De 13de-eeuwse dichter Willem van Bretagne omschreef het toenmalige Vlaanderen als een regio waar “er weinig bomen zijn die schaduw geven”. Hoewel deze voorstelling lichtjes overdreven is, bevat ze wel enige grond van waarheid: tijdens de late middeleeuwen (1200 – 1500 n. Chr.) waren grote bossen zo goed als verdwenen. De natuur domineerde het landschap zo’n 300 jaar eerder, tijdens de vroege middeleeuwen (500 – 900 n. Chr.), wel nog. De reden voor deze sterke achteruitgang zijn grootschalige ontginningen van bossen tijdens de volle middeleeuwen (900 – 1200 n. Chr.), aangemoedigd en uitgevoerd door abdijen en de graaf van Vlaanderen. Althans, dit is wat historisch onderzoek ons leert. De archeologie kan dit verhaal misschien nuanceren.
Het historische verhaal
De studie van oorkonden, van archieven en van plaatsnamen zijn de belangrijkste historische studies om het landschap in het verleden te bestuderen. Ze geven info over de ligging van bossen, heidevelden, landbouwgronden en nederzettingen, en geven soms ook informatie over hoe groot deze landschapscomponenten waren.
Naast kleine nederzettingen met hun akker- en weilanden, bestond het landschap tijdens de vroege middeleeuwen vooral uit grote bossen en wastinae (‘woeste’ gronden). Deze woeste gronden waren een soort van savanne en bestonden uit lage bomen met vooral struikachtige vegetatie. Verschillende van deze bossen en wastinae zijn gekend bij naam, en ook hun omvang kan min of meer bepaald worden. Ze waren zeker geen echte wildernis, want zowel de bossen als de woeste gronden werden al eeuwenlang gebruikt door de mens, voor hout, voor de jacht, en om vee zoals varkens in te hoeden. Onder andere de Sint-Pieters- en Sint-Baafsabdij, allebei gelegen in Gent, stichtten vanaf de 7de eeuw verschillende nederzettingen rond Gent om de monniken van voedsel te voorzien.
Vanaf de volle middeleeuwen steeg de bevolking sterker, waardoor er ook meer akkers en nederzettingen aangelegd moesten worden. De technologische kennis in de middeleeuwen was immers nog te beperkt om grote productiestijgingen per hectare via intensiteit verhogende processen mogelijk te maken. Daarom moest men bossen of andere ‘woeste’ gronden in cultuur brengen om zo meer voedsel te kunnen kweken. Dit proces nam al een aanvang in de 9de en 10de eeuw, maar vanaf de 11de eeuw, onder impuls van de graven van Vlaanderen Boudewijn V en Robrecht de Fries, werden er systematisch nederzettingen gesticht die op een grootschalige en gecontroleerde manier bossen en woeste gronden omzetten tot akker- en weiland. Deze periode wordt daarom de periode van de “Grote Ontginningen” genoemd. In de 12de eeuw, onder graaf Filips van de Elzas, werden de ontginningen beperkt: de graaf besefte blijkbaar dat quasi alle bossen in zijn graafschap verdwenen of aan het verdwijnen waren. Na zijn regeerperiode vingen de ontginningen opnieuw aan, maar lag de focus op grote wastinae. Tussen het midden en het einde van de 13de eeuw eindigden de “Grote Ontginningen” door de belabberde financiële toestand van de abdijen, de graaf en de andere hoge adel, en door het onvruchtbare karakter van de laatste overgebleven bossen en woeste gronden.
Methode: archeologisch pollenonderzoek
Via pollenonderzoek op 21 middeleeuwse waterputten, onderzocht op negen archeologische sites uit de regio rond Gent, werd een landschapsreconstructie opgesteld. Waterputten vangen tijdens hun gebruiksperiode namelijk pollen (stuifmeelkorrels van planten die via wind, water of dieren verspreid worden) op uit een gebied dat zich uitstrekt tot 10 km ver. Via de samenstelling van dit pollenarchief kan achterhaald worden hoe het landschap er uit zag tijdens de periode dat de waterput open lag: hoeveel procent bos, akkers of weiden waren er, en welke soorten planten groeiden in deze milieutypes. Natuurwetenschappelijke dateringen van het hout of onderzoek van de vondsten vertelt uit welke periode de waterput afkomstig is.
Deze gegevens zijn eigenlijk te beperkt: het is niet mogelijk om voor het volledige gebied rond Gent een landschapsreconstructie te maken voor alle eeuwen van de middeleeuwen. Er is echter geen andere mogelijkheid dan pragmatisch om te gaan met dit probleem: het zijn de enige niet-historische wetenschappelijke gegevens die we hebben, en we mogen niet verwachten dat we in de toekomst wel over alle gegevens zullen beschikken.
De landschapsreconstructie: een bevestiging én nuance
De landschapsreconstructie op basis van pollengegevens toont aan dat de omgeving rond de nederzettingen al in de vroege middeleeuwen sterk beïnvloed was door de mens en relatief weinig bos of wastinae bevatte: globaal lag het aandeel bos op zo’n 25 %, wat wijst op een open landschap. Een uitzondering hierop vormt het gebied ten noorden van Gent. Zowel de archeologische als de historische gegevens tonen dat het landschap hier tijdens de vroege middeleeuwen zeer ‘natuurlijk’ was: bossen en wastinae domineerden. Tijdens de volle middeleeuwen bleef het landschap ten oosten, westen en zuiden van Gent even open als tijdens de vroege middeleeuwen. Ten noorden van Gent daarentegen wijzen dorpsstichtingen en de pollengegevens op systematische ontginningen: bos en wastine werd omgezet in akker- en weiland.
Het aantal nederzettingen steeg tijdens de volle middeleeuwen. Dit is enerzijds te verklaren door de ‘kolonisatie’ van het gebied ten noorden van Gent, en anderzijds door een intensiteitsverhoging ten oosten, westen en zuiden van Gent. Het aantal nederzettingen stijgt hier, maar het landschap werd er niet meer open door. Er werden dus weinig extra gronden ontgonnen, maar de bestaande landbouwgronden worden wel intensiever bewerkt.
Voor de gebieden ten zuiden, westen en oosten van Gent bestonden de “Grote Ontginningen” dus uit een intensiteitsverhoging, als nuance op het historische verhaal dat deze periode voorstelt als een periode van kolonisatie van wilde natuur. Er ontstonden meer nederzettingen, waardoor de oppervlakte aan akker- en weideland toenam, maar het aandeel bos, dat al tijdens de vroege middeleeuwen laag was, bleef quasi gelijk. Voor het gebied ten noorden van Gent gaat het klassieke verhaal van de “Grote Ontginningen”, met natuurlandschap dat in de volle middeleeuwen door de mens in cultuur gebracht werd, beter op.
Aerts E., van Cauwenberghe E., 1984. Die Grafschaft Flandern und die Sogenannte spätmittelalterliche Depression, in: Seibt F., Eberhard W. (eds.). Europa 1400. Die Krise des Spätmittelalters, Stuttgart: Klett-Cotta, 95-116.
Allemeersch L., Laloo P., 2014. Analyse macroresten van 10 waterputten uit de Romeinse tijd en de Middeleeuwen in opdracht van de KLAD, GATE-rapport 74, Evergem: Ghent Archaeological Team bvba.
Antrop M., 2010. Perspectieven op het landschap. Achtergronden om landschappen te lezen en te begrijpen, Gent: Academia Press (tweede gecorrigeerde oplage [2007]).
Bastiaens J., 2011. Archeobotanisch onderzoek (zaden en vruchten) van de opgraving Flanders Expo (The Loop 2010) te Sint-Denijs-Westrem (Gent, prov. Oost-Vlaanderen), (onuitgegeven rapport).
Behre K.-E., 1981. The interpretation of anthropogenic indicators in pollen diagrams, Pollen Spores 23, 225-245.
Behre K.-E., 1988. The role of man in European vegetation history, in: Huntley B., Webb T. (eds.). Vegetation History, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 634-672.
Beresford M., 1969. The Lost Villages of England, London: Lutterworth Press (sixth impression [1954]).
Bisson T., 1994. The “Feudal Revolution”, Past & Present 142, 6-42.
Bois G., 1978. Against the neo-malthusian orthodoxy, Past & Present 79, 60-69.
Boon J., 1964. De Landbouweconomie en de pacht in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen: enkele peilingen, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent Nieuwe Reeks XVIII, 19-30.
Boone M., 2004. Politiek-institutionele en sociaal-economische geschiedenis (12de-begin 16de eeuw), in: Art J., Boone M. (eds.). Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 12de tot de 18de eeuw, Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente? Deel 2, Gent: Centrum voor Geschiedenis Universiteit Gent, 46-92.
Boone M., 2011. Historici en hun métier. Een inleiding tot de historische kritiek, Gent: Academia Press.
Blanchard R., 1906. La Flandre. Etude géographique de la plaine flamande en France, Belgique et Hollande, Lille: Danel.
Blockmans W., Hoppenbrouwers P., 2014. Introduction to medieval Europe, 300-1500, New York/Oxon: Routledge (second edition [2007]).
Blok D. P., 1981. Landschap en bewoning tot circa 1000. Hoofdlijnen van de bewoningsgeschiedenis, in: Blok D.P., Verhulst A., Jansen H. P. H., van Caenegem R. C., Weiler A. G., Prevenier W. (eds.). Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Middeleeuwen, Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 143-147.
Bradley R., Hughes M., Diaz H., 2003. Climate in Medieval Time, Science 302, 404-406.
Braeckman W., 1963. De moeilijkheden van de Benedictijnerabdijen in de late middeleeuwen: de Sint-Pietersabdij te Gent (ca. 1150 – ca. 1281), Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent Nieuwe Reeks XVII, 37-104.
Brenner R., 1976. Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-industrial Europe, Past & Present 70, 30-75.
Broothaers L., 2003. Geologie van Vlaanderen. Een schets, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie.
Broström A., 2002. Estimating source area of pollen and pollen productivity in the cultural landscapes of southern Sweden – developing a palynological tool for quantifying past plant cover, Lundqua Thesis 46, Lund: Lund University.
Bru M.-A., Vermeiren G., 2011. Sint-Amandsberg, Verkortingsstraat, Campo Santo, in: Laleman M.-C. (ed.). Archeologisch onderzoek in Gent 2000-2009, Stadsarcheologie. Bodem en Monument en Gent reeks 2 nr. 3, 123-125.
Bruggeman J., Reyns N., 2015. Vroeg- tot volmiddeleeuwse erven op de site Muizelstraat/Wolfputstraat in Oostakker, Gent (OVL), Archaeologia Mediaevalis 38, 77.
Buntinx J., 1998. Lichtelaar te Lochristi, Redewinkel te Zeveneken en het Torregoed en Bruinewalle te Zaffelare. Een onderzoek naar de sociaal-economische betekenis van grote abdijpachthoeves en hun bewoners (late 13de eeuw- einde ancien régime), Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent Nieuwe Reeks LII, 17-56.
Chapelot J., Fossier R., 1980. Le village et la maison au Moyen Age, s.l.: Hachette Litérature.
Charles L., Laleman M.-C., Lievois D., Steurbaut P., 2008. Van walsites en speelhoven. Het Vrije van Gent bij Jacques Horenbault (1619), Gent: Stad Gent, De Zwarte Doos, Stadsarchief.
Coomans T., Van Royen H., 2008. Medieval Brick Architecture in Flanders and Northern Europe: The Question of the Cistercian Origin, in: Coomans T., Van Royen H. (eds.). Jaarboek Adbijmuseum Ten Duinen 1138. Medieval Brick Architecture in Flanders and Northern Europe: The Question of the Cistercian Origin: Middeleeuwse baksteenarchitectuur in Vlaanderen en Noord-Europa, Novi Monasterii 7, Gent: Academia Press, 1-6.
Cornelis L., Demoen D., Perdaen Y., Krekelbergh N., Vander Cruyssen M., 2015. Archeologische prospectie met ingreep in de bodem Mariakerke, Molenwalstraat, BAAC Vlaanderen Rapport 155, Gent.
Debruyne S., Ervynck A., Haneca K., 2013. Waterputten als archeologische informatiebron, Brussel: Onroerend Erfgoed.
Declercq G., 1997. Heiligen, lekenabten en hervormers. De Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs tijdens de Eerste Middeleeuwen (7de – 12de eeuw), in: Declercq G. (eds.) Ganda & Blandinium. De Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, Gent: Snoeck-Ducaju & Zoon, 13-40.
Declercq G., 1998. Traditievorming en tekstmanipulatie in Vlaanderen in de tiende eeuw. Het Liber Traditionum Antiquus van de Gentse Sint-Pietersabdij, Brussel: Paleis der Academieën.
Declercq G., 2004. Blandinium rond het jaar 1000. Twee eeuwen monastieke bloei en uitstraling in de Gentse Sint-Pietersabdij, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent Nieuwe Reeks LVIII, 59-82.
De Clercq W., 1997. Onbekend is onbemind: de vroege middeleeuwen in het westen en noordwesten van Oost-Vlaanderen, gezien vanuit archeologisch perspectief, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks LI, 21-36.
De Clercq W., Deschieter J., De Mulder G., 2001. Merelbeke Poelstraat: bouwwerf PVT Caritas. Vroegmiddeleeuwse begraafplaats en nederzetting, Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 2001, 159-166.
De Clercq W., Deschieter J., De Mulder G., 2003. Merelbeke Caritas: archeologisch noodonderzoek op de vroeg- en volmiddeleeuwse begraafplaats en nederzetting in 2003, Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 2003, 142-145.
Deforce K., Van Den Berghe J., 2009. Palynologisch onderzoek Kluizendok (Evergem, Oost-Vlaanderen), Rapporten Natuurwetenschappelijk Onderzoek VIOE 2009-13, Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed.
De Groote K., 2008. Middeleeuws aardewerk in Vlaanderen. Techniek, typologie, chronologie en evolutie van het gebruiksgoed in de regio Oudenaarde in de volle en late middeleeuwen (10de-16de eeuw), Brussel: Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed.
De Hemptinne T., Verhulst A., De Mey L., 1988. De oorkonden der Graven van Vlaanderen (juli 1128 – september 1191), II. Uitgave, Band I, Regering van Diederik van de Elzas (juli 1128-17 januari 1168), Brussel: Paleis der Academiën.
De Hemptinne T., Verhulst A., De Mey L., 2001. De oorkonden der Graven van Vlaanderen (juli 1128 – september 1191), II. Uitgave, Band II, Regering van Filips van de Elzas (Eerste deel: 1168-1171), Brussel: Paleis der Academiën.
De Hemptinne T., Verhulst A., De Mey L., 2009. De oorkonden der graven van Vlaanderen (juli 1128 – september 1191), II. Uitgave, Band III, Regering van Filips van de Elzas (Tweede deel: 1178-1191), Brussel: Paleis der Academiën.
De Logi A., Dalle S., 2013. Destelbergen – Panhuisstraat. Archeologisch onderzoek – 2011, DL&H-Rapport 8, Deinze: De Logi & Hoorne bvba.
De Logi A., Deconycnk J., Vanholme N., Reniere S., 2009. Archeologisch onderzoek Evergem – Koolstraat, 1 oktober 2008 tot 10 juni 2009, Aalter: Kale-Leie Archeologische Dienst.
De Logi A., Hoorne J., Vanhercke J., 2013. Merendree – Heilige Geeststraat, archeologisch vooronderzoek – januari 2013, DL&H-Rapport 6, Landegem: De Logi & Hoorne bvba.
De Logi A. Hoorne J., Vanhercke J., 2014. Sint-Denijs-Westrem – Flanders Expo Zone 2 Veld 7 Wegkoffer. Archeologisch onderzoek – september tot oktober 2013, DL&H-Rapport 15, Deinze: De Logi & Hoorne bvba.
De Logi A., 2015. Merendree – Gerolfsweg, archeologisch onderzoek – januari tot februari 2014, DL&H-Rapport 16, Deinze: De Logi & Hoorne bvba.
De Logi A., Schynkel E., 2008. Archeologisch onderzoek Evergem – Steenovenstraat, 7 april tot 22 augustus 2008, KLAD-Rapport 7, Aalter: Kalei-Leie Archeologische Dienst.
De Logi A., Schynkel E., 2010. Archeologisch onderzoek Nevele – Hoogstraat, 18 januari tot 30 april 2010, Aalter: Kale-Leie Archeologische Dienst.
De Logi A., Van Cauwenbergh S., 2010. Archeologisch onderzoek Nevele – Merendreedorp, 4 mei tot 25 juni 2010, Aalter: Kale-Leie Archeologische Dienst.
Demey D, 2014. Evaluatierapport Oostakker Eekhoutdriesstraat, (onuitgegeven archeologisch evaluatierapport Ruben Willaert bvba).
Demoen D., De Cleer S., 2014. Archeologische prospectie met ingreep in de bodem Gent, Sint-Amandsberg, Waterstraat, BAAC Vlaanderen Rapport 93, Gent.
De Potter F., Broeckaert J., 1864-1870a. Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, Eerste reeks – Arrondissement Gent, Eerste deel, Gent: Drukkerij C. Annoot-Braeckman.
De Potter F., Broeckaert J., 1864-1870b. Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, Eerste reeks – Arrondissement Gent, Vierde deel, Gent: Drukkerij C. Annoot-Braeckman.
De Potter F., Broeckaert J., 1864-1870f. Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, Eerste reeks – Arrondissement Gent, Zevende deel, Gent: Drukkerij C. Annoot-Braeckman.
Derieuw M., Reyns N., 2014. Archeologische opgravingen Oostakker – Wolfputstraat-Gentstraat, Rapporten All-Archeo bvba 157, Bornem: All-Archeo bvba.
De Smaele B., Pieters H., Coenaerts J., Tombeur L., 2012. “Van de Wolfput tot de Muizel”: archeologisch vooronderzoek langs de Wolfputstraat te Oostakker (Gent, Oost-Vlaanderen), Archeo Rapport 17, s.l.: aDeDe.
Deschieter J., Bauters L., Van der Plaetsen P., Vermeulen F., 1997. Archeologisch noodonderzoek in de dorpskern van Sint-Martens-Latem, Heemkring Scheldeveld Jaarboek XXVI, 4-21.
Deschieter J., De Clercq W., Mortier S., 2000. Merelbeke-Dijsegem. Een Romeinse vindplaats op de schop, Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium. Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 2000, 216.
Devos I., Vandenbroeke C., 2004. Historische demografie van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijden, in: Art J., Boone M. (eds.). Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 12de tot de 18de eeuw, Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente? Deel 2, Gent: Centrum voor Geschiedenis Universiteit Gent, 179-221.
Devos I., Lambrecht T., Paping R., 2011. The Low Countries, 1000-1750, in: Vanhaute E., Devos I., Lambrecht T. (eds.). Making a Living: Family, Income and Labour. Rural Economy and Society in North-Western Europe, 500-2000 4, Turnhout: Brepols Publishers, 157-183.
Duby G., 1954. La révolution agricole médiévale, Revue de géographie de Lyon 29/4, 361-366.
Dyselinck T., 2013. Gent, Hogeweg. Vlakdekkende opgraving, BAAC rapport A-11.0045, ’s Hertogenbosch: BAAC bv.
Elias E., 1959. Grondbezit en uitbatingen ten noord-oosten van Gent tijdens het laatste kwart der 16de eeuw, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks XIII, 179-204.
Ervynck A., Degryse P., Vandenabeele P., Verstraeten G., 2009. Natuurwetenschappen en archeologie. Methode en interpretatie, Leuven/Den Haag: Acco.
Fossier R., 2006a. Rural Economy and Country Life, in: Rueter T. (ed.). The New Cambridge Medieval History. Volume III, c. 900 – c. 1024, Cambridge: Cambridge University Press, 27-63 (vijfde druk [1995]), 27-63.
Fossier R., 2006b. The Rural Economy and Demographic Growth, in: Lescombe D., Riley-Smith J. (eds.). The New Cambridge Medieval History. Volume IV, c. 1024 – c. 1198. Part I, Cambridge: Cambridge University Press (vijfde druk [1995]), 11-46.
Freedman P., 2006. Rural Society, in: Jones M. (ed.). The New Cambridge Medieval History. Volume VI, c. 1300 – c. 1415, Cambridge: Cambridge University Press (vijfde druk [1995]), 82-101.
Ganshof F. L., 1948. Le domaine gantois de l’Abbaye de Saint-Pierre-au-Mont-Blandin à l’époque carolingienne, Revue belge de philologie et d’histoire 26/4, 1021-1041.
Gottschalk M. K. E., 1983. Historische geografie van Westelijk Zeeuws-Vlaanderen. Tot de Sint-Elisabethsvloed van 1404, Dieren: De Bataafsche Leeuw (tweede druk [1955-1958]).
Groenewoudt B., van Haaster H., van Beek R., Brinkkemper O., 2007. Towards a reverse image. Botanical research into the landscape history of the eastern Netherlands (1100 B.C.-A.D. 1500), Landscape History 27, 17-33.
Groenewoudt B., Spek T., 2016. Woodland Dynamics as a Result of Settlement Relocation on Pleistocene Sandy Soils in the Netherlands (200 BC-AD 1400), Rural Landscapes: Society, Environment, History 3/1, 1-17.
Groenman-van Waateringe W., 1986. Grazing possibilities in the Neolithic of the Netherlands based on palynological data, in: Behre K.-E. (ed.). Antropogenic Indicators in Pollen Diagrams, Rotterdam: A. A. Balkema, 187-202.
Gysseling M., Verhulst A., 1969. Nederzettingsnamen en nederzettingsgeschiedenis in de Nederlanden, Noord-Frankrijk en Noord-West-Duitsland, Taalgrens en kolonisatie IV, Leuven: Instituut voor Naamkunde.
Gysseling M., 1971. Persoonsnaam + haim, curte, Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Toponymie & Dialectologie XLV, 153-161.
Gysseling M., 1974. Geschiedenis van Oostakker en Sint-Amandsberg tot 1794, Oostakker: Gemeentebestuur Oostakker.
Hamerow H., 2002. Early Medieval Settlements. The Archaeology of Rural Communities in Northwest-Europe, 400-900, New York: Oxford University Press.
Haneca K., 2010a. Hout van de archeologische site Belzele – Koolstraat (EVE-KS-08), te Evergem, Rapporten Natuurwetenschappelijk Onderzoek VIOE, RNO.VIOE.2010-014, Brussel: Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed.
Haneca K., 2010b. Hout van de archeologische site Belzele – Steenovenstraat (EVE-SOS-08), te Evergem, Rapporten Natuurwetenschappelijk Onderzoek VIOE, RNO.VIOE.2010-016, Brussel: Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed.
Haneca K., 2012a. Bekisting van een waterput van de archeologische site Hoogstraat (NEV-HOOG-10) te Nevele (prov. Oost-Vlaanderen), Rapporten Natuurwetenschappelijk Onderzoek Onroerend Erfgoed, RNO.OE.2012-010, Brussel: Onroerend Erfgoed.
Haneca K., 2012b. Waterputten van de archeologische site Panhuisstraat (DEST-PHS-12) te Destelbergen (prov. Oost-Vlaanderen), Rapporten Natuurwetenschappelijk Onderzoek Onroerend Erfgoed, RNO.OE.2012-011, Brussel: Onroerend Erfgoed.
Haneca K., 2015. Historisch bouwhout uit Vlaanderen: import uit noodzaak? Dendrochronologisch onderzoek als bron voor houthandel en -gebruik, Bulletin KNOB 114/3, 158-169.
Heim J., 1970. Les rélations entre les spectres polliniques récents et la végetation actuelle en Europe Occidentale, Louvain: Université de Louvain - Laboratoire de Palynologie et de Phytosociologie.
Hertoghs H., Sadones S., Van Remoorter O., Krekelbergh N., 2014. Archeologische opgraving Lovendegem Larestraat, (conceptversie).
Heynssens N., Hoorne J., De Brant R., 2015. Gentbrugge – Gentbruggekouter, archeologisch vooronderzoek – november 2015, DL&H-Rapport 26, Adegem: De Logi & Hoorne bvba.
Holm P., 2015. Climate Change, Big Data and the Medieval and Early Modern, in: Hutton R. (ed.). Medieval or Early Modern. The Value of a Traditional Historical Division, Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 70-85.
Hoorne J., De Mulder G., Ryssaert C., Bartholomieux B., Berkers M., De Doncker G., Iserbyt, N., Klinkenborg S., 2008a. Sint-Denijs-Westrem – Flanders Expo Zone 1 & 2: Archeologisch Vooronderzoek en wegkofferbegeleiding van 12 tot 23 juni en van 27 augustus tot 28 september 2007 (stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen), UGent Archeologische Rapporten 9, Gent: Universiteit Gent – Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa.
Hoorne J., Schynkel E., De Smaele B., Bartholomieux B., 2008b. Sint-Denijs-Westrem – Flanders Expo Zone 3 / IKEA: Archeologisch onderzoek van 2 januari tot 15 februari 2008 (stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen), (onuitgegeven rapport).
Hoorne J., Bartholomieux B., Clement C., De Doncker G., Messiaen L., Verbrugge A., 2008c. Sint-Denijs-Westrem – Flanders Expo Zone 2 & 3: Archeologische wegkofferbegeleiding van 13 mei tot 7 juli 2008 (stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen), (onuitgegeven rapport).
Hoorne J., 2011. Maalte of Westregem? Een vroegmiddeleeuwse nederzetting onder The Loop, BNA-Contactdagen 2011: Landelijke bewoning doorheen de tijd, 17-18/02/2011. Programma & samenvattingen lezingen.
Hoorne J., 2012. Sint-Denijs-Westrem – Flanders Expo zone 2 / parkeertoren. Archeologisch onderzoek van 4 januari tot 7 mei 2010 (stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen), Ename Expertise Centrum vzw (onuitgegeven rapport).
Hoorne J., Heynssens N., 2015. Merelbeke – Poelstraat, archeologisch vooronderzoek – november en december 2015, DL&H-Rapport 27, Adegem: De Logi & Hoorne bvba.
Hoppenbrouwers P., van Zanden J. L., 2001. Introduction. The Brenner debate and its histeriographical fate, in: Hoppenbrouwers P., van Zanden J. L. (eds.). Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the Low Countries (Middle Ages – 19th century), CORN Publication Series 4, Turnhout: Brepols, 13-18.
Huijbers A., 2011. Peasant culture of the Meuse-Demer-Scheldt region during the High Middle Ages. Perception schemes and domestic cycles, Medieval and Modern Matters 2, 89-120.
Kaplan J., Krumhardt K., Zimmerman N., 2009. The prehistoric and preindustrial deforestation of Europe, Quaternary Science Reviews 28, 3016-3048.
Koch A. C. F., 1951. De rechterlijke organisatie van het Graafschap Vlaanderen tot in de 13de eeuw, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent Nieuwe Reeks V, 2-214.
Koch A. C. F., 1981. Politieke ontwikkeling tot het einde van de 11de eeuw. Het graafschap Vlaanderen van de 9de eeuw tot 1070, in: Blok D.P., Verhulst A., Jansen H. P. H., van Caenegem R. C., Weiler A. G., Prevenier W. (eds.). Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Middeleeuwen, Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 354-384.
Krekelbergh N., De Cleer S., 2013. Archeologische prospectie met ingreep in de bodem. Lovedegem, Kerkelare - Larestraat, BAAC Vlaanderen Rapport 62, Gent.
Laleman M.-C., Raveschot P., 1981. Drongen. Een middeleeuwse mote, Stadsarcheologie 5/2, 2-27.
Laleman M.-C., Stoops G., 2008. Baksteengebruik in Vlaamse steden: Gent in de middeleeuwen, in: Coomans T., Van Royen H. (eds.). Jaarboek Adbijmuseum Ten Duinen 1138. Medieval Brick Architecture in Flanders and Northern Europe: The Question of the Cistercian Origin: Middeleeuwse baksteenarchitectuur in Vlaanderen en Noord-Europa, Novi Monasterii 7, Gent: Academia Press, 163-183.
Laleman M.-C., Thoen H., 1989. Inleiding, in: Decavele J. (eds.) Gent. Apologie van een rebelse stad. Geschiedenis, kunst, cultuur, Antwerpen: Mercatorfonds, 17-21.
Laleman M.-C., Vermeiren G., 2010. Ruimte en bebouwing in het centrum van het middeleeuwse Gent, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent Nieuwe Reeks LXIV, 3-56.
Laloo P., De Clercq W., Perdaen Y., Crombé Ph., 2009. Archeologisch vooronderzoek en onderzoek te Kluizendok (gem. Evergem, prov. Oost-Vlaanderen), Gent: UGent – Vakgroep Archeologie.
Lauwers B., 2014. Evaluatierapport vlakdekkend onderzoek Sint-Amandsberg – Ombeekhof (2014/158), (onuitgegeven evaluatierapport archeologische opgraving Archeologische Dienst Waasland).
Le Patourel J. H. E., Roberts B. K., 1978. The significance of moated sites, in: Aberg F. A. (eds.) Medieval Moated Sites, CBA Research Report NO17, London: The Council for British Archaeology, 46-55.
Loveluck C., 2013. Northwest Europe in the Early Middle Ages, c. AD 600-1150. A Camparative Archaeology, Cambridge: Cambridge University Press.
Mather A. S., Needle C. L., Fairbairn J., 1998. The human drivers of global land cover change: the case of forests, Hydrological Processes 12, 1983-1994.
Meens R., 2015. De feodale middeleeuwen, in: Meens R., van Rhijn C. (eds.). Cultuurgeschiedenis van de middeleeuwen. Beeldvorming en perspectieven, Zwolle: WBOOKS, 111-125.
Milis L., 1961. De abdij van Ename in de middeleeuwen. Haar bezittingen in de periode 1063-1250, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks XV, 1-48.
Nicholas D., 1970. The population of fourteenth-century Ghent, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent Nieuwe Reeks XXIV, 97-111.
Nicholas D., 1971. Town and Countryside: Social, Economic, and Political Tensions in Fourteenth-Century Flanders, Brugge: De Tempel.
Nicholas D., 1992. The Evolution of the Medieval World: Society, Government and Thought in Europe, 312-1500, Harlow: Longman Group UK Limited.
Nicholas D., 2015. Vlaanderen in de Middeleeuwen, Schoten: Overamstel Uitgevers bv (vertaalde uitgave [1992]).
Onroerend Erfgoed, 2014. Onroerend Erfgoed, een toelichting, Brussel: Vlaamse Overheid-Agentschap Onroerend Erfgoed.
Prevenier W., Thoen E., 1995. The scholarly Career of Professor Adriaan Verhulst, in: Duvosquel J.-M., Thoen E. (eds.). Peasants and Townsmen in medieval Europe. Studia in Honorem Adriaan Verhulst, Gent: Snoeck-Ducaju & Zoon, 15-31.
Puimège G., 1979. Lenen, Laatschappen, Vrij-eigendommen te Zaffelare, Jaarboek van de Heemkundige Kring de Oost-Oudburg XVI, 161-224.
Reitz E. J., Shackley M., 2012. Environmental Archaeology, Manuals in Archaeological Method, Theory and Technique, Springer US.
Reyns N., Bruggeman J., Dierckx L., 2014. Archeologisch vooronderzoek Oostakker (Gent) – Eekhoutdriesstraat, Bornem: All-Archeo bvba.
Rippon S., Gardiner M., 2007. Conclusions: The Future of Medieval Landscape Studies, in: Gardiner M., Rippon S. (eds.) Medieval Landscapes, Landscape History after Hoskins 2, Bollington: Windgather Press Ltd.
Roberts N., 1998. The Holocene. An Environmental History, Oxford: Blackwell Publishers Ltd (second edition [1989]).
Russel J. C., 1958. Late Ancient and Medieval Population, Transaction of the American Philosophical Society 48/3, 1-152.
Schabbink M. (eds.), 2015. Vier eeuwen boeren. Synthese Oogst voor Malta onderzoek: Archeologische sporen van boerderijen en erven 1250-1650, Nederlandse Archeologische Rapporten 49, Amersfoort: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Schofield J., Vince A., 2003. Medieval Towns. The Archaeology of British Towns in their European Setting, London: Equinox Publishing Ltd.
Schreg R., 2007. Development and abandonment of a cultural landscape. Archaeology and environmental history of medieval settlements in the northern Black Forest, Medieval Rural Settlement in Marginal Landschapes, Ruralia VII 8th-14th September 2007, Cardiff – Wales U.K., Turnhout: Brepols, 315-333.
Schreg R., 2008. Bevölkerungswachstum und Agrarisierung – Faktoren des früh- und hoch-mittelalterlichen Landesausbaus im Spiegel umweltarchäologischer Forschungen, in: Herrmann B. (ed.). Beiträge zum Göttinger Umwelthistorischen Kolloquium 2007 – 2008, Göttingen: Universitätsverlag Göttingen, 117-146.
Schreg R., 2011. Die Krisen des späten Mittelalters: Perspektiven, Potentiale und Probleme archäologischer Krisenforschung, in: Daim F., Gronenborn D., Schreg R. (eds.). Strategien zum Überleben. Umweltkrisen und ihre Bewältigung, Tagung des Römisch-Germanischen Zentralsmuseums, 19./20. September 2008, RGZM-Tagungen Band 11, Mainz: Verlag des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, 197-214.
Schreg R., 2014a. Ecological Approaches in Medieval Rural Archaeology, European Journal of Archaeology 17/1, 83-119.
Schreg R., 2014b. Uncultivated landscapes or wilderness? Early medieval land use in low mountain ranges and flood plains of Southern Germany, European Journal of Post-Classical Archaeologies 4, 69-98.
Schynkel E., Urmel L., 2009. Archeologisch onderzoek Evergem – Molenhoek, 1 oktober tot 23 december 2008, KLAD-Rapport 11, Aalter: Kale-Leie Archeologische Dienst.
Serrure C. Ph., 1836-1840. Cartulaire de Saint-Bavon à Gand, s.l.: Geen Uitgever.
Sevenant M., Menschaert J., Couvreur M., Ronse A., Antrop M., Geypens M., Hermy M. & De Blust G., 2002. Ecodistricten: Ruimtelijke eenheden voor gebiedsgericht milieubeleid in Vlaanderen. Deelrapport II: Afbakening van ecodistricten en ecoregio’s: Verklarende teksten. Studieopdracht in het kader van actie 134 van het Vlaams Milieubeleidsplan 1997-2001, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Milieu, Land- en Waterbeheer.
Sosson J.-P., 1977. Les travaux publics de la ville de Bruges, XIVe-XVe siècles. Les materiaux, les hommes, Bruxelles: Credit Communal de Belgique.
Stabel P., 1997. Dwarfs among Giants. The Flemish Urban Network in the Late Middle Ages, Leuven/Apeldoorn: Garant.
Stabel P., 1998. Economic development, urbanisation and political organisation in the late medieval southern Low Countries, in: Bernholz P., Streit M. E., Vaubel R. (eds.). Political competition, innovation and growth. A historical analysis, Berlin: Springer, 183-207.
Steuer H., 1988. Standortverschiebungen frühen Siedlungen – von der vorrömischen Eisenzeit bis zum frühen Mittelater, in: Althoff G., Geuenich D., Oexle O. G., Wollasch J. (eds.). Person und Gemeinschaft im Mittelalter, Sigmaringen: Thorbecke, 25-59.
Stoops G., 2008a. Oostakker, Oude Veldstraat 1, Het Maegher Goet, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 1997-2008, Reeks 2/2, 172-175.
Stoops G., 2008b. Sint-Amandsberg, Duivestaartstraat, Herlegem, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 1997-2008, Reeks 2/2, 176-181.
Stoops G., 2011. Oostakker, Oude Veldstraat 1, Het Maegher Goet, Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent 2002-2011, Reeks 2/5, 176-179.
Storme A., Deforce K., 2011. Palynologisch onderzoek van vroegmiddeleeuwse waterputten van de archeologische site Flanders Expo (The Loop 2010) te Sint-Denijs-Westrem (prov. Oost-Vlaanderen), Rapporten Natuurwetenschappelijk Onderzoek VIOE 2011-11, Brussel: Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed.
Sugita S., 1994. Pollen Representation of Vegetation in Quaternary Sediments: Theory and Method in Patchy Vegetation, Journal of Ecology 82/4, 881-897.
Sugita S., Gaillard M.-J., Broström A., 1999. Landscape openness and pollen records: a simulation approach, The Holocene 9/4, 409-421.
Swaelens C., Baeyens N., Pawelczak P., 2016. Evaluatieverslag: Archeologische opgraving Gent, Zeilschipstraat, (conceptrapport).
Tack G., Van den Bremt P., Hermy M., 1993. Bossen van Vlaanderen. Een historische ecologie, Leuven: Davidsfonds.
Taylor C. C., 1978. Moated sites: their definition, form and classification, in: Aberg F. A. (eds.) Medieval Moated Sites, CBA Research Report NO17, London: The Council for British Archaeology, 5-13.
Thoen E., 1978. Oorlogen en platteland. Sociale en ekonomische aspekten van militaire destruktie in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen en de vroege moderne tijden, Studia Historica Gandensia 225, Gent.
Thoen E., 1993. The Count, the Countryside and the Economic Development of the Towns in Flanders from the Eleventh to the Thirteenth Century. Some Provisional Remarks and Hypotheses, in: Aerts E., Henau B., Janssens P., Van Uytven R. (eds.). Studia Historica Oeconomica. Liber Amicorum Herman Van Der Wee, Leuven: Universitaire Pers Leuven, 259-278.
Thoen E., 1999. De twee gezichten van de Vlaamse landbouw en het probleem der ‘Wüstungen’, in: Art. J., François L., Van Eenoo R. (eds.) Docendo discimus: liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent: Academia Press, 75-83.
Thoen E., 2004. ‘Social agrosystems’ as an economic concept to explain regional differences. An essay taking the former county of Flanders as an example (Middle Ages-19th century), in: van Bavel B. J. P., Hoppenbrouwers P. (eds). Landholding and land transfer in the North Sea area (late Middle Ages-19th century), CORN Publication Series 5, Turnhout: Brepols Publishers, 47-66.
Thoen E., 2006. Adriaan Verhulst (1929-2002) en de Gentse historische school. Een subjectieve visie op een groot historicus, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent Nieuwe Reeks LX, 31-49.
Thoen E., 2007. Het landschap in de Middeleeuwen en de Moderne Tijden, in: Prevenier W., Van Eenoo R., Thoen E. (red.). Geschiedenis van Deinze, Deel 3. Het platteland en de dorpen in Deinze, Deinze: Stadsbestuur Deinze, 59-82.
Thoen E., Dejongh G., 2006. The rural history of Belgium in the Middle Ages and the Ancien Régime: sources, results and future avenues for research, in: Thoen E., Van Molle L. (eds.). Rural history in the North Sea area. An overview of recent research (Middle Ages-twentieth century), CORN Publication Series 1, Turnhout: Brepols Publishers, 177-216.
Thoen E., Soens T., 2014. The family or the farm: a Sophie’s choice? The Late Medieval Crisis in Flanders, in: Drendel J. (eds.) Crisis in the later Middle Ages : beyond the Postan-Duby paradigm, The Medieval Countryside 13, 195-224.
Thoen E., Soens T., 2015. The Low Countries, 1000-1750, in: Thoen E., Soens T. (eds.). Struggling with the Environment: Land Use and Productivity, Rural Economy and Society in North-Western Europe, 500-2000 3, Turnhout: Brepols Publishers, 1-30.
Tys D., 2010. Medieval moated sites in coastal Flanders: the impact of social groups om the formation of the landscape in relation to the early estates of the Count of Flanders, in: De Groote K., Tys D., Pieters M. (eds.). Exchanging Medieval Material Culture. Studies on archaeology and history presented to Frans Verhaeghe, Relicta monografieën 4, Brussel: Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, 289-302.
Van Aerschot-Van Haeverbeeck S. (ed.), 1994. Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Inventaris van het culturbezit. Architectuur, deel 12n5. Kantons Waarschot-Zomergem, Turnhout: Brepols.
Van Acker K. G., 2010. Merelbeke, Van 406 tot 1792, Merelbeke: Gemeente Merelbeke.
van Beek R., Groenewoudt B., Keunen L., 2014. Establishing the dates of farm sites (A.D. 800 – present) in Salland (The Netherlands): An interdisciplinary approach, Journal of Field Archaeology 39/1, 51-66.
van Beurden L., s.d. Botanisch onderzoek aan de vulling van twee vroegmiddeleeuwse waterputten van de vindplaats Expo/Wegkoffer langs Veld 7 te Sint-Denijs-Westrem (stad Gent), Zaandam: BIAX Consult, (conceptversie).
van Beurden L., Verbruggen F., 2013. Archeobotanisch onderzoek aan Romeinse en vroegmiddeleeuwse waterputten in Destelbergen (B), BIAXiaal 612, Zaandam: BIAX Consult.
Van Bostraeten H. Ch., 1972. De nederzetting Slote en de Merovingische begraafplaats te Gent-Port Arthur, reeks in-8° nr. 25, Brussel: Pro Civitate Historische Uitgaven.
Van der Plaetsen P., 1978. De opgraving “Latem Kerkplein”. Een eerste verslag en enkele voorlopige resultaten, Heemkring Scheldeveld Jaarboek VIII, 33-52.
Van der Plaetsen P., 1979-1980. Opgravingscampagne “Latem Kerkplein” 1979. Verslag met enkele voorlopige resultaten, Heemkring Scheldeveld Jaarboek IX, 171-189.
Van de Vijver M., Keppens K., Schynkel E., Dalle S., 2009. Archeologisch onderzoek Evergem – Ralingen/Schoonstraat, 23 februari tot 26 juni 2009, Aalter: Kale-Leie Archeologische Dienst.
Van Lokeren A., 1869. Chartres et documents de l’abbaye de Saint-Pierre au Mont Blandin à Gand depuis sa fondation jusqu’à sa suppression, avec une introduction historique, Gand: H. Hoste.
Van Oosten R., 2015. De valkuilen van de historische sensatie, Low Countries Historical Review 130/4, 89-98.
van Haaster H., Verbruggen F., 2014. Archeobotanisch onderzoek aan twee vroegmiddeleeuwse waterputten in Merendree (Oost-Vlaanderen), BIAXiaal 774, Zaandam: BIAX Consult.
Vanhee D., 2007. Archeologisch (voor-)onderzoek Nevele – Merendree Molenkouterslag Nev-ODJ-04, KLAD-rapport 4, Aalter: Kale-Leie Archeologische Dienst.
Vanhee D., 2011. Archeologisch onderzoek Evergem Schoonstraat 201, 8 maart tot 17 maart 2010, Aalter: Kale-Leie Archeologische Dienst.
van Zanden J. L., 2001. A Third Road to Capitalism? Proto-industrialisation and the moderate nature of the late medieval crisis in Flanders and Holland, 1350-1550, in: in: Hoppenbrouwers P., van Zanden J. L. (eds.). Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the Low Countries (Middle Ages – 19th centuryCORN Publication Series 4, Turnhout: Brepols, 85-101.
Verbruggen F., 2014a. Palynologisch onderzoek van een Romeinse gracht en een Karolingische waterput te Merendree, BIAXiaal 788, Zaandam: BIAX Consult.
Verbruggen F., 2014b. Pollenonderzoek aan twee vol-middeleeuwse waterputten uit Destelbergen (B), BIAXiaal 722, Zaandam: BIAX Consult.
Verbruggen F., 2015. Palynologisch onderzoek aan Romeinse en middeleeuwse sporen in Oost-Vlaanderen, BIAXiaal 813, Zaandam: BIAX Consult.
Verdegem S., Pieters H., Thuy A., 2010. Definitief archeologisch onderzoek op de verkaveling “Vaardeken” te Zaffelare (Lochristi), Archeo Rapport 2, aDeDe.
Verhaeghe F., 1981. Moated sites in Flanders: features and significance, in: Hoekstra T. J., Janssen H.L., Moerman I. W. L. (eds.) Liber castellorum. 40 variaties op het thema kasteel, Zutphen: De Walburg Pers, 98-121.
Verhaeghe F., 1984. The late medieval “crisis” in the Low Countries: the archaeological viewpoint, in: Seibt F., Eberhard W. (eds.). Europa 1400. Die Krise des Spätmittelalters, Stuttgart: Klett-Cotta, 146-171.
Vermaere J., 1973-1974. Abdijorganisatie en Domeinexploitatie van de Gentse Sint-Pietersabdij gedurende de 13de eeuw. Een status quaestionis, Rijksuniversiteit Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling).
Vermeulen F., 1983. Sint-Martens-Latem, Archaeologische Inventaris Vlaanderen, Band 1, Gent (Geen Uitgever).
Vermeulen F., 1993. De Gallo-Romeinse nederzetting te Sint-Denijs-Westrem (gem. Gent, prov. Oost-Vlaanderen), in: Bourgeois J. (eds.). Archeologisch Jaarboek Gent 1992, Gent: Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa – Universiteit Gent, 187-303.
Verhulst A., 1958. De Sint-Baafsabdij te Gent en haar grondbezit (VIIe –XIVe eeuw). Bijdrage tot de kennis van de structuur en de uitbating van het grootgrondbezit in Vlaanderen tijdens de Middeleeuwen, Brussel: Paleis der Academiën.
Verhulst A., 1959. Twee oorkonden van Filips van de Elzas voor het Leprozenhuis, bevattende nieuwe gegevens betreffende de geschiedenis van Gent in de 12de eeuw, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent Nieuwe Reeks XII, 4-26.
Verhulst A., 1964. L’économie rurale de la Flandre et la dépression économique du Bas Moyen Age, Studia Historica Gandensia 7, Gent.
Verhulst A., 1965. Het landschap in Vlaanderen in historisch perspectief, Antwerpen: De Nederlandsche boekhandel.
Verhulst A., 1967a. Initiative comtale et développement économique en Flandre au XIIe siècle: le rôle de Thierry et de Philippe d’Alsace (1128-1191), Studia Historica Gandensia 42, Gent.
Verhulst A., 1967b. Note pour servir à l’étude archéologique des villages désertés en Belgique, Studia Historica Gandensia 69, Gent.
Verhulst A., 1979-1980. De evolutie van het landelijk landschap in Binnen-Vlaanderen tussen de 9e en 13e eeuw, Heemkring Scheldeveld Jaarboek IX, 53-70.
Verhulst A., Blok D. P., 1981a. Landschap en bewoning tot circa 1000. Het natuurlandschap, in: Blok D.P., Verhulst A., Jansen H. P. H., van Caenegem R. C., Weiler A. G., Prevenier W. (eds.). Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Middeleeuwen, Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 116-142.
Verhulst A., Blok D. P., 1981b. Landschap en bewoning tot circa 1000. De agrarische nederzettingen, in: Blok D.P., Verhulst A., Jansen H. P. H., van Caenegem R. C., Weiler A. G., Prevenier W. (eds.). Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Middeleeuwen, Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 153-164.
Verhulst A., Declercq G., 1989. Zevende – 11de eeuw. Het vroeg-middeleeuwse Gent tussen de abdijen en de grafelijke versterking, in: Decavele J. (eds.) Gent. Apologie van een rebelse stad. Geschiedenis, kunst, cultuur, Antwerpen: Mercatorfonds, 37-59.
Verhulst A., 1992a. III, La diversité du régime domanial entre Loire et Rhin à l’époque carolingienne, in: Verhulst A. (ed.). Rural and Urban aspects of Early Medieval Europe, Aldershot: Variorum, 133-148.
Verhulst A., 1992b. V, The “Agricultural Revolution” of the Middle Ages reconsidered, in: Verhulst A. (ed.). Rural and Urban aspects of Early Medieval Europe, Aldershot: Variorum, 17-28.
Verhulst A., 1992c. VII, En Basse et Moyenne Belgique pendant le haut moyen âge: différents types de structure domaniale et agraire. Un essai d’explication, in: Verhulst A. (ed.). Rural and Urban aspects of Early Medieval Europe, Aldershot: Variorum, 61-70.
Verhulst A., 1992d. IX, An aspect of the question of continuity between antiquity and middle ages: the origin of Flemish cities between North Sea and the Scheldt, in: Verhulst A. (ed.). Rural and Urban aspects of Early Medieval Europe, Aldershot: Variorum, 175-205.
Verhulst A., 1992e. X, The origins of towns in the Low Countries and the Pirenne thesis, in: Verhulst A. (ed.). Rural and Urban aspects of Early Medieval Europe, Aldershot: Variorum, 3-35.
Verhulst A., 1995. Landschap en landbouw in Middeleeuws Vlaanderen, Gent: Gemeentekrediet.
Verhulst A., 1997. Bezittingen en inkomsten van de Gentse abdijen, in: Declerq G. (eds.) Ganda & Blandinium. De Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, Gent: Snoeck-Ducaju & Zoon, 103-114.
Verhulst A., 1999. The Rise of Cities in North-West Europe, Cambridge: Cambridge University Press.
Verhulst A., 2006. Economic Organisation, in: McKitterick R. (ed.). The New Cambridge Medieval History. Volume II, c. 700 – c. 900, Cambridge: Cambridge University Press, 481-509 (vijfde druk [1995]), 481-509.
Voet L., 1942. De graven van Vlaanderen en hun domein (864-1191), Wetenschappelijke Tijdingen 7/2, 25-32.
Voskuil J. J., 1979. Van vlechtwerk tot baksteen. Geschiedenis van de wanden van het boerenhuis in Nederland, SHBO-Monografieën nr. 2, Arnhem: Stichting Historisch Boerderij-onderzoek.
Werkgroep Geschiedenis van Lovendegem, 2010. Geschiedenis van Lovendegem, s.l.: Geen Uitgever.
White Jr. L., 1962. Medieval Technology and Social Change, Oxford: Oxford University Press.
White Jr. L., 1967. The Historical Roots of Our Ecological Crisis, Science 155, 1203-1207.
Wickham C., 1994. Land and Power. Studies in Italian and European Social History, 400-1200, London: Bristish School at Rome.
Williams M., 2000. Dark ages and dark areas: global deforestation in the deep past, Journal of Historical Geography 26/1, 28-46.
Zimmermann W. H., 1998. Pfosten, Ständer und Schwelle und der Übergang vom Pfosten- zum Ständerbau – Eine Studie zu Innovation und Beharrung im Hausbau. Zu Konstruktion und Haltbarkeit prähistorischer bis neuzetlicher Holzbauten vond den Nord- und Ostseeländern bis zu den Alpen, Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 25, 9-241.
Zimmermann W. H., 2006. De levensduur van gebouwen met aardvaste stijlen, in: Brinkkemper O., Deeben J., van Doesburg J., Hallewas D. P., Theunissen E. M., Verlinde A. D. (eds.). Vakken in vlakken. Archeologische kennis in lagen, Nederlandse Archeologische Rapporten 32, Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek.
Zimmermann W. H., 2007. Die mobile Immobilie. Zum traditionellen Wandern vol Holzbauten in Europa und Nord-Amerika im 1. Und 2. Jahrthausend n. Chr., in: Kaspar F. (eds.). Bauten in Bewegung. Von der Wiederverwendung alter Hausgerüste, vom Verschieben und vom Handel mit gebrauchten Häusern, Denkmalpflege und Forschung in Westfalen 47, Mainz: Zabern, 64-92.
Internetbronnen
Agentschap Onroerend Erfgoed, 2015. Inventaris van het bouwkundig erfgoed. Kasteelhoeve Hof Ter Meeren (ID=35679), laatst geraadpleegd 01/08/2016 op https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/35679.
Agentschap Onroerend Erfgoed, 2015. Inventaris van het bouwkundig erfgoed. Kasteel Morel de Westgaver (ID=35667), laatst geraadpleegd 01/08/2016 op https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/35667.
Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen, s.d. Geopunt-kaart, laatst geraadpleegd 02/08/2016 op http://www.geopunt.be/.
Annaert R., De Groote K., Hollevoet Y., 2008. Inleiding en onderzoeksdomein, Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed Vlaanderen, Onderzoeksbalans Archeologie, Vroege en Volle middeleeuwen, laatst geraadpleegd 01/08/2016 op https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans/archeolog….
CORN, s.d. About CORN: in general, geraadpleegd 24/01/2016 op http://www.corn.ugent.be/index.html.
Databank Ondergrond Vlaanderen, s.d. Bodemverkenner, geraadpleegd 01/07/2016 op https://www.dov.vlaanderen.be/portaal/?module=public-bodemverkenner#Mod….
Dewilde M., Ameels V., 2008. Sites met walgracht, Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed Vlaanderen, Onderzoeksbalans Archeologie, Late middeleeuwen en Moderne Tijden, Landelijke Archeologie, laatst geraadpleegd 01/08/2016 op https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans/archeolog….
Onroerend Erfgoed, 2016. Huidige regelgeving, geraadpleegd 08/03/2016 op https://www.onroerenderfgoed.be/nl/beleid-en-regelgeving/decreten/huidi….
Rösener W., 1999. Fronhof, in: Brepolis Medieval Encyclopaedias – Lexikon des Mittelaters Online, laatst geraadpleegd 01/08/2016 op http://apps.brepolis.net/lexiema/test/Default2.aspx.
Stad Gent, 2014. The Loop, Wat is The Loop?, geraadpleegd 27/12/2015 op https://stad.gent/loop/wat-loop.
Verhulst A., 1999. Curtis, in: Brepolis Medieval Encyclopaedias – Lexikon des Mittelaters Online, laatst geraadpleegd 01/08/2016 op http://apps.brepolis.net/lexiema/test/Default2.aspx.