiseerde shockbehandeling nodig, maar een persoonlijke combinatie en dosis medicatie. Psychofarmaca impliceren ook meer individueel contact tussen patiënt en personeel. Enkel door met de patiënt in dialoog te gaan, kan de werking van de medicatie bepaald worden. In principe is dat een taak voor de psychiater, maar in de praktijk wordt vooral het beroep van de verpleegkundige veelzijdiger en veeleisender. Het volstaat niet meer om patiënten te wassen en te observeren. Er moet een grote medische en farmacologische kennis zijn - de verpleegkundige deelt nl. de medicatie uit en moet attent zijn voor de (bij)werking ervan. Tegelijk wordt van de verpleegkundige een luisterend oor en een opvoedende rol verwacht. Multidisciplinair samenwerkend met paramedici brengen ze verslag uit aan de psychiater vanuit hun centrale rol in het genezingsproces.
Er is uiteraard discussie mogelijk over het aandeel van psychofarmaca in de veranderingen die de psychiatrie sinds 1950 heeft doorgemaakt, bijvoorbeeld door te focussen op continuïteiten eerder dan op vernieuwingen, maar de centrale rol van de medicatie valt in ieder geval sterk op in vergelijking met vroegere vormen van psychiatrie. Psychofarmaca openen heel wat perspectieven en luiden een nieuwe periode in in de geschiedenis van de psychiatrie, waarin het gelaat van en de sfeer in het psychiatrisch gesticht grondig wijzigt, en bij uitbreiding de psychiatrie en de samenleving in het algemeen.
Ackerknecht, Erwin. “A plea for a “Behaviorist” Approach in Writing the History of Medicine.” In: Journal of the History of Medicine and Allied Sciences 22, 1967, pp. 211-4.
Ackerknecht, Erwin. A short history of psychiatry. New York, Hafner, 1959, 98 p.
Allegaert, Patrick en René Stockman. “De geboorte van het psychiatrische gesticht.” In: Buyle, Marjan en Sigrid Dehaeck, eds. Architectuur van Belgische hospitalen. Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap - Afdeling Monumenten en Landschappen, 2004, pp. 80-8.
Allegaert, Patrick en René Stockman. “Gent, Psychiatrisch Centrum en Museum Dokter Joseph Guislain.” In: Buyle, Marjan en Sigrid Dehaeck, eds. Architectuur van Belgische hospitalen. Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap - Afdeling Monumenten en Landschappen, 2004, pp. 156-9.
Angell, Maria. The truth about the drug companies. New York, Random House, 2004, 319 p.
Archief Provincialaat der Broeders van Liefde. Inventaris Communauteit HH Engelen (1815-). Gent, 2013, 13 p.
Avorn, Jerry. Powerful medicines, the benefits, risks and costs of prescription drugs. New York, Vintage Books, 2005, 480 p.
Ayd, Frank J. “The impact of biological psychiatry.” In: Ayd, Frank J. en Barry Blackwell, eds. Discoveries in Biological Psychiatry. Philadelphia, Lippincott, 1970, pp. 230-243.
Balint, Michael. The doctor, his patient and the illness. Londen, Pitman Medical, 1964, 395 p.
Baron, Robert A. Essentials of psychology. Needham Heights, Allyn and Bacon, 2002, 600 p.
Binneveld, Hans. Filantropie, repressie en medische zorg. Geschiedenis van de inrichtingspsychiatrie. Deventer, Van Loghum Slaterus, 1985, 226 p.
Blok, Gemma en Joost Vijselaar. Terug naar Endegeest. Patiënten en hun behandeling in het psychiatrisch ziekenhuis Endegeest 1897-1997. Nijmegen, Sun, 1998, 319 p.
Bonnet, Henri. Histoire de la psychiatrie à Lyon. De l’Antiquité à nos jours. Lyon, Césura Lyon Edition, 1988, 300 p.
Booij, Johannes. “Over de ontwikkeling der psychiatrie in de laatste zestig jaar.” In: Van Dongen, Johannes Adriaan, ed. De vooruitgang van de geneeskunde in onze eeuw. Amsterdam, De Bussy, 1966, pp. 226-239.
Bouma, Joop. Slikken. Hoe ziek is de farmaceutische industrie? Amsterdam, Veen, 2006, 426 p.
Bower, Willis. “Chlorpromazine in psychiatric illness.” In: New England Journal of Medicine, nr. 251, 1954, pp. 689-692.
Braslow, Joel T. Mental Ills and Bodily Cures. Psychiatric Treatment in the First Half of the Twentieth Century. Berkeley, University of California Press, 1997, 262 p.
Brink, Cornelia. Grenzen der Anstalt. Psychiatrie und Gesellschaft in Deutschland 1860-1980. Göttingen, Wallstein, 2008, 551 p.
Broeders van Liefde. “Wie zijn wij?” Geraadpleegd op 11 december 2015. http://www.broedersvanliefde.be/wie-zijn-wij.
Brysebaert, Marc. Fundamenten van de psychologie. Gent, Academia Press, 2014, 413 p.
Busfield, Joan. “Mental illness.” In: Cooter, Roger en John Pickstone, eds. Medicine in the 20th century. Amsterdam, Harwood Academic Publishers, 2000, pp. 633-651.
Buyse, Gerard. Psychiatrie voor niet-psychiaters. Leuven, Acco, 1989, 231 p.
Cade, John. “Lithium salts in the treatment of psychotic excitement.” In: Medical Journal of Australia 2, 1949, pp. 349-352.
Cailliau, Annemie en Erwin Mortier. “De bijenkorf der samenleving.” In: Allegaert, Patrick en Annemie Cailliau, eds. Geen rede mee te rijmen. Geschiedenis van de psychiatrie. Tielt, Lannoo, 2011, pp. 112-6.
Callewaert, Wim. “Tussen panopticon en psychoanalyse: de Gentse psychiater Joseph Guislain (1797-1860).” In: Quackelbeen, Julien, ed. Psychoanalyse en klinische psychiatrie. Een geschiedenis van eigenheid of verbondenheid? Gent, Psychoanalytische Perspectieven, 1987, pp. 47-88.
Carlson, Neil R., G. Neil Martin en William Buskist. Psychology. Harlow, Pearson Education, 2004, 912 p.
Cawley, R.H. en W.H. Trethowan. “Psychiatry and the Balanced Hospital Community.” In: Medical Care 1, nr. 2, 1963, pp. 77-83.
Ciccarelli, Saundra K. en J. Noland White. Psychology. An exploration. Boston, Prentice Hall, 2010, 495 p.
Claes, Stephan. “Het toenemend gebruik van psychofarmaca. Visietekst werkgroep Metaforum Leuven.” Katholieke Universiteit Leuven. Geraadpleegd op 16 februari 2016, 28 p. https://www.kuleuven.be/metaforum/docs/pdf/wg_1_e.pdf.
Cnockaert, Lucienne. Pierre-Joseph Triest, 1760-1836. Le Vincent de Paul belge. Leuven, Publications Universitaires de Louvain, 1974, 657 p.
Colla, Joris. “Joseph Guislain.” ODIS. Geraadpleegd op 21 november 2015. http://www.odis.be/lnk/PS_62412.
Colla, Joris. “Petrus Triest.” ODIS. Geraadpleegd op 20 november 2015. http://www.odis.be/lnk/PS_4776.
Condrau, Flurin. “The Patient’s View Meets the Clinical Gaze.” In: Social History of Medicine 20, nr. 3, 2007, pp. 525-540.
Connor, John T. “The functions of the pharmaceutical industry in our society.” In: Talalay, Paul. Drugs in our society. Baltimore, The Johns Hopkins Press, 1964, pp. 117-130.
Coolens, Elke. “Werking van de Gentse burgerlijke godshuizen (1820-1925), met casus Lousbergsgesticht.” Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, 1997, 201 p.
Dane, Corrie. Geschiedenis van de ziekenverpleging. Lochem, De Tijdstroom, 1985, 130 p.
Davey, Graham. Complete psychology. Londen, Hodder and Stoughton, 2004, 849 p.
Davidson, Steef. Drugs. Kruiden van hemel en hel. Helmond, Uitgeverij Helmond, 1982, 128 p.
Davies, Kerry. ““A small corner that’s for myself”: space, place and patients’ experiences of mental health care, 1948-94.” In: Topp, Leslie, James E. Moran en Jonathan Andrews, eds. Madness, architecture and the built environment. New York, Routledge, 2007, pp. 305-320.
Davis, Stephen F. en Joseph J. Palladino. Psychology. Upper Saddle River, Prentice Hall, 2010, 660 p.
Deforce, Veerle. “De houding van de psychiatrie ten opzichte van vrouwen in de tweede helft van de 19de eeuw meer bepaald in de Gentse instellingen.” Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, 1996, 150 p.
De Fyn, Saskia. Een overzicht van de evolutie der krankzinnigenbehandeling van de 19e eeuw tot 1950. Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, 1985, 92 p.
Dekker, Joop, Willem Maarschalkerweerd, Jeanne Valkenburg en Anneke Zuidema. Stenen voor brood. De isoleercel in de psychiatrie. Utrecht, Cliëntenbond, 1989, 254 p.
Delrue, Eline. “Psychiatrie in de greep van farmasector.” In: De Morgen, 15 maart 2012, p. 12.
Deneckere, Gita. De Zusters van Liefde J.M. en de ziekenzorg te Gent, 1805 tot heden. Gent, Zusters van Liefde van Jezus en Maria, 1997, 176 p.
De Schaepdryver, André. Beginselen van de psychofarmakologie. Gent, s.n., n.d., 104 p.
De Winter, Anita. “Vrouwen en psychofarmaca: weer een keurslijf?” In: Verslagen van het RUG-centrum voor genderstudies 3, nr. 4, 1994, pp. 55-69.
D’hondt, Bart. Van Andriesschool tot Zondernaamstraat. Gids door 150 jaar liberaal leven te Gent. Gent, Liberaal Archief, 2014, 284 p.
Elaut, Leon. Het leven van de Gentse ziekenhuizen vanaf hun ontstaan tot op heden. Gent, Story-Scientia, 1976, 239 p.
Evrard, Alexander-Karel. Acht eeuwen Gentse ziekenhuizen. Gent, U.Z. Gent, 1993, 206 p.
Evrard, Alexander-Karel. Geschiedenis der psychiatrie. Amsterdam, Wereldbibliotheek, 1955, 107 p.
Foucault, Michel. Madness and Civilization. A history of insanity in the Age of Reason. Londen, Tavistock, 1967, 299 p.
Frances, Allen. Terug naar normaal. Inside informatie over de epidemie van psychische stoornissen, DSM-5, Big Pharma en de medicalisering van het dagelijks leven. Amsterdam, Nieuwezijds, 2013, 318 p.
Froeyman, Anton. “Concepts of Causation in Historiography.” In: Historical Methods 42, nr. 3, 2009, pp. 116-128.
Garai, Pierre R. “Advertising and promotion of drugs.” In: Talalay, Paul. Drugs in our society. Baltimore, The Johns Hopkins Press, 1964, pp. 189-202.
Geldhof, J. Pelgrims, dulle lieden en vondelingen te Brugge 1275-1975. Brugge, Psychiatrische kliniek O.-L.-Vrouw, 1975, 355 p.
Gersons, Berthold P.R. Acute psychiatrie. Deventer, Van Loghum Slaterus, 1986, 291 p.
Gilman, Sander. “Psychotherapy.” In: Bynum, W.F. en Roy Porter, eds. Companion encyclopedia of the history of medicine. Volume 2. Londen, Routledge, 1993, pp. 1029-1049.
Goldacre, Ben. Bad Pharma. London, Fourth Estate, 2012, 448 p.
Goldstein, Jan. “Psychiatry.” In: Bynum, W.F. en Roy Porter, eds. Companion encyclopedia of the history of medicine. Volume 2. Londen, Routledge, 1993, pp. 1350-1372.
Goodman, Louis Sanford, Laurence L. Brunton, Bruce A. Chabner en Björn C. Knollmann, eds. Goodman & Gilman's pharmacological basis of therapeutics. New York, McGraw-Hill, 2011, 2084 p.
Gottlieb Shapiro, Patricia. Caring for the mentally ill. New York, Franklin Watts, 1982, 100 p.
Gotzsche, Peter. Deadly medicines and organised crime. London, Radcliffe Publishing, 2013, 322 p.
Gray, Peter. Psychology. New York, Worth Publishers, 1991, 684 p.
Greenfield, Susan. Brain Power: Working out the Human Mind. Rockfort, Element Books, 2000, 192 p.
Grilly, David M. Drugs and human behavior. Needham Heights, Allyn and Bacon, 1998, 388 p.
Grob, Gerald N. From Asylum to Community. Mental Health Policy in Modern America. Princeton, Princeton University Press, 1991, 406 p.
Gross, Richard D. Psychology. The science of mind and behaviour. Londen, Hodder and Stoughton, 1992, 1063 p.
Gunst, Petra. “Guislain, Jozef (1797-1860).” UGentMemorie. Geraadpleegd op 21 november 2015. www.ugentmemorie.be/personen/guislain-jozef-1797-1860.
Haggett, Ali. A History of Male Psychological Disorders in Britain, 1945-1980. Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2016, 215 p.
Healy, David. Let them eat Prozac: the unhealthy relationship between the pharmaceutical industry and depression. New York, New York University Press, 2004, 351 p.
Healy, David. The creation of psychopharmacology. Cambridge, Harvard University Press, 2002, 469 p.
Hess, Volker en Benoît Majerus. “Writing the history of psychiatry in the 20th century.” In: History of Psychiatry 22, nr. 2, 2011, pp. 139-145.
Hillaert, Sylvia. “De implementatie van het psychoanalytisch werken binnen een psychiatrische instelling. Het verhaal van een afdeling binnen het P.C. Dr. Guislain.” Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, 2002, 87 p.
Hochmann, Jacques. L’histoire de la psychiatrie. Parijs, Presses Universitaires de France, 2004, 128 p.
Hofman, J.G. “Een weinig bekende bijwerking van Largactil.” In: Tijdschrift voor psychiatrie 9, nr. 1, 1967, pp. 54-8.
Hoogduin, Kees. “Over psychofarmaca.” In: van der Velden, Kees en Kees Hoogduin. Anna Karenina en de plastic zak. Deventer, Van Loghum Slaterus, 1985, pp. 31-6.
Hordern, Anthony. “Psychopharmacology. Some historical considerations.” In: Joyce, C.R.B. en Michael Balint. Psychopharmacology: dimensions and perspectives. Londen, Tavistock Publications, 1968, pp. 99-144.
Houben, Koen. “Van Guislaingesticht tot Sint-Jozefsinstituut: de ontwikkeling van krankzinnigenzorg naar zwakzinnigenzorg te Gent in de 19e - begin 20e eeuw.” Licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, 1990, 168 p.
Ingleby, David. “Mental health and social order.” In: Stanley, Cohen en Andrew Scull, eds. Social control and the state. Oxford, Basil Blackwell, 1985, pp. 141-188.
Jacobs, D. De verpleging in het psychiatrisch centrum. Lochem, De Tijdstroom, 1968, 44 p.
Jacobs, Pat. “Jacques De Busscher: criticus en clinicus.” In: Psychoanalytische Perspektieven, nr. 36, 1999, pp. 63-75.
Jacobs, Seppe. “Psychoanalyse en psychofarmacologie.” Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, 2002, 63 p.
Johnstone, Lucy. Users and abusers of psychiatry. A critical look at psychiatric practice. Londen, Routledge, 2000, 298 p.
Kabela, Mirek en Jaap F. van Luin. Rondom psychiatrie. Alphen aan den Rijn, Samsom Stafleu, 1988, 216 p.
Kalinowsky, Lothar B. “Biological Psychiatric Treatments Preceding Pharmacotherapy.” In: Ayd, Frank J. en Barry Blackwell, eds. Discoveries in Biological Psychiatry. Philadelphia, Lippincott, 1970, pp. 59-67.
Kassin, Saul. Essentials of psychology. Upper Saddle River, Prentice Hall, 2004, 711 p.
Kopland, Rutger en R.H. van den Hoofdakker. Twee ambachten. Over psychiatrie en poëzie. Amsterdam, Van Oorschot, 2003, 197 p.
Kramer, F. Geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Lochem, De Tijdstroom, 1980, 167 p.
Liberaal archief. “Joseph Guislain (1797-1860).” Geraadpleegd op 11 december 2015. http://www.liberaalarchief.be/waarden_guislain.html.
Liégois, Axel. “Guislain tussen morele en organische benadering.” In: Allegaert, Patrick en Annemie Cailliau, eds. Geen rede mee te rijmen. Geschiedenis van de psychiatrie. Tielt, Lannoo, 2011, pp. 57-60.
Liégois, Axel. Repertorium van het historisch bezit van de katholieke psychiatrische instellingen in Vlaanderen. Leuven, Acco, 1984, 194 p.
Liégois, Axel. “Triest, Guislain en de Broeders en Zusters van Liefde.” In: Vandermeersch, Patrick, ed. Psychiatrie, godsdienst en gezag. De ontstaansgeschiedenis van de psychiatrie in België als paradigma. Leuven, Acco, 1984, pp. 171-195.
López-Muñoz, Francisco, Cecilio Alamo, Eduardo Cuenca, Winston Shen, Patrick Clervoy, Gabriel Rubio. “History of the discovery and clinical introduction of chlorpromazine.” In: Annals of Clinical Psychiatry 17, nr. 3, 2005, pp. 113-135.
Lutters, Th. G. en W.C.M. Smits. “Inleidende beschouwingen: de psychiatrische patiënt, voor wie een probleem?” In: Lutters, Th. G. en W.C.M. Smits, eds. Het psychiatrisch ziekenhuis. Verblijf, behandeling en genezing van patiënten in de psychiatrische inrichting. Amsterdam, Agon Elsevier, 1968, pp. 1-12.
Maeckelbergh, Bjorn en Martijn Vanhinsberg. “Ouders zien zoon die verplegers neerstak ook als slachtoffer.” In: Het Laatste Nieuws, 27 januari 2016, p. 6.
Maehle, Andreas-Holger. “Pharmacological experimentation with opium in the eighteenth century.” In: Porter, Roy en Mikulás Teich, eds. Drugs and narcotics in history. Cambridge, Cambridge University Press, 1995, pp. 52-76.
Maes, Gert. “Suïcide in de negentiende-eeuwse psychiatrie.” Masterproef, Universiteit Gent, 2008, 137 p.
Majerus, Benoît. “Een fragmentarische geschiedenis van de Belgische psychiatrie (19de - 20ste eeuw).” In: Geschiedenis der geneeskunde 14, nr. 2, 2010, pp. 89-94.
Majerus, Benoît. “La psychiatrie au XXe siècle.” In: Forum für Politik, Gesellschaft und Kultur in Luxemburg, nr. 302, 2010, pp. 24-5.
Majerus, Benoît. “Making Sense of the “Chemical Revolution”. Patients’ Voices on the Introduction of Neuroleptics in the 1950s.” In: Medical History 60, nr. 1, 2016, pp. 54-66.
Majerus, Benoît. Parmi les fous. Une histoire sociale de la psychiatrie au XXe siècle. Rennes, Presses universitaires de Rennes, 2013, 305 p.
Majerus, Benoît. “Revisiting psychiatry in twentieth-century Europe.” In: European Review of History 15, nr. 1, 2008, pp. 55-67.
Marlet, J.J.C. “Medicinale therapie.” In: Lutters, Th. G. en W.C.M. Smits, eds. Het psychiatrisch ziekenhuis. Verblijf, behandeling en genezing van patiënten in de psychiatrische inrichting. Amsterdam, Agon Elsevier, 1968, pp. 83-92.
Meyer, Jerrold en Linda Quenzer. Psychopharmacology. Drugs, the Brain, and Behavior. Sinauer Associates, Sunderland, 2013, 722 p.
Micale, Mark S. “The Psychiatric Body.” In: Cooter, Roger en John Pickstone, eds. Medicine in the 20th century. Amsterdam, Harwood Academic Publishers, 2000, pp. 323-346.
Missa, Jean-Noël. Naissance de la psychiatrie biologique. Histoire des traitements des maladies mentales au XXe siècle. Parijs, PUF, 2006, 378 p.
Moncrieff, Joanna. “An investigation into the precedents of modern drug treatment in psychiatry.” In: History of psychiatry 10, nr. 40, 1999, pp. 457-490.
Moncrieff, Joanna. The Myth of the Chemical Cure. A critique of psychiatric drug treatment. Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2008, 278 p.
Museum Dr. Guislain. “Een geschiedenis van het Museum Dr. Guislain.” Geraadpleegd op 23 november 2015. http://cms.canjotto.be/CMS_pictures/canjottomuseumdrguislain/7172201512….
Museum Dr. Guislain. Geen rede mee te rijmen. Geschiedenis van de psychiatrie. Tielt, Lannoo, 2011, 160 p.
Museum Dr. Guislain. “Het oude Guislaingesticht.” Geraadpleegd op 21 november 2015. http://cms.canjotto.be/CMS_pictures/canjottomuseumdrguislain/2d0b201512….
Museum Dr. Guislain. “Objective.” Geraadpleegd op 23 november 2015. http://www.drguislainaward.org/about-the-award/objective.
Museum Dr. Guislain. “Ons belangrijkste museumstuk.” Geraadpleegd op 23 november 2015. http://cms.canjotto.be/CMS_pictures/canjottomuseumdrguislain/6e1b201512….
Museum Dr. Guislain. “Vaste collectie.” Geraadpleegd op 23 november 2015. http://cms.canjotto.be/CMS_pictures/canjottomuseumdrguislain/8fb7201512….
Muyllaert, Eddy. ““Médecin par état, architecte par goût.” Joseph Guislain en de architectuur.” In: Allegaert, Patrick en Annemie Cailliau, eds. Geen rede mee te rijmen. Geschiedenis van de psychiatrie. Tielt, Lannoo, 2011, pp. 66-70.
Myers, David G. Exploring psychology. New York, Worth Publishers, 1996, 544 p.
Nolen, W.A. “De psychiater en de farmaceutische industrie.” In: Tijdschrift voor psychiatrie 39, nr. 8, 1997, pp. 631-3.
Nolen, W.A. “Vijftig jaar farmacotherapie van stemmingsstoornissen: zijn de verwachtingen uitgekomen?” In: Tijdschrift voor psychiatrie 50, jubileumnummer, 2008, pp. 111-6.
Oakley, Ray. Drugs, society, and human behavior. St. Louis, Mosby Company, 1983, 512 p.
Passer, Michael W. en Ronald E. Smith. Psychology. The science of mind and behaviour. New York, McGraw-Hill, 2004, 631 p.
Peeters, Henricus Franciscus Maria. “Historische fasen in aard en behandeling van geestesziekten.” In: Binnenveld, Johannes Martinus Wouters, Christine Brinkgreve en Andy Lameijn. Een psychiatrisch verleden: uit de geschiedenis van de psychiatrie. Baarn, Ambo, 1982, pp. 11-25.
Peeters, Henricus Franciscus Maria en C.P. de Vos. “Een historische analyse van een provinciaal psychiatrisch centrum over de periode 1885-1977.” In: Binnenveld, Johannes Martinus Wouters, Christine Brinkgreve en Andy Lameijn. Een psychiatrisch verleden: uit de geschiedenis van de psychiatrie. Baarn, Ambo, 1982, pp. 154-180.
Pélicier, Yves. Histoire de la psychiatrie. Parijs, Presses Universitaires de France, 1971, 128 p.
Pichot, Pierre. Un siècle de psychiatrie. Parijs, Roche, 1983, 189 p.
Pierloot, R. “Belgium.” In: Howells, John G., ed. World History of Psychiatry. Londen, Ballière Tindall, 1975, pp. 136-149.
Pieters, Guido. “Psychologische aspecten bij het voorschrijven van psychofarmaca.” In: Pieters, Guido, Jan Cambien, Guido Kongs en Myriam Van Moffaert, eds. Van REM-slaap tot rêverie. Een multiversum van de psychiatrie. Leuven, Acco, 1989, pp. 209-218.
Pieters, Toine en Benoît Majerus. “The introduction of chlorpromazine in Belgium and the Netherlands (1951-1968); tango between old and new treatment features.” In: Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences 42, 2011, pp. 443-452.
Pieters, Toine en Stephen Snelders. “Mental ills and the ‘hidden history’ of drug treatment practices.” In: Gijswijt, M. et al., eds. Psychiatric cultures compared. Psychiatry and mental health care in the twentieth century: Comparisons and approaches. Amsterdam, Amsterdam University Press, 2005, pp. 381-401.
Pieters, Toine, Stephen Snelders en Eddy Houwaart. De medicijnrevolutie in de psychiatrie (1950-1985). Diemen, Veen Magazines, 2006, 174 p.
Pöldinger, Walter. Compendium of psychopharmacotherapy. Bazel, Roche, 1984, 203 p.
Porter, Roy. Madness. A brief history. New York, Oxford University Press, 2002, 241 p.
Porter, Roy. Medicine. A history of healing. Ancient traditions to modern practices. Lewes, The Ivy Press Limited, 1997, 224 p.
Porter, Roy. The greatest benefit to mankind. A medical history of humanity from antiquity to the present. Londen, Fontana Press, 1997, 833 p.
Porter, Roy. “The Patient's View: Doing Medical History from below.” In: Theory and Society 14, nr. 2, 1985, pp. 175-198.
Quetel, Claude en Pierre Morel. Les fous et leurs médecines de la Renaissance au XXe siècle. Parijs, Hachette, 1979, 302 p.
Ras, H.J.C. en Inez van Eijk. Wegwijs in de psychiatrie. Amsterdam, Boom Meppel, 1986, 310 p.
Reichgelt, Koenraad Gerardus en Elisabeth Lucienne Cnockaert. Kanunnik Petrus-Jozef Triest, 1760-1836. Een levensschets. Menen, Verraes-Pattyn, 1960, 64 p.
Roediger, Henry L., Elisabeth Deutsch Capaldi, Scott G. Paris, Janet Polivy en C. Peter Herman. Psychologie. Een inleiding. Vertaald en bewerkt door Marc Brysebaert. Gent, Academia Press, 1998, 916 p.
Rosenberg, Charles E. “Erwin H. Ackerknecht, Social Medicine, and the History of Medicine.” In: Bulletin of the History of Medicine 81, nr. 3, 2007, pp. 511-532.
Schudel, W.J. Opgenomen, opgegeven? Een exploratief onderzoek naar het gebruik van de bedden in psychiatrische ziekenhuizen. Deventer, Van Loghum Slaterus, 1976, 174 p.
Schut, J. Van dolhuys tot psychiatrisch centrum. Ontwikkeling en functie. Haarlem, De Toorts, 1970, 133 p.
Scull, Andrew. Museums of Madness. The social organization of insanity in 19th century England. Harmondsworth, Penguin, 1979, 275 p.
Scull, Andrew. “Somatic treatments and the historiography of psychiatry.” In: History of Psychiatry 5, nr. 17, 1994, pp. 1-12.
Shorter, Edward. Een geschiedenis van de psychiatrie: van gesticht tot Prozac. Amsterdam, Ambo, 1997, 432 p.
Shorter, Edward. “The history of lithium therapy.” In: Bipolar disorders 11, nr. 2, 2009, pp. 4-9.
Silverstone, Trevor en Paul Turner. Drug treatment in psychiatry. Social and psychological aspects of medical practice. Londen, Routledge and Kegan Paul, 1974, 223 p.
Smith, Barry D. Psychology. Science and understanding. Boston, McGraw-Hill, 1998, 700 p.
Smith, Edward E., Susan Nolen-Hoeksema, Barbara Fredrickson en Geoffrey R. Loftus. Atkinson & Hilgard’s introduction to psychology. Belmond, Wadsworth, 2003, 677 p.
Solow, Charles. “Drug therapy of mental illness: tranquilizers and other depressant drugs.” In: Moore, Kenneth E. en Richard H. Rech, eds. An introduction to psychopharmacology. New York, Raven Press, 1971, pp. 289-319.
Stein, Dan J. Philosophy of Psychopharmacology. Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 210 p.
Sternberg, Robert J. Psychology. In search of the human mind. Orlando, Harcourt College Publishers, 2001, 735 p.
Stichting Centrum St. Bavo Noordwijkerhout. St. Bavo 65 jaar in beeld. Organisatie ter bevordering van de Geestelijke Volksgezondheid, s.l., s.d., 39 p.
Stockman, René. “Heksenvervolging, exorcisme en devotie.” In: Allegaert, Patrick en Annemie Cailliau, eds. Geen rede mee te rijmen. Geschiedenis van de psychiatrie. Tielt, Lannoo, 2011, pp. 16-8.
Stockman, René. “Het leven binnen de muren van het Guislaininstituut.” In: Ghendtsche Tydinghen 19, nr. 1, 1990, pp. 58-76.
Stockman, René. “Het ontstaan van de gestichtspsychiatrie in België.” In: Allegaert, Patrick en Annemie Cailliau, eds. Geen rede mee te rijmen. Geschiedenis van de psychiatrie. Tielt, Lannoo, 2011, pp. 51-6.
Stockman, René. “Kanunnik Petrus Jozef Triest, stichter en organisator.” In: Ghendtsche Tydinghen 25, nr. 4, 1996, pp. 170-181.
Stockman, René. Pro Deo. De geschiedenis van de christelijke gezondheidszorg. Leuven, Davidsfonds, 2008, 182 p.
Stockman, René. “Prof. Dr. Joseph Guislain. Zijn leven en zijn werken.” In: Ghendtsche Tydinghen 26, nr. 4, 1997, pp. 170-188.
Stockman, René. Van nar tot patiënt: een geschiedenis van de zorg voor geesteszieken. Leuven, Davidsfonds, 2000, 127 p.
Stockman, René, Patrick Allegaert, Annemie Cailliau en Frank Goethals. Geen rede mee te rijmen: geschiedenis van de psychiatrie. Sint-Martens-Latem, Aurelia Books, 1989, 239 p.
Swazey, Judith. Chlorpromazine in psychiatry: A study of therapeutic innovation. Cambridge, MIT Press, 1974, 336 p.
Titmuss, Richard M. “Sociological and ethnic aspects of therapeutics.” In: Talalay, Paul. Drugs in our society. Baltimore, The Johns Hopkins Press, 1964, pp. 243-253.
UGent. “En de winnaar is...” Geraadpleegd op 23 november 2015. http://www.communicatie.ugent.be/prof/winnaar.htm.
UGent. “Verkiezing van de Grootste Prof van de UGent. Jozef Guislain.” Geraadpleegd op 23 november 2015. http://www.communicatie.ugent.be/prof/fiche/guislain.htm.
Umbach, Ingrid en Vanessa Vanrillaer. “Hospitalisaties in de psychiatrie: te veel en te lang?” LOZ. Geraadpleegd op 8 april 2016. http://www.mloz.be/files/24072014-hf19nl-p22-25.pdf.
Valenstein, Elliot S. Blaming the brain. The truth about drugs and mental health. New York, The Free Press, 1988, 304 p.
Van Baar, J. “Van “gesticht” naar modern psychiatrisch ziekenhuis.” In: Lutters, Th. G. en W.C.M. Smits, eds. Het psychiatrisch ziekenhuis. Verblijf, behandeling en genezing van patiënten in de psychiatrische inrichting. Amsterdam, Agon Elsevier, 1968, pp. 13-22.
Van Bael, Birgit. “Ziekenzorg door de Zusters van Liefde van Jezus en Maria te Kongo, 1892-1930.” Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, 1995, 157 p.
Van De Putte, Frans. “Het Sint-Jans-ten-Dullen hospitaal in het laatmiddeleeuwse Gent. Het vergeten Gentse dulhuis.” Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, 2007, 273 p.
Vandereycken, Walter en K. Kuyken. “Een analyse van advertenties voor psychofarmaca.” In: Tijdschrift voor psychiatrie 51, nr. 6, 2009, pp. 407-411.
Vandereycken, Walter en Ron Van Deth. Psychiaters te koop? De invloed van de farmaceutische industrie op het psychiatrisch denken en handelen. Antwerpen, Garant, 2006, 272 p.
Vandermeersch, Patrick. “De religie en het ontstaan van de psychiatrie.” In: Binnenveld, Johannes Martinus Wouters, Christine Brinkgreve en Andy Lameijn. Een psychiatrisch verleden: uit de geschiedenis van de psychiatrie. Baarn, Ambo, 1982, pp. 64-93.
Van der Meij-de Leur, A.P.M., P. Klijnsma en F. Meyboom. Van olie en wijn: geschiedenis van verpleegkunde, geneeskunde en sociale zorg. Amsterdam, Elsevier, 1974, 253 p.
Van Doorselaer, Hilde. “Een halve eeuw behandeling in het psychiatrisch centrum Caritas te Melle van 1910 tot 1960.” Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, 1998, 82 p.
Van Epen, Hans. Schets voor een nieuwe psychiatrie. Houten, Bohn Stafleu Van Loghum, 1990, 406 p.
Vanoverschelde, Vaast. “Tot herstel der krankheid van mijn zwakke geest is nodig. De psychiatrische praktijk in het Sint-Jozefshuis en het Maison de Santé te Gent door de Zusters van Liefde en Jozef Guislain (1808-1860).” Masterproef, Universiteit Gent, 2008, 168 p.
Van Praag, H.M. Psyche aan banden. Amsterdam, De Erven Bohn, 1974, 200 p.
Van Staeyen, Eduard. “Guislain en de “traitement moral”.” In: Allegaert, Patrick en Annemie Cailliau, eds. Geen rede mee te rijmen. Geschiedenis van de psychiatrie. Tielt, Lannoo, 2011, pp. 61-5.
Velle, Karel. De nieuwe biechtvaders. De sociale geschiedenis van de arts in België. Leuven, Kritak, 1991, 352 p.
Wade, Carole en Carol Tavris. Psychology. Upper Saddle River, Prentice Hall, 2003, 766 p.
Wood, Samuel E., Ellen Green Wood en Denise Boyd. The World of Psychology. Boston, Allyn and Bacon, 2011, 568 p.
Zimbardo, Philip G., Robert L. Johnson en Vivian McCann. Psychologie. Een inleiding. Amsterdam, Pearson Benelux, 2013, 612 p.