TTIP en democratische legitimiteit, een lastig huwelijk

Joke
Matthieu

Het fameuze Trans-Atlantisch Vrijhandels- en Investeringsverdrag (TTIP) heeft al veel kritiek en scheldwoorden naar haar hoofd geslingerd gekregen. Dit verdrag zou een paard van Troje zijn, een paradijs voor de business lobby en een bedreiging voor onze Europese regelgeving. Daarnaast wijzen tegenstanders erop dat dit verdrag op een ondemocratische wijze en achter gesloten deuren wordt onderhandeld. In hoeverre strookt dit laatste met de realiteit? Hebben critici gelijk en ondermijnt het TTIP inderdaad de democratische legitimiteit van de Europese besluitvormingsprocedures en waarom zouden we ons daar druk om moeten maken?

TTIP en haar criticasters

Het TTIP is een ambitieus handelsverdrag dat momenteel wordt onderhandeld tussen de Europese Unie en de Verenigde Staten van Amerika. Het heeft tot doel om de Trans-Atlantische markt vrij te maken, de huidige red tape weg te werken en regels vast te leggen om zo de export, import en investeringen makkelijker en eerlijker te laten verlopen. Hierdoor zouden de prijzen verlagen en de burgers meer keuze krijgen op de markt. De onderhandelaars hopen eveneens op een forse economische groei en nieuwe jobs.

Desondanks is de kritiek op dit handelsverdrag niet mals. Zo zou de verwachte groei van de economie en jobs danig overschat worden en zou er amper rekening gehouden zijn met de potentiële sociale kosten en de gevolgen voor het milieu en klimaat. Onze Europese standaarden en regels zouden eveneens drastisch kunnen worden uitgehold en de beleidsvrijheid van de nationale overheden zou in het gedrang kunnen komen. Als klap op de vuurpijl stellen tegenstanders dat het besluitvormingsproces van het TTIP noch democratisch noch transparant gebeurt.

Een probleem van democratische legitimiteit

Critici stellen dat het TTIP in donkere achterkamertjes wordt onderhandeld en dat de bedrijvenlobby de pen lijkt vast te houden tijdens de onderhandelingen waardoor zij onevenredig veel inspraak heeft. Dit in tegenstelling tot het merendeel van de Europese burgers die vaak niets afweet van wat er in deze onderhandelingsteksten staat. Parlementsleden mogen deze teksten immers enkel raadplegen in beveiligde leeskamers en door hun geheimhoudingsplicht kunnen zij die informatie niet terugkoppelen naar het grote publiek. Dus hoewel dit handelsverdrag het leven van iedere Amerikaanse en Europese burger ingrijpend kan veranderen, wordt er volgens de tegenstanders onvoldoende geluisterd naar die burger.

Uit onderzoek, uitgevoerd aan de Vrije Universiteit Brussel, blijkt dat er zich wel degelijk legitimiteitsproblemen stellen. We kunnen echter de TTIP-onderhandelingen onmogelijk resoluut ondemocratisch noemen. De onderhandelaars volgen namelijk de regels en procedures die vastgelegd zijn in het verdrag van Lissabon en op papier lijken deze onderhandelingen een schoolvoorbeeld te zijn van een goede representatieve en participatieve democratie. Zo worden bijvoorbeeld de vertegenwoordigers van het Europees volk in het Europees Parlement en de Raad nauw betrokken bij de onderhandelingen, zijn er meerdere publieke consultaties gehouden en zijn er regelmatig meetings in het teken van de ‘civil society dialogue’ en de ‘TTIP advisory group’.

Toch moeten we een paar grote kanttekeningen plaatsen bij deze onderhandelingen. De deelname van het Europese middenveld tijdens de cruciale beginfase bleef in gebreke en de invloed van de Business lobby was erg groot. Hierdoor is onvermijdelijk ook de kwaliteit van de vertegenwoordiging aangetast en heeft men te weinig rekening kunnen houden met de andere eisen en bezorgdheden uit de samenleving. Daarbovenop werd er, zeker in de beginfase, een heel ontransparant beleid gevoerd. Zo heeft het bijvoorbeeld enorm lang geduurd vooraleer men het (gelekte) onderhandelingsmandaat heeft gepubliceerd en liet men slechts met mondjesmaat informatie vrij over wat er aan het gebeuren was. Hierdoor bleef niet enkel de burger en het middenveld in het ongewisse, maar ook parlementsleden konden in het begin de geheime documenten niet raadplegen. Dit maakte een goede democratische controle uiteraard onmogelijk.

TTIP als game changer?

De Commissie heeft geprobeerd om dit handelsakkoord erdoor te krijgen zoals ze dit doet met alle andere: onder de radar. Normaliter kraait er geen haan naar de manier waarop nieuwe handelsverdragen tot stand komen. Dat TTIP zulk hot-topic is geworden, was een schok voor iedereen in de ‘European bubble’. Mensen komen massaal op straat, organiseren protestacties en debatten, en verklaren hun steden of gemeentes TTIP-vrij. Dit is ongezien.

Deze kritische massa heeft misschien TTIP (nog) niet volledig van tafel kunnen vegen, maar ze heeft wel al voor een broodnodige verandering gezorgd in de wijze waarop er wordt onderhandeld. De Commissie heeft namelijk verscheidene initiatieven genomen na de eerste grote protesten om de transparantie en inclusiviteit van de onderhandelingen te verhogen. Zo is er bijvoorbeeld een nieuwe publieke consultatie georganiseerd omtrent het betwiste ‘Investor-state dispute settlement’ systeem (ISDS), is er de ‘TTIP advisory group’ opgericht en zijn de veiligheidsregels ten aanzien van de geheime documenten versoepeld zodat alle parlementsleden deze kunnen inkijken. Hiernaast wordt er nu ook regelmatig informatie gepubliceerd op de Commissie haar website en heeft huidig handelscommissaris Cecilia Malmström heel Europa afgereisd om dit verdrag toe te lichten. Ook de nationale politici in de verschillende lidstaten zijn eindelijk wakker geschud en voeren hun controlerende taak uit door resoluties te stemmen over deze belangrijke Europese materie.

Deze grote verbeteringen kunnen worden gezien als een bottom-up fenomeen. We kunnen uiteraard niet met absolute zekerheid zeggen dat deze initiatieven van de Commissie enkel en alleen genomen zijn als reactie op het grote protest en het ontstaan van een kritische massa, maar de feiten wijzen wel in die richting. Of de initiatieven die zijn genomen in het licht van het TTIP met betrekking tot haar democratische legitimiteit ook in de toekomst zullen worden toegepast is koffiedik kijken. Desalniettemin lijkt het tij te zijn gekeerd. Hoewel handelsonderhandelingen normaliter steeds in een waas van geheimzinnigheid plaatsvinden, ziet het ernaar uit dat de Commissie met haar ‘Trade for all’-strategie hier voorgoed een einde aan wil maken. We mogen TTIP dan ook beschouwen als een game changer op vlak van handelsonderhandelingen, maar we moeten waakzaam blijven. Eenmaal dat de storm is gaan liggen zou de Commissie namelijk kunnen terugvallen in haar aloude ontransparante en exclusieve gewoontes.

Bibliografie

Beetham, D., & Lord, C. (1998). Legitimacy and the European Union. London: Addison, Wesley and Longman.

Bekkers, V., & Edwards, A. (2007). Legitimacy and Democracy: a conceptual framework for assessing governance practices. In V. Bekkers, G. Dijkstra, A. Edwards, & M. Fenger, Governance and the Democratic Deficit: Assessing the Democratic Legitimacy of Governance Practices (pp. 35–60). Aldershot: Ashgate Publishing, Ltd.

Bellamy, R., & Lord, C. (2012). How democratic is the EU? In H. Zimmermann & A. Dür, Key Controversies in European Integration (pp. 63–78). Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Blumer, H. (1954). What is wrong with social theory? American Sociological Review, 19(1), 3–10.

Bouza Garcia, L. (2010). From civil dialogue to participatory democracy: the role of civil society organisations in shaping the agenda in the debates on the European Constitution. Journal of Contemporary European Research, 6(1), 85–106.

Bouza Garcia, L., & Greenwood, J. (2014). The European Citizens’ Initiative: A new sphere of EU politics? Interest Groups & Advocacy, 3(3), 246–267.

Bryman, A. (2012). Social Research Methods (4th ed.). New York: Oxford University Press.

Casey-Sawicki, K. (2013, 6 november). Seattle WTO protests of 1999. Geraadpleegd van http://www.britannica.com/event/Seattle-WTO-protests-of-1999

Commissie van de Europese Gemeenschappen. (2001). European Governance: a white paper. Geraadpleegd van http://europa.eu/rapid/press-release_DOC-01-10_en.htm#file.tmp_Foot_9

Commissie van de Europese Gemeenschappen. (2002). Mededeling van de Commissie - Naar een krachtige cultuur van raadpleging en dialoog - Voorstel inzake algemene beginselen en minimumnormen voor raadpleging van de betrokken partijen door de Commissie. Geraadpleegd van http://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52002DC070…

Corporate Europe Observatory. (2014, 8 juli). Who lobbies most on TTIP? Geraadpleegd van http://corporateeurope.org/international-trade/2014/07/who-lobbies-most…

Corporate Europe Observatory. (2015, 14 juli). TTIP: a corporate lobbying paradise. Geraadpleegd van http://corporateeurope.org/international-trade/2015/07/ttip-corporate-l…

Crisp, J. (2014a, 9 oktober). TTIP negotiating mandate finally declassified. Geraadpleegd van http://www.euractiv.com/section/trade-society/news/ttip-negotiating-man…

Crisp, J. (2014b, 31 juli). EU Ombudsman demands more TTIP transparency. Geraadpleegd van http://www.euractiv.com/section/public-affairs/news/eu-ombudsman-demand…

Crisp, J. (2015, 21 april). Ombudsman: EU must interrogate US over TTIP transparency. Geraadpleegd van http://www.euractiv.com/section/public-affairs/interview/ombudsman-eu-m…

De Gucht, K. (2013, 2 maart). Speech: A European Perspective on Transatlantic Free Trade. Geraadpleegd van http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-13-178_en.htm

De Morgen. (2016, 16 februari). Enkel zo mogen TTIP-teksten gelezen worden: met bewaking, zonder gsm en zonder natuurlijk licht. Geraadpleegd van http://www.demorgen.be/binnenland/enkel-zo-mogen-ttip-teksten-gelezen-w…

De Ville, F., & Siles-Brügge, G. (2016). TTIP: The Truth about the Transatlantic Trade and Investment Partnership. Cambridge: Polity Press.

Devuyst, Y. (2013). European Union law and practice in the negotiation and conclusion of international trade agreements. The Journal of International Business & Law, 12(2), 259–316.

Dür, A. (2008a). Bringing Economic Interests Back into the Study of EU Trade Policy-Making. The British Journal of Politics & International Relations, 10(1), 27–45.

Dür, A. (2008b). Interest groups in the European Union: how powerful are they? West European Politics, 31(6), 1212–1230.

Dür, A., & De Bièvre, D. (2007). Inclusion without influence? NGOs in European trade policy. Journal of Public Policy, 27(01), 79–101.

Easton, D. (1965). A systems analysis of political life. New York: Wiley.

Eriksen, E. O., & Fossum, J. E. (2000). Democracy in the European Union: integration through deliberation? London: Routledge.

EurActiv. (2015, 20 april). Thousands across Europe protest against TTIP. Geraadpleegd van http://www.euractiv.com/section/trade-society/news/thousands-across-eur…

Europees Parlement (2013). EU trade and investment negotiations with the United States of America. Resolutie aangenomen op 23 mei. P7_TA(2013)0227, Brussel, Europees Parlement.

Europees Parlement. (2015, 12 februari). Press release - All MEPs to have access to all confidential TTIP documents. Geraadpleegd van http://www.europarl.europa.eu/news/nl/news-room/20151202IPR05759/All-ME…

Europees Parlement. (n.d.). Wetgevende bevoegdheden. Geraadpleegd van http://www.europarl.europa.eu/aboutparliament/nl/20150201PVL00004/Wetge…

Europese Commissie. (2013, september). Trade negotiations step by step. Geraadpleegd van http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2012/june/tradoc_149616.pdf

Europese Commissie. (2014a, 27 januari). Press release - Expert group to advise European Commission on EU-US trade talks. Geraadpleegd van http://europa.eu/rapid/press-release_IP-14-79_en.htm

Europese Commissie. (2014b, 9 oktober). Afgewezen registratieverzoek - Europees burgerinitiatief. Geraadpleegd van http://ec.europa.eu/citizens-initiative/public/initiatives/non-register…

Europese Commissie. (2014c, 25 november). Communication to the Commission: concerning transparency in TTIP negotiations. European Commission. Geraadpleegd van http://ec.europa.eu/news/2014/docs/c_2014_9052_en.pdf

Europese Commissie. (2015a). Report: Online public consultation on investment protection and investor-to-state dispute settlement (ISDS) in the Transatlantic Trade and Investment Partnership Agreement (TTIP). Geraadpleegd van http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2015/january/tradoc_153044.pdf

Europese Commissie. (2015b). The top 10 myths about TTIP. Separating fact from fiction. Luxembourg: Publications Office of the European Union.

Europese Commissie. (2015c). The Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP), towards an EU–US trade deal : an overview and chapter-by-chapter guide in plain English. Luxembourg: Publications Office of the European Union.

Europese Commissie. (2015d). Trade for all: towards a more responsible trade and investment policy. Luxembourg: Publications Office of the European Union.

Europese Commissie. (2015e, 7 januari). Press release - European Commission publishes TTIP legal texts as part of transparency initiative. Geraadpleegd van http://europa.eu/rapid/press-release_IP-15-2980_en.htm

Europese Commissie. (2015f, 12 maart). Investor-to-State Dispute Settlement (ISDS) Some facts and figures. European Commission. Geraadpleegd van http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2015/january/tradoc_153046.pdf

Europese Commissie. (2015g, 16 september). Press release - Commission proposes new Investment Court System for TTIP and other EU trade and investment negotiations. Geraadpleegd van http://europa.eu/rapid/press-release_IP-15-5651_en.htm

Europese Commissie. (2015h, 22 oktober). Press release - Independent study outlines benefits of EU-US trade agreement. Geraadpleegd van http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-13-211_en.htm

Europese Commissie. (2015i, 30 november). Policy making - Trade. Geraadpleegd van http://ec.europa.eu/trade/policy/policy-making/

Europese Commissie. (2016a, 4 januari). TTIP advisory group - Member information. Europese Commissie. Geraadpleegd van http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2014/january/tradoc_152102.pdf

Europese Commissie. (2016b, 1 maart). Documents and events on TTIP. Geraadpleegd van http://ec.europa.eu/trade/policy/in-focus/ttip/documents-and-events/ind…

Europese Commissie. (2016c, 30 maart). Wat u moet weten - Europees burgerinitiatief. Geraadpleegd van http://ec.europa.eu/citizens-initiative/public/basic-facts

Europese Commissie. (2016d, 29 april). United States. Geraadpleegd van http://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/united…

Europese Commissie. (n.d.-a). Factsheet: Transparency in EU trade negotiations. Geraadpleegd van http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2013/june/tradoc_151381.pdf

Europese Commissie. (n.d.-b). Public Opinion - free trade and investment partnership - Eurobarometer. Geraadpleegd van http://ec.europa.eu/COMMFrontOffice/PublicOpinion/index.cfm/Chart/getCh…

Europese Ombudsman. (2014, 31 juli). Ombudsman asks Council and Commission to publish more TTIP documents. Geraadpleegd van http://www.ombudsman.europa.eu/en/press/release.faces/en/54636/html.boo…

Føllesdal, A., & Hix, S. (2006). Why There is a Democratic Deficit in the EU: A Response to Majone and Moravcsik. JCMS: Journal of Common Market Studies, 44(3), 533–562.

Føllesdal, A., & Koslowski, P. (1998). Democracy and the European Union. Berlin: Springer.

Garrido, M. V. (2013). Business as Usual: On Untransparency, Lack of Participation, and Unaccountability in Free Trade Negotiations. In D. Cardoso, P. Mthembu, M. Venhaus, & M. V. Garrido (Eds.), The Transatlantic Colossus. Global contributions to broaden the debate on the EU-US Free Trade Agreement (pp. 38–43). Berlin: Oktoberdruck.

Hilary, J. (2014). The Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP). A Charter for Deregulation, an Attack on Jobs, an End to Democracy. Brussels: The Rosa Luxemburg Foundation.

Hix, S., & Høyland, B. (2011). The Political System of the European Union. Palgrave Macmillan.

Inman, P. (2016, 18 februari). MPs can view TTIP files – but take only pencil and paper with them. Geraadpleegd van http://www.theguardian.com/business/2016/feb/18/mps-can-view-ttip-files…

Kingdon, J. W. (1984). Agendas, alternatives, and public policies. Boston: Little, Brown and Company.

Kohler-Koch, B. (2010). Civil society and EU democracy: “astroturf” representation? Journal of European Public Policy, 17(1), 100–116.

Lord, C. (2000). Policy paper: Legitimacy, Democracy and the EU: when abstract questions become practical policy problems. Geraadpleegd van http://www.mcrit.com/scenarios/visionsofeurope/documents/one%20Europe%2…

Lord, C., & Magnette, P. (2004). E Pluribus Unum? Creative Disagreement about Legitimacy in the EU. JCMS: Journal of Common Market Studies, 42(1), 183–202.

Majone, G. (1998). Europe’s’Democratic Deficit’: The Question of Standards. European Law Journal, 4(1), 5–28.

Malmström, C. (2015, 7 juli). Opening Remarks at EP Debate on TTIP. Geraadpleegd van http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2015/july/tradoc_153598.pdf

Meunier, S. (2003). Trade Policy and Political Legitimacy in the European Union. Comparative European Politics, 1(1), 67–90.

Monaghan, E. (2013). Making the Environment Present: Political Representation, Democracy and Civil Society Organisations in EU Climate Change Politics. Journal of European Integration, 35(5), 601–618.

Moravcsik, A. (2002). In defence of the “democratic deficit”: Reassessing legitimacy in the European Union. Journal of Common Market Studies, 40(4), 603–624.

Moravcsik, A. (2008). The myth of Europe’s democratic deficit. Intereconomics, 43(6), 331–340.

No TTIP. (n.d.). Lokale besturen tegen TTIP in Europa. Geraadpleegd van http://www.nottip.be/

Novak, P. (2013). Verdrag van Lissabon. In Europese Unie, Infopagina’s over de Europese Unie (pp. 24–27). Luxemburg: Bureau voor publicaties van de Europese Unie.

OECD. (2014, 28 maart). Glossary of Statistical Terms - Non-tariff barriers Definition. Geraadpleegd van https://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=1837

Peter, F. (2014). Political Legitimacy. In E. N. Zalta (Ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2014). Geraadpleegd van http://plato.stanford.edu/archives/win2014/entries/legitimacy/

Pitkin, H. F. (1967). The concept of representation. Berkeley: University of California Press.

Pollack, M. A. (1997). Representing diffuse interests in EC policy-making. Journal of European Public Policy, 4(4), 572–590.

Raad van de Europese Unie. (2013, 17 juni). Directives for the negotiation on the Transatlantic Trade and Investment Partnership between the European Union and the United States of America. Geraadpleegd van http://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-11103-2013-DCL-1/en/pdf

Raad van de Europese Unie. (2015, 15 december). Onderhandelingsmandaat voor handelsovereenkomst EU-Canada openbaar gemaakt. Geraadpleegd van http://www.consilium.europa.eu/nl/press/press-releases/2015/12/15-eu-ca…

Ries, C. (2014). The Strategic Significance of TTIP. In D. S. Hamilton, The Geopolitics of TTIP: Repositioning the Transatlantic Relationship for a Changing World (pp. 1–11). Washington, DC: Center for Transatlantic Relations.

Ritchie, J., Spencer, L., & O’Connor, W. (2003). Carrying out qualitative analysis. In J. Ritchie & J. Lewis, Qualitative research practice: A guide for social science students and researchers (pp. 219–262). London: Sage.

Scharpf, F. W. (1997). Games real actors play: Actor-centered institutionalism in policy research. Boulder: Westview Press

Scharpf, F. W. (1998, september). Working Paper 98/2: Interdependence and Democratic Legitimation. Geraadpleegd van https://www.econstor.eu/dspace/bitstream/10419/41689/1/639568173.pdf  

Scharpf, F. W. (1999). Governing in Europe: effective and democratic? Oxford University Press.

Schmidt, V. A. (2006). Democracy in Europe. The EU and National Polities. New York: Oxford University Press.

Schmidt, V. A. (2010, september). Working Paper 05/2010: The European Union in search of political identity and legitimacy: Is more Politics the Answer?. Geraadpleegd van https://eif.univie.ac.at/downloads/workingpapers/wp2010-05.pdf

Schmidt, V. A. (2013). Democracy and legitimacy in the European Union revisited: input, output and “throughput.” Political Studies, 61(1), 2–22.

Seattle to Brussels Network. (n.d.). Member Groups. Geraadpleegd van http://www.s2bnetwork.org/about-us/member-groups/

Sieberson, S. C. (2007). The Treaty of Lisbon and its Impact on the European Union’s Democratic Deficit. Colombia Journal of European Law, 14 (3), 445-465

Stop TTIP. (2016, 29 januari). Twee uur om de waarheid te ontdekken. Geraadpleegd van https://stop-ttip.org/nl/blog/twee-uur-om-de-waarheid-te-ontdekken/

Stop TTIP. (n.d.). Over Stop TTIP. Geraadpleegd van https://stop-ttip.org/nl/over-stop-ttip/

van Beek, B., Beunder, S., Knottnerus, R., Mast, J., van Os, R., & van der Pas. (2015). Feiten en Fabels: 10 claims over TTIP. Platform Authentieke Journalistiek (PAJ).

Vattenfall. (2014, 9 december). Why Vattenfall is taking Germany to court. Geraadpleegd van http://corporate.vattenfall.com/press-and-media/news/2014/why-vattenfal…

Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (geconsolideerde versie). (2012, 26 oktober). Geraadpleegd op 21 april 2016, van http://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/?uri=celex%3A12012E%2FTXT

vpro. (2015, 15 maart). Zondag met Lubach S02: TTIP [YouTube]. Geraadpleegd van https://www.youtube.com/watch?v=hLP0CzpP1XQ

Webb, D. (2015). The Transatlantic Trade and Investment Partnership. London: House of Commons Library.

Weber, M. (1964). The Theory of Social and Economic Organization, Talcott Parsons (Ed.), New York: Free Press.

Weiler, J. H. H., Haltern, U. R., & Mayer, F. C. (1995). European democracy and its critique. West European Politics, 18(3), 4–39.

Ziedler, C. (2015, 28 juli). Malmström: We can finish TTIP during the Obama administration. Geraadpleegd van http://www.euractiv.com/section/trade-society/interview/malmstrom-we-ca…

Zwagemakers, F. (n.d.). The EU’s Decision Traps. Geraadpleegd van http://www.plurilogue.com/2012/07/eus-decision-traps.html

Interviews:

Interview Michel Cermak, 25 maart 2016    -  Brussel

Interview Europese Commissie, 6 april 2016   -   Brussel

Interview Business Europe, 8 april 2016   -   Brussel

Interview Ferdi De Ville, 18 april 2016   -   Brussel

Interview Bart Staes, 21 april 2016   -   Brussel

Interview Johannes Kleis, 22 april 2016   -   Brussel

Interview Philippe De Backer, 26 april 2016   -   Skype

Download scriptie (2.64 MB)
Universiteit of Hogeschool
Vrije Universiteit Brussel
Thesis jaar
2016
Promotor(en)
Prof. Dr. Didier Caluwaerts