Media en democratisering in Pakistan: een verhaal van 1001 machten

Hanne
Decré

door Hanne Decré

"I would say, in 80% of the cases we are free". Zo klinkt het bij een van de Pakistaanse journalisten die geïnterviewd werd in het kader van het onderzoek van Hanne Decré. Zij onderzocht welke rol de media spelen in het Pakistaanse democratiseringsproces dat zich ontplooide na 2008. Daaruit blijkt dat de mediavrijheid in Pakistan nog sterk begrensd wordt.

Voor haar onderzoek, interviewde Decré negen Pakistaanse journalisten over werken in een land waar persvrijheid geen evidentie is en waar (zelf)censuur schering en inslag zijn. "Pakistan behoort tot een van de gevaarlijkste landen voor journalisten".

De holy cows van de Pakistaanse journalistiek

In de jaarlijkse World Press Index van Reporters Without Borders krijgt Pakistan een 147e plaats toebedeeld. Niet de zwakste van de klas als het op persvrijheid aankomt, die bedenkelijke eer is weggelegd voor Eritrea, maar toch doet Pakistan het slechter dan zijn omliggende buurlanden Afghanistan en India, die respectievelijk op een 120e en een 133e plaats staan.

De Pakistaanse journalistiek wordt beperkt in haar vrijheid door verschillende actoren. Een van de Pakistaanse respondenten spreekt in dit geval over holy cows, onderwerpen of instanties die niet of nauwelijks bekritiseerd mogen worden, namelijk het militaire apparaat, de extreme religie en terroristische organisaties. Anno 2016 blijkt dat de civiele politiek en de economie nog altijd overschaduwd worden door het militaire establishment en de veiligheidsdiensten. Hun invloed op het beleid is groot en dat kent zijn weerslag in de journalistiek. Kritiek op deze instanties wordt weinig of niet getolereerd. Volgens één van de respondenten is het militaire establishment zelfs de voornaamste oorzaak van censuur en zelfcensuur.

Het grootste probleem, zo blijkt uit de interviews, zijn echter de veiligheidskwesties waarmee de journalisten geconfronteerd worden. Aanslagen op journalisten of mediahuizen zijn niet ongewoon en dienen vaak als boodschap naar het hele medialandschap toe. De golf van angst die deze soort aanvallen veroorzaakt, werkt zelfcensuur in de hand. Door die combinatie van censuur en zelfcensuur kunnen de media hun taak als watchdog, waarbij ze als een vierde macht waken over de drie andere machten van de samenleving, niet naar behoren vervullen.

Maar ook de media zelf moeten als een actor bekeken worden. Uit het onderzoek blijkt dat mediabedrijven pure commerciële entiteiten zijn en dat de eigenaars een decisieve invloed uitoefenen op de inhoud. Door de voortdurende strijd om de kijkcijfers, ontstaat er een vuile competitie tussen de mediahuizen onderling en een grote hang naar sensationeel nieuws, vooral bij de Urdumedia. Dat gebrek aan professionaliteit wordt nog in de hand gewerkt doordat er geen echte ethische code is, waardoor er weinig aan (zelf)regulering gedaan wordt.

Socio-economische factoren

De functie van de media in het democratiseringsproces wordt ook beïnvloed door maatschappelijke factoren, zowel op sociaal als op economisch vlak. Een voorbeeld hiervan is de grote digitale kloof die er in Pakistan bestaat. Slechts 13,8% van de bevolking heeft toegang tot het internet, wat ertoe leidt dat het internet en de sociale media, die minder te kampen hebben met censuur, weinig impact hebben op het democratiseringsproces. Bovendien kan maar iets meer dan de helft van de bevolking lezen en schrijven, dus ook de scholingsgraad heeft een beslissende invloed op de media-impact. Vanuit dat oogpunt is het dus niet onlogisch dat onder andere printmedia geen grote verspreiding kennen.  

Sterke democratie = sterke media

Het Pakistaanse democratiseringsproces en de transformaties binnen het medialandschap zijn onvoorwaardelijk verbonden met elkaar, zo halen de geïnterviewde journalisten aan. Wanneer het ene groeit zal het andere volgen, en omgekeerd. Anno 2016 staan heel wat democratische instituten nog in hun kinderschoenen. De regering wacht een moeilijke taak om de militaire invloeden van zich af te schudden, wat niet evident is in een land dat bijna de helft van zijn geschiedenis geregeerd werd door militaire leiders. Ook de media hebben nog een lange weg te gaan voor ze een sterke functie kunnen opnemen in de Pakistaanse maatschappij. Voorlopig worden ze nog te zeer beïnvloed door een mix van actoren. Toch zijn de respondenten optimistisch: "In veertien jaar tijd - sinds 2002 - zijn de media geprivatiseerd en heeft het militaire bewind plaats gemaakt voor de civiele politiek. De vooruitgang is traag, maar hij is wel aanwezig". Het is nu afwachten wat de volgende veertien jaar - en meer - zullen brengen voor Pakistan.

Bibliografie

Bibliografie

Agrawei, A. (2015). Why Pakistan is replacing English with Urdu. Time. Geraadpleegd op 21 juli 2016 via: http://time.com/3975587/pakistan-english-urdu/

Akbar, M.S. (2012). Censorship returns to Pakistan. HuffPost. Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: http://www.huffingtonpost.com/malik-siraj-akbar/pakistan-censorship_b_1…

Ali, I. (2014). Pakistan journalists under threat. The Diplomat. Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: http://thediplomat.com/2014/05/pakistan-journalists-under-threat/

Alam, M.A. (2016). Codifying restrictions for electronic media. In Freedom Network Annual Report 2016, Growing sounds of silence 2015: the year of censorship in Pakistan (pp. 23-26). Geraadpleegd op 3 augustus 2016 via: http://www.fnpk.org/wp-content/uploads/2016/02/FN-Annual-Report-2016.pdf

Almeida, C. (2012). A country lost. Dawn. Geraadpleegd op 20 juli 2016 via: http://www.dawn.com/news/744585/a-country-lost

Al-Rodhan, N. & Stoudmann, G. (2006). Pillars of globalization. Genève: Editions Slatkine.

Alshenqeeti, H. (2014). Interviewing as a data collection method: a critical review. Sciedu Press, 3(1), 39-45.

Amnesty International. (2014). 'A bullet has been choosen for you': attacks on journalists in Pakistan. Amnesty International. Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: https://www.amnesty.org/en/documents/ASA33/005/2014/en/

Batra, A. (2013). Regional economic integration in South Asia: trapped in conflict? Abingdon: Routledge.

BBC Monitoring. (2016). Kashmir territories profile. BBC. Geraadpleegd op 20 juli 2016 via: http://www.bbc.com/news/world-south-asia-11693674

Bernhagen, P. (2009). Measuring democracy and democratization. In C. Haerpfer, P. Bernhagen, R. Inglehart, & C. Welzel (Eds.), Democratization (pp. 24-38). Oxford: Oxford University Press.

Boone, J. (2015). Pakistan press freedom under pressure from army. The Guardian. Geraadpleegd op 7 november 2015 via: http://www.theguardian.com/world/2015/sep/14/pakistan-press-freedom-arm…

Boquérat, G. (2016). Pakistan's power game and the new media landscape. In R. Kalia (Eds.), Pakistan's political labyrinths: military, society and terror (pp. 40-58). Abingdon: Routledge.

Borgatti, S. (z.j.). Introduction to grounded theory. Analytech. Geraadpleegd op 6 augustus 2016 via: http://www.analytictech.com/mb870/introtogt.htm

Bozdag, E, & van den Hoven, J. (2015). Breaking the filter bubble: democracy and design. Ethics and Information Technology, 17(4). 249-265.

Brunetti, A, & Weder, B. (2003). A free press is bad news for corruption. Journal of Public Economics, 87, 1801-1824.

CIA. (2010). The world factbook. CIA. Geraadpleegd op 20 juli 2016 via: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122…

CIA. (2016) The world factbook: Pakistan. CIA. Geraadpleegd op 21 juli 2016 via: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pk.html

CPJ. (2016). 58 journalists killed in Pakistan since 1992/ motive confirmed. Geraadpleegd op 4 augustus 2016 via: https://cpj.org/killed/asia/pakistan/

CPJ. (2014). CPJ condemns attack on Pakistani journalist Raza Rumi. CPJ. Geraadpleegd op 8 augustus 2016 via: https://cpj.org/2014/03/cpj-condemns-attack-on-pakistani-journalist-raz…

CPJ. (2016). Saleem Shazhad. Geraadpleegd op 4 augustus 2016 via: https://cpj.org/killed/2011/saleem-shahzad.php

Dad, N. (2016). Restrictions on digital freedoms cloud cyberspace. In Freedom Network Annual Report on the State of Media, Freedom of Expression & Civil Liberties in Pakistan. Geraadpleegd op 3 augustus 2016 via: http://www.fnpk.org/wp-content/uploads/2016/02/FN-Annual-Report-2016.pdf

Dahl, R.A. (1998). On democracy. New Haven: Yale University.

Dhanda, S. (2010). Nuclear weapon programmes of India and Pakistan: a comparative assessment. South Asian Survey, 17(2), 255-281.

DiCicco-Bloom, B, & Crabtrhee, F. (2006). The qualitative research interview. Medical Education, 40(4), 314-321.

 

Dumitru, A, Dancia, B, Plaesu, A, Tarany, A, & Lazaroiu, G. (2011). The role of the media in processes of democratization and consolidation. Economics, Managment and Financial Markets, 6(2), 491-499.

Duncan, P. (2016). A history of same-sex unions in Europe. The Guardian. Geraadpleegd op maandag 25 juli via: https://www.theguardian.com/news/datablog/2016/jan/24/a-history-of-same…

Eltantawy, N, & Wiest, J.B. (2011). Social media in the Egyptian revolution: reconsidering resource mobilization theory. International Journal of Communications, 5, 1207-1224.

Fair, C. (2012). Pakistan in 2011 ten years of the "war on terror". Asian Survey, 52(1), 100-113.

Fink, C, & Kenny, C. (2003). W(h)ither the digital divide? Geraadpleegd op 12 april 2016 via: http://www.itu.int/net/wsis/docs/background/themes/digital_divide/fink-…

Freedom House. (2015). Freedom on the net 2015: Pakistan. Freedom House. Geraadpleegd op 1 augustus 2016 via: https://freedomhouse.org/sites/default/files/resources/FOTN%202015_Paki…

Gallup Pakistan. (2014). Media cyberletter 2014. Gallup Pakistan. Geraadpleegd op 31 april 2016 via: http://gallup.com.pk/wp-content/uploads/2015/06/Gallup-Pakistan-Media-C…

Gill, P, Stewart, K, Treasure, E, & Chadwick, B. (2008). Methods of data collection in qualitative research: interviews and focus groups. Britisch Dental Journal, 204(6), 291-295.

Government of Pakistan Ministery of Information, Broadcasting and National Heritage. (2015). Electonic media code of conduct - 2015. Geraadpleegd op 3 augustus 2016 via: http://ispak.pk/Downloads/Electronic%20Media%20(Programmes%20and%20Adve…

Gunther, R, & Mughan, A. (2000). Democracy and the media: a comparative study. Cambridge: Cambridge University Press.

Gupta, O. (2006). Encyclopaedia of India, Pakistan & Bangladesh. Delhi: Isha Books.

Hanif, M. (2014). The Hamid Mir case: 'in Pakistan, they used to censor journalists - now they shoot us'. The Guardian. Geraadpleegd op 4 augustus 2016 via: https://www.theguardian.com/world/2014/apr/23/hamid-mir-pakistan-journa…

Haq, R. (2014). Rudderless: press council of Pakistan, a name with no faces. The Express Tribune. Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: http://tribune.com.pk/story/764674/rudderless-press-council-of-pakistan…

Huntington, S. (1991). The third wave; democratization in the late twentieth century. Norman: University of Oklahoma Press.

International Crisis Group (2011). Buitenlandse hulp en het conflict in Afghanistan. MO*. Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: http://www.mo.be/sites/default/files/MO-paper57_Afghanistan.pdf

International Media Support. (2009). Between radicalisation and democratisation in an unfolding conflict: Media in Pakistan. Geraadpleegd op 18 juli 2016 via: https://www.mediasupport.org/publication/pakistan-between-radicalisatio…

Iqbal, Z. (2012). Media and Musharraf: a marriage of convenience. European Scientific Journal, 8(3), 38-64.

Islamic Republic of Pakistan. (1973). Constitution of the Islamic Republic of Pakistan. Geraadpleegd op 20 juli 2016 via: http://www.na.gov.pk/uploads/documents/1469679663_851.pdf

Kalathil, S, & Boas, T.C. (2003). Open networks, closed regimes. Washington: Carnegie Endowment of International Peace.

Kaul, V. (2012). Interface between media, democracy and development. China Media Research, 8(3), 52-64.

Khalid, K. (2011). The effects of terrorism on Pakistan's media. European Journalism Centre. Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: http://ejc.net/magazine/article/the-effects-of-terrorism-on-pakistans-m…

Khan, I. (2014). The battle for Pakistan's Geo TV. BBC. Geraadpleegd op 31 juli 2016 via: http://www.bbc.com/news/world-asia-27508088

Köcher, R. (1986). Bloodhounds or missionaries: role definition of German and British journalists. European Journal of Communications, 1, 43-64.

Kugiel, P. (2010). Double game: Pakistan in the global war on terror. The Polish Quarterly of International Affairs, 19(3), 26-44.

Kukreja, V. (2003). Contemporary Pakistan: political processes, conflicts and crises. Londen: Sage Publications.

Letki, N. (2009). Social capital and civil society. In C. Haerpfer, P. Bernhagen, R. Inglehart, & C. Welzel (Eds.), Democratization (pp. 158-167). Oxford: Oxford University Press.

Long, R. (2009). Dawn and the creation of Pakistan. Media and History, 15(4), 407-421.

Lynch, M. (2011). After Egypt: the limits and promise of online challenges to the authoritarian Arab state. Perspectives on Politics, 9(2), 301-310.

Messner, J.J. & Haken, N. (2016). Fragile states index 2016. Fund For Peace. Geraadpleegd op 18 juli 2016 via: http://library.fundforpeace.org/library/fragilestatesindex-2016.pdf

Mezzera, M, & Safdar, S. (2010). Media and governance in Pakistan: a controversial yet essential relationship. Initiative for Peacbuilding. Geraadpleegd op 27 juli via: http://www.clingendael.nl/sites/default/files/20101109_CRU_publicatie_m…

Michaelsen, M. (2011). New media vs. old politics: the internet, social media and democratisation in Pakistan. Friedrich Ebert Stiftung. Geraadpleegd op 12 april 2016 via: https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/Media-po…’s%20latest%20democratization%20project.pdf

Milena, Z.R, & Dainor, G. (2008). Qualitative research methods: a comparison between focus-group and in depth-interview. Annals of the University of Oradea: Economic Science, 4(1), 1074-1079.

Musharraf, P. (1999). General Pervez Mussaraf's address to the nation. Geraadpleegd op 21 juli via: http://www.pakistani.org/pakistan/constitution/post_12oct99/musharraf_a…

Norris, P. (2006). The role of the free press in promoting democratization, good governance, and human development. Unesco. Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: http://portal.unesco.org/ci/en/file_download.php/7858a89f12dc997347da7e…

Onbekend. (2012). No more English-language tv in Pakistan. Buenos Aires Herald. Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: http://www.buenosairesherald.com/article/86465/no-more-englishlanguage-…

Onbekend. (2012). Opmars internet-media in turbulent grensgebied Pakistan. Free Press Unlimited. Geraadpleegd op 28 februari 2016 via: https://www.freepressunlimited.org/nl/nieuws/opmars-internet-media-in-t…

Onbekend. (2012). Pakistan media and telecoms landscape guide. Infoasaid. Geraadpleegd op 27 juli 2016 via: https://www.internews.org/sites/default/files/resources/InfoasAid_Pakis…

Onbekend. (2015). Pakistan's Long War on the Media. The New York Times. Geraadpleegd op 7 november 2015 via: http://www.nytimes.com/2015/09/16/opinion/pakistans-long-war-on-the-med…

Onbekend. (2014). Pemra suspends Geo entertainment, ARY News licenses. Dawn.  Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: http://www.dawn.com/news/1114066

Onbekend. (2015). Ict development index 2015. ITUdata. Geraadpleegd op 1 augustus 2016 via: http://www.itu.int/net4/ITU-D/idi/2015/#idi2015countrycard-tab&PAK

Onbekend. (2015). Pemra cancels licenses for BOL TV network. Geo News. Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: https://www.geo.tv/latest/6077-pemra-cancels-licenses-for-bol-tv-network

Paliser, E. (2011). The filter bubble: what the internet is hiding from you. New York: Penguin.

Pak Institute for Peace Studies. (2016). Pakistan security report 2015. Pak Institute for Peace Studies. Geraadpleegd op 22 juli 2016 via: http://pakpips.com/securityreport.php

Pakistan Bureau of Statistics (2016). Newspapers and periodicals by province. Geraadpleegd op 21 juli 2016 via: http://www.pbs.gov.pk/sites/default/files//tables/press%28website%29.pdf

Pakistan Bureau of Statistics (2012). Newspapers and periodicals by language and province. Geraadpleegd op 21 juli 2016 via: http://www.pbs.gov.pk/sites/default/files//tables/Press%20by%20language…

Pakistan Bureau of Statistics (2016). Population by religion. Geraadpleegd op 20 juli 2016 via: http://www.pbs.gov.pk/content/population-religion

Pakistan Bureau of Statistics (2016). Population by mother tongue. Geraadpleegd op 21 juli 2016 via: http://www.pbs.gov.pk/content/population-mother-tongue

Peshiman, G. (2013). Media-powered democracy: how media support has been pivotal to Pakistan's latest democratization project. Reuters Institute for the Study of journalism. Geraadpleegd op 31 juli 2016 via: https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/Media-po…’s%20latest%20democratization%20project.pdf

Pickard, V. (2010). "Whether the giants should be slain or persuaded to be good": revisiting the Hutchins Commission and the role of media in a democratic society. Critical Studies in Media Communication, 27(4), 391-411.

 

Pildat. (2016). Assessment of the quality of democracy in Pakistan: 2015. Pildat. Geraadpleegd op 22 juli 2016 via: http://www.pildat.org/publications/publication/democracy&legstr/assessm…

 

Pintak, L. & Nazir, S-J. (2014). Media, policy, and conflict in Pakistan. Policymakers see media's impact as powerful but not always positive. Columbia Journalism Review. Geraadpleegd op 1 maart 2016 via: http://www.cjr.org/behind_the_news/media_policy_and_conflict_in_p.php

 

Pintak, L, & Nazir, S-J. (2013). Pakistani journalism: at the crossroads of Muslim identity, national priorities and journalistic culture. Media Culture Society, 35(5), 640-665.

Plattner, M. (2012). Media and democracy: the long view. Journal of Democracy, 23(4), 62-73.

Racine, J.L. (2010). Le paradigme Pakistanais. Hérodote, 139(4), 3-50.

Randall, V. (1998). Democratization and the media. Democratization, 5(2), p. 1-5.

Rashid, A, & Lambracht, J. (2009). Chaos in Afghanistan en Pakistan? MO*. Geraadpleegd op 23 juli 2016 via: http://www.mo.be/sites/default/files/fileadmin/pdf/MO-paper35_okt09.pdf

Reporters Without Borders. (2016). 2016 world press freedom index. Reporters Without Borders. Geraadpleegd op 30 juli 2016 via: https://rsf.org/en/world-press-freedom-index

Rose, R. (2009). Democratic and undemocratic states. In C. Haerpfer, P. Bernhagen, R. Inglehart, & C. Welzel (Eds.), Democratization (pp. 10-21). Oxford: Oxford University Press.

Rumi, R, & Haselby, S. (Eds.). (2015). On the run. Aeon. Geraadpleegd op 8 augustus 2016 via: https://aeon.co/essays/pakistan-s-political-islamists-tried-to-kill-me

Sarwar, B. (2014). Pakistan's media wars. Himal. Geraadpleegd op 7 november 2015 via: http://himalmag.com/pakistans-media-wars/

Sarwar, B. (2001, 12 december). The media in Pakistan: a new era? Open Democracy. Geraadpleegd op 7 november 2015 via: https://www.opendemocracy.net/conflict-media911/article_16.jsp

Schneider, L. (2014). Media freedom indices: what they tell us - and what they don't. DW Akademie. Geraadpleegd op 8 november 2015 via: http://www.dw.com/popups/pdf/44108938/media-freedom-indices-what-they-t…

Schumpeter, J.A. (1994). Capitalism, socialism and democracy. Londen: Routledge.

Shafique, F. & Mahmood, K. (2008). Indicators of the Emerging Information Society in Pakistan. Information Development, 24(1), p. 66-78.

Shams, S. (2014). Pakistan's Geo tv faces military's wrath. Deutsche Welle. Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: http://www.dw.com/en/pakistans-geo-tv-faces-militarys-wrath/a-17651138

The World Bank. (2015). GDP per capita (current US$): Pakistan. The World Bank. Geraadpleegd op 7 augustus 2016 via: http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?locations=PK

Ul Hassan, T. (2014). Media-democracy Relationship in Pakistan. Pakistani Vision, 15(2), p. 124-146.

Unesco Institute for Statistics (2015). Country profiles. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Geraadpleegd op 31 juli 2016 via: http://www.uis.unesco.org/DataCentre/Pages/country-profile.aspx?code=PAK

United Nations (1948). Universal declaration of human rights. United Nations Human Rights. Geraadpleegd op 4 april 2016 via: http://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=eng

United Nations (1966). International covenant on civil and political rights. United Nations Human Rights. Geraadpleegd op 4 april 2016 via: http://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/ccpr.aspx

Voltmer, K. (2013). The media in transitional democracies. Cambridge: Polity Press.

Voltmer, K, & Rawnsley, G. (2009). The media. In C. Haerpfer, P. Bernhagen, R. Inglehart, & C. Welzel (Eds.), Democratization (pp. 234-245). Oxford: Oxford University Press.

Wadhams, N, & Haider, K. (2016). Taliban leader's killing shows deeper U.S.-Pakistan strains. Bloomberg. Geraadpleegd op 23 juli 2016 via: http://www.bloomberg.com/news/articles/2016-05-31/taliban-leader-s-kill…

Walsh, D. (2010). Pakistan blocks Facebook in row over Muhammed drawings. The Guardian. Geraadpleegd op 1 augustus 2016 via: https://www.theguardian.com/world/2010/may/19/facebook-blocked-pakistan…

Wani, R. (2016). "The military had made a dramatic comeback in Pakistan's national affairs". Tehelka.com. Geraadpleegd op 22 juli via: http://www.tehelka.com/2016/07/the-militaryhas-made-a-dramatic-comeback…

Welzel, C. (2009). Theories of democratization. In C. Haerpfer, P. Bernhagen, R. Inglehart, & C. Welzel (Eds.), Democratization (pp. 74-88). Oxford: Oxford University Press.

Whitten-Woodring, J. (2009). Watchdog or lapdog? Media Freedom regime type, and government respect for human rights. International Studies Quarterly, 53, p. 595-625.

Yilmaz, H. (2009). The international context. In C. Haerpfer, P. Bernhagen, R. Inglehart, & C. Welzel (Red.), Democratization (pp. 92-103). Oxford: Oxford University Press.

Yusuf, H. (2013). Mapping digital media: Pakistan. Open Society Foundations. Geraadpleegd op 31 juli 2016 via: https://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/mapping-digi…

Yusuf, H. (2009). Old and new media: converging during the Pakistan emergency (March 2007 - February 2008). Centre for Future Civic Media. Geraadpleegd op 31 juli 2016 via: https://civic.mit.edu/sites/civic.mit.edu/files/Old%20and%20New%20Media…

 

 

Download scriptie (1.55 MB)
Universiteit of Hogeschool
KU Leuven
Thesis jaar
2016
Promotor(en)
Chris Verschooten
Kernwoorden