Metafysica moet

Dirk

van der Wulp

Metafysica moet

Dirk van der Wulp

Natuurwetenschap en techniek

De westerse mens anno 2016 leeft in een tijd die bepaald wordt door natuurwetenschap (‘fysica’) en techniek. Zeg nu zelf: als u zich afvraagt hoe de zon is ontstaan of hoe oud het heelal is, dan kunt u het beste een boek over astronomie lezen. Astronomie is, zoals bekend, een natuurwetenschap. Wanneer u een ernstige ziekte hebt, zoals bijvoorbeeld kanker, dan stapt u naar een oncoloog, die werkt in een ziekenhuis dat vol staat met de meest hoogstaande apparatuur. Zowat alles wat u tegenwoordig om u heen ziet, heeft op een of andere manier met wetenschap en techniek te maken. Van het boek dat u leest (boekdrukkunst) tot het GPS-systeem waarmee u auto rijdt (relativiteitstheorie), het brood dat u eet (een grotendeels machinaal vervaardigd fabrieksproduct) tot de computer waarop u werkt.

Metafysica

Nu gaan we filosoferen. Waarom gaat u een boek over astronomie lezen als u wilt weten hoe de zon is ontstaan? En waarom wilt u eigenlijk weten hoe de zon is ontstaan? En waarom denkt u dat een oncoloog uw kanker het beste kan behandelen en niet een astroloog of een kruidendokter? Dit brengt ons bij de metafysica. Dat is een ingewikkeld en oud begrip. Het ontstond in de 1e eeuw voor Christus en werd verzonnen door de filosoof Andronicus van Rhodos. Deze Andronicus gebruikte het woord metafysica (in het Grieks: ta meta ta physika) voor een aantal boeken zonder titel van de bekende Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v. Chr). Hij vond dat die boeken de titel ‘Metafysica’ verdienden, oftewel: datgene wat voorbij de fysica ligt.

Wat bedoelde Andronicus hiermee? Wat is ‘fysica’ volgens hem? In onze tijd zouden we onder het begrip ‘fysica’ de natuurwetenschappen onstaan. Oftewel: natuurkunde, scheikunde, biologie, genetica, geologie, meteorologie, astronomie, enzovoorts. In Andronicus’ tijd kent men het begrip ‘natuurwetenschap’ echter nog niet. Men bedoelt met ‘fysica’ in die tijd natuurfilosofie, oftewel de studie van de levende natuur. Volgens Andronicus bestaat er in het werk van Aristoteles dus iets wat voorbij deze studie van de levende natuur ligt. Dat noemt hij ‘Metafysica’.

Wie de boeken van Aristoteles, die door Andronicus later tot de ‘Metafysica’ zijn benoemd, leest ziet dat hij inderdaad nadenkt over vragen die voorbij de studie van de levende natuur liggen. Hij schrijft dat mensen uit behoefte aan weten naar kennis streven over de werkelijkheid waarin ze leven. Zo zoekt men in de natuurfilosofie naar oorzaken voor verschijnselen (bijvoorbeeld: waarom is het ’s nachts donker en overdag licht?) en probeert men zo tot kennis te komen. Men zou natuurlijk ook verder kunnen vragen. Bijvoorbeeld: waarom bestaat het universum? En wat betekent het als je zegt dat iets ‘bestaat’? Bestaan mensen bijvoorbeeld op dezelfde manier als getallen of planten? Oftewel: wat is er eigenlijk kenmerkend aan het bestaan van de mens ten opzichte van andere levende wezens? Deze, en veel andere, fundamentele vragen zijn het onderdeel van de metafysica.

Een definitie van metafysica voor onze tijd

In de masterproef wordt gezocht naar een goede definitie van het begrip metafysica voor onze tijd. Waarom is dat nodig? Dat is nodig omdat er door ontwikkelingen in de geschiedenis momenteel veel verschillende manieren zijn om aan metafysica te doen, hetgeen verwarrend is. Ook zijn er filosofen die hebben gezegd dat metafysica helemaal niet zinvol is en dat dit vakgebied dus moet worden opgeheven. Dat lijkt mij geen goed idee. Ik leg zo uit waarom.

In de masterproef begin ik bij Aristoteles en beschrijf ik zijn opvattingen over ‘fysica’ en ‘metafysica’. Ik probeer te laten zien hoe beide begrippen, fysica en metafysica, vanaf het begin met elkaar verbonden zijn geweest maar ook van elkaar werden onderscheiden. Vervolgens ondernemen we een reis door de geschiedenis met de vraag hoe beide begrippen zich door de tijd heen ontwikkelden. Waar de metafysica aanvankelijk de kroon op de kennis vormde, oftewel de koningin van de wetenschappen, raakte zij deze positie langzaam maar zeker kwijt. De fysica nam deze plaats over. We zoeken uit hoe dit komt en zullen zien dat de godsdienstoorlogen uit de 16e en 17e eeuw maar zeker ook de Wetenschappelijke Revolutie hierin een belangrijke rol hebben gespeeld.

We zullen ook zien dat er door de tijd heen nieuwe metafysische vragen bijkomen, zoals de vraag: zijn wij vrij? Is ons leven op aarde het enige leven dat er is of is er bestaan na de dood? Is het leven zinvol of zinloos en wat betekent dat precies? Wat is eigenlijk de beste verklaring voor het feit dat de natuurwetenschap empirisch en technologisch zo succesvol is? Op welke manier kijkt de natuurwetenschapper naar de wereld en gaat er misschien ook iets verloren bij deze manier van kijken? En kun je deze vragen eigenlijk wel beantwoorden?

Omdat veel van deze vragen fundamentele menselijke vragen zijn, die ieder mens zich vroeg of laat in zijn leven wel een keer stelt, lijkt het mij geen goed idee om de metafysica af te schaffen. Integendeel: deze vragen verdienen juist zeer serieuze aandacht omdat ze bepalend zijn voor onze manier van leven. Metafysische vragen zijn echter niet alleen in ons persoonlijk leven van betekenis. Ook ten aanzien van de natuurwetenschap moeten metafysiche vragen worden gesteld, zoals: hoe komt het nu eigenlijk dat wij door onderzoek te doen dingen beter kunnen begrijpen? En is dit wel zo, als we met een blik op de wetenschapsgeschiedenis ook zien hoe voorlopig wetenschappelijk onderzoek is? Kunnen wij de werkelijkheid wel kennen zoals deze is of enkel zoals deze door ons gedacht wordt? Hoe verhoudt het natuurwetenschappelijke werkelijkheidsbeeld zich tot ons alledaags beeld van de wereld? En wat betekent het om te leven in een wereld die bepaald is door wetenschap en techniek?

Metafysica moet

Op basis hiervan verdedig ik een brede definitie van metafysica, waarin zowel de vragen naar het zijn van de werkelijkheid als naar de zin ervan centraal staan. Anders gezegd: metafysica moet. Omdat we mensen zijn en ons vragen stellen over ons bestaan en de wereld waarin we leven.

Bibliografie

Literatuurlijst

-Hannah Arendt, Willen. Het leven van de geest; vert. Dirk de Schutter en Remi Peeters; Uitgeverij Klement Pelckmans Zoetermeer 2014;

-Aristoteles, Metafysica, boeken I-VI, vert. Ben Schomakers; Uitgeverij Damon Budel 2005;

-Willem Barnard, ‘Zing voor de Heer een nieuw gezang’; in: Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk; 4e dr. BV Liedboek Zoetermeer 2013;

-Herman Berger, Metafysica, een dwarse geschiedenis; Uitgeverij Damon Budel 2003;

-R.J. Berry, ‘Schepping en evolutie, niet: schepping of evolutie’; Faraday Paper 12, bron: http://www.geloofenwetenschap.nl/index.php/faraday-papers/item/494-fp12…;

-De Bijbel; Willibrordvertaling; Katholieke Bijbelstichting ’s-Hertogenbosch 1996;

-Karin de Boer, Kants Kritiek van de zuivere rede. Een leeswijzer; Uitgeverij Boom Amsterdam 2014;

-Johan Braeckman en Stefaan Blancke, ‘Een korte geschiedenis van het evolutionaire denken’; in: A. Coomans, ed. Evolutie en Darwinisme anno 2009; Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten Brussel, p. 43-50;

-Gijsbert van den Brink, ‘Tussen sciëntisme en fideïsme: acceptatie van de evolutietheorie als theologische uitdaging’,

bron: http://www.hts.org.za/index.php/HTS/article/viewFile/2729/4982;

-Janet Browne, Over het ontstaan van soorten van Darwin; vert. Josephine Ruitenberg; Uitgeverij Mets & Schilt Amsterdam en Roularta Books Roeselare 2008;

-Chris Buskes, Evolutionair denken. De invloed van Darwin op ons wereldbeeld; Uitgeverij Nieuwezijds Amsterdam 2006;

-Chris Buskes en Herman Simmissen (red), ‘Inleiding: wat is analytische filosofie?; in: Chris Buskes en Herman Simmissen (red), Analytische filosofie. Een inleiding; Uitgeverij Vantilt 2004, p. 9-36;

-Chris Buskes, ‘Wetenschapsfilosofie’, in: Chris Buskes en Herman Simissen (red), Analytische filosofie. Een inleiding; Uitgeverij Vantilt Nijmegen 2014, p. 137-169;

-Craig Callender, ‘Philosophy of Science and Metaphysics’; in: Steven French en Juha Saatsi (eds.), Continuum Companion to the Philosophy of Science; 2011, p. 48; bron: http://philosophyfaculty.ucsd.edu/faculty/ccallender/Callendermetaphysi…;

-Martijn van Calmthout, Echt Quantum. Hoe de deeltjeswereld steeds allerdaagser wordt; Uitgeverij Lias 2015;

-Johannes Calvijn, Het geloof dat wij belijden. De eerste catechismus van Calvijn, vert. dr. W. de Greef; Uitgeverij Den Hertog Houten 2003;

-Rudolf Carnap, ‘Überwindung der Metaphysik durch logische Analyse der Sprache’ (1931), bron:https://www.philosophie.hu-berlin.de/de/lehrbereiche/logik/lehre/carnap…;

-Anjan Chakravartty, ‘Metaphysics between the Sciences and Philosophies of Science’; in: P. D. Magnus en J. Busch, New Waves in Philosophy of Science; Uitgeverij Palgrave Macmillan 2010, p. 59-77;

-Floris Cohen, De herschepping van de wereld. Het ontstaan van de moderne natuurwetenschap verklaard; Uitgeverij Bert Bakker Amsterdam 2008;

-Francis S. Collins, De taal van God, vert. Peter van Huizen; Uitgeverij Ten Have Kampen 2006;

-Richard Dawkins, Het grootste spektakel ter wereld. Bewijs voor evolutie; vert. Mark van Nieuwstadt; Uitgeverij Nieuw Amsterdam 2009;

-René Descartes, Meditaties over de eerste filosofie; vert. Wim van Dooren, herziening Han van Ruler. In: De uitgelezen Descartes,Uitgeverij Lannoo NV Tielt en Uitgeverij Boom Amsterdam;

-Dennis Dieks, ‘The Quantum Mechanical Worldpicture and Its Popularization’ 2007 (bewerkte versie van een artikel uit 1996); bron:

http://anti-matters.org/articles/9/public/9-9-1-PB.pdf;

-E.J. Dijksterhuis, De mechanisering van het wereldbeeld; Uitgeverij Meulenhoff Amsterdam, 7e druk, 1996;

-Herman de Dijn, ‘De lotgevallen van de metafysica in de Moderne Tijd’; in: M.Moors en J. Van der Veken, Naar leeuweriken grijpen: Leuvense opstellen over metafysica; Universitaire Pers Leuven 1994, p. 83-100;

-Wilhelm Dilthey, De onmogelijkheid van de metafysica, vert. en annotatie Gerrit Steunebrink en Koenraad Verrycken; Uitgeverij Damon Budel 2010;

-Igor Douven, ‘Kennis en de wetenschappelijke methode’; in: Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte, vol. 107, nr. 3, 2015, p. 323-335;

-Geert van Eekert, ‘Op het ritme van de oneindigheid. Het natuurlijk verlangen naar de aanschouwing van God’; in: L. Braeckmans, J. Taels, G. van Eekert, G. Vanheeswijck (eds), Op het ritme van de oneindigheid. Opstellen over het natuurlijk godsverlangen; Uitgeverij Acco Leuven/Leusden;

-Geert van Eekert, ‘De herkomst van de metafysica als koningin der wetenschappen’, hoofdstuk 3 uit zijn bijdrage ‘De moderne natuurwetenschappen en de onttroning van de prima philosophia’; in: Herbert De Vriese, Geert van Eekert, Guido Vanheeswijck en Koenraad Verrycken, De koningin onttroond. De opkomst van de moderne cultuur en het einde van de metafysica; Uitgeverij Pelckmans Kapellen 2005;

-Geert van Eekert, ‘De zuivere rede voor de rechter gedaagd’; in Kants kritiek van de zuivere rede; Wijsgerig perspectief; Jaargang 44, 2004, nummer 1, p.4-14;

-Joep Engels, ‘In de ban van een dun laagje klei’, Trouw, 3 november 2013; bron: http://www.trouw.nl/tr/nl/6700/Wetenschap/article/detail/3538247/2013/1…;

-Ernst Peter Fischer, Eureka! De natuurwetenschappen onthuld; vert. Robert van der Veen; Uitgeverij Schuyt & Co Uitgevers BV Haarlem;

-René Fransen, Gevormd uit sterrenstof; Uitgeverij Medema Vaasen 2009;

-René Fransen, ‘Livio, Is God een wiskundige? (2010); boekbespreking, bron: http://www.geloofenwetenschap.nl/index.php/boeken/item/63-livio-is-god-…;

-Maarten Franssen, ‘Einstein en de relativiteitstheorie’; in: Machiel Keestra (red.), Doorbraken in de natuurkunde; Uitgeverij Nieuwezijds Amsterdam 2010, p. 158-183;

-Maarten Franssen, ‘Bohr en de quantummechanica; in: Machiel Keestra (red.), Doorbraken in de natuurkunde; Uitgeverij Nieuwezijds Amsterdam 2010, p. 187-213;

-Hans-Georg Gadamer, Waarheid en methode. Hoofdlijnen van een filosofische hermeneutiek, vert. Mark Wildschut; Uitgeverij Vantilt Nijmegen 2014;

-Amanda Gefter, In Einsteins achtertuin. Een duizelingwekkende toer langs de mooiste ideeën uit de natuurkunde; vert. Ingrid B. Ottevanger en Wim Scherpenisse; Maven Publishing B.V. Amsterdam 2014;

-Stephen Jay Gould, God en Darwin. Over de overeenkomst tussen religie en wetenschap; vert. Aad van der Mijn, Uitgeverij Contact Amsterdam/Antwerpen 2000;

-Martin Heidegger, Wat is metafysica?; vert. Vincent Blok; Uitgeverij Damon Budel 2009;

-Peter van Inwagen, Metaphysics, 3rd edition; Cambridge University Press 2009;

-Walter Isaacson, Einstein. De biografie; vert. Henk Moerdijk; Uitgeverij Nieuw Amsterdam Uitgevers 2013;

-Gerdien de Jong, ‘De onafhankelijkheid van geloof en wetenschap; Radix 41, nr. 4, 2015, p. 290-301;

-Sjoerd de Jong, ‘De bliksem in het hoofd; NRC Handelsblad 16 maart 2007; bron: http://www.filosofie.info/wp-content/Deblikseminhethoofd.pdf;

-Immanuel Kant, Kritiek van de zuivere rede; vert. Jabik Veenbaas en Willem Visser; Uitgeverij Boom Amsterdam 2004;

-Immanuel Kant, ‘Wat betekent: zich oriënteren in het denken?’; in: Immanuel Kant, Wat is Verlichting?; inleiding, vertaling en annotatie van prof. dr. B. Delfgaauw; Uitgeverij Kok Agora Kampen 1992;

-Leszek Kolakowski, Horror metaphysicus; vert. Maarten van der Marel; Uitgeverij Kok Agora Kampen 1988;

-Thomas Kuhn, ‘Mathematical vs. Experimental Traditions in the Development of Physical Science’, in: The Journal of Interdisciplinary History, Vol. 7, No. 1 (Summer 1976), pp. 1-31;

-Hans Küng, Het begin van alle dingen. Natuurwetenschap en religie; vert. Jos Augustus; Uitgeverij Ten Have Kampen 2008;

-Kevin Ladland, Tobias Uller, Marc Feldman, e.a.: ‘Does evolutionary theory need a rethink; Nature 8 oktober 2014; bron: http://www.nature.com/news/does-evolutionary-theory-need-a-rethink-1.16…;

-James Ladyman and Don Ross, Every Thing Must Go. Metaphysics Naturalized; Oxford University Press 2007;

-John C. Lennox, God in het vizier. Waarom The New Atheists hun doel missen; vert. Martha Osborn; Ark Media Amsterdam 2014;

-Patricia de Martelaere, Een verlangen naar ontroostbaarheid. Over leven, kunst en dood; Uitgeverij Meulenhoff Amsterdam/Kritak Leuven;

-Nicholas Maxwell, The Comprehensibility of the Universe. A New Conception of Science; Oxford University Press 2003;

-Nicholas Maxwell, ‘Scientific Metaphysics’;

bron: https://www.google.nl/?gws_rd=ssl#q=nicholas+maxwell+Scientific+Metaphy…;

-F.A. Muller, ‘Metafysica moet. Wetenschap heeft aan waarnemingen en experimenten niet genoeg’, NRC Handelsblad 28 december 2002, wetenschapskatern.

Bron: http://www.projects.science.uu.nl/igg/muller/Metafysika-NRCHa2001.pdf;

-Jos de Mul, De tragedie van de eindigheid. Dilthey’s hermeneutiek van het leven; (diss.) Uitgeverij Kok Agora Kampen 1993;

-Alan Musgrave, ‘The Ultimate Argument for Scientific Realism’; in: Robert Nola (ed.), Relativism and Realism in Science; Uitgeverij Kluwer Academic Publishers 1988, p. 229-252;

-Gerard Nienhuis, ‘Leven in een quantumwereld’; Radix 37,1, 2011, p. 17-27;

-Friedrich Nietzsche, De vrolijke wetenschap; vert. Pé Hawinkels; Uitgeverij De Arbeiderspers Utrecht Amsterdam Antwerpen 2014;

-Friedrich Nietzsche, Het voordeel van een slecht geheugen. Een kennismaking met de Nagelaten fragmenten; samenstelling Michel J. van Nieuwstadt, vertaling Michel van Nieuwstadt en Mark Wildschut; Uitgeverij Sun Amsterdam 2003;

-Friedrich Nietzsche, Nagelaten Fragmenten; deel 3, begin 1880 tot zomer 1882;vert. Mark Wildschut; Uitgeverij Sun Amsterdam 2005;

-Thomas Nagel, The Last Word; Uitgeverij Oxford University Press New York en Oxford 1997;

-Denis Noble, De muziek van het leven. Biologie voorbij de genen. Met een inleiding van Jos de Mul; vert. Tijmen Roozenboom; Amsterdam University Press BV 2016;

-Ronald Numbers, The Creationists; University of California Press 1993;

-Stefan Paas, ‘De verloren wereld van de Bijbel’; Radix 41, nr. 4, 2015, p. 315-324;

-L.A. Paul, ‘Metaphysics as modeling: the handmaiden’s tale’; Philos Stud (2012) 160:1-29;

-Herman Philipse, Filosofen van de 20e eeuw, Hans Reichenbach; Uitgeverij Home Academy Publishers Den Haag, 2005;

-Massimo Pigliucci, ‘Surprise! Naturalistic metaphysics undermines naive determinism, part II’; bron:

http://rationallyspeaking.blogspot.nl/2012/08/surprise-naturalistic-met…;

-Awee Prins, Uit verveling; (diss.) Uitgeverij Klement Kampen 2007;

-Jelle Reumer, De vis die aan land kroop; Historische Uitgeverij Groningen 2014;

-Carlo Rovelli, Zeven korte beschouwingen over natuurkunde; vert. Patty Krone en Yond Boeke; uitgeverij Bert Bakker Amsterdam, 2016;

-Emanuel Rutten, ‘Sciëntisme en metafysica’; in: Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte, 2015, vol. 107, no. 3, p. 301-321;

-Timothy Rutzou, ‘Demythologizing realism’; juli 2015; bron:

http://www.criticalrealismnetwork.org/2015/07/22/demythologizing-realis…;

-Rüdiger Safranski, Heidegger en zijn tijd; vert. Mark Wildschut; Uitgeverij Olympus 2002;

-Marcel Sarot, De goddeloosheid van de wetenschap. Theologie, geloof en het gangbare wetenschapsverhaal; Uitgeverij Meinema Zoetermeer 2006;

-Ben Schomakers, De kern van het zijnde. Een inleiding tot de Metafysica van Aristoteles; Uitgeverij Damon Budel 2005;

-Roger Scruton, Moderne cultuur. Een gids voor kritische mensen, vert. en uitgegeven door Uitgeverij Agora Kampen 2003;

-Steven Shapin, De wetenschappelijke revolutie; vert. Stanneke Wagenaar en René van de Weijer; Uitgeverij Balans Amsterdam 2005;

-Taede Smedes, ‘Een aanzet tot een theologie van evolutie’; bron: https://tasmedes.wordpress.com/2014/06/17/een-aanzet-tot-een-theologie-…;

-Taede Smedes, ‘God en kosmos. De grenzen van argumenten’; bron: http://geloofenwetenschap.nl/index.php/opinie/item/464-god-en-kosmos-%E…;

-Niko van Straalen, ‘Darwins theorie is voor de helft achterhaald; De Volkskrant, 23 mei 2009; bron:

http://www.volkskrant.nl/wetenschap/darwins-theorie-is-voor-de-helft-ac…;

-Martin Stokhof, Taal en betekenis. Een inleiding in de taalfilosofie; Uitgeverij Boom Amsterdam 2009;

-Charles Taylor, Bronnen van het zelf; vert. Marjolein Stoltenkamp; Uitgeverij Lemniscaat BV Rotterdam 2007;

-Guido Vanheeswijck, Over de metafysische behoefte in de mens. Von Laun Lezing 2014; Uitgeverij Deventer Universitaire Pers 2015;

-Guido Vanheeswijck, ‘Kolakowski: suïcidale of hermeneutische metafysica?; niet gepubliceerde cursustekst;

-Casper van der Veen, ‘Vind sporen van de evolutie op je eigen lichaam’; NRC Handelsblad 21 maart 2016; bron:

http://www.nrc.nl/nieuws/2016/03/21/vind-sporen-van-de-evolutie-op-je-e…;

-Pieter E. Vermaas, Modale Interpretaties van Quantummechanica -Fysica en metafysica van beschrijvingen van de werkelijkheid (1999);

bron: http://www.pietervermaas.nl/PDF/Pieter_Vermaas_QUANTUM_werkelijkheid.pdf;

-Pieter Vermaas, ‘Modale Interpretaties van Quantummechanica: Filosofie tussen Fysica en Metafysica’; Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte, jrg. 93, nr. 2. 2001, p. 93-104;

-Gerard Visser, Heideggers vraag naar de techniek; Uitgeverij Vantilt Nijmegen 2014;

-John H. Walton, The Lost World of Adam and Eve. Genesis 2-3 and the Human Origins Debate; Uitgeverij InterVarsityPress 2015;

-John Worrall, ‘Structural Realism: the best of both worlds?’; Dialectica, 43/1-2 (1989), p. 99-124;

-Bruno van Wayenburg, ‘De ruimte rimpelt’, NRC Handelsblad, wetenschapskatern, zaterdag 13 februari 2016, p. 4 en 5;

-Susan Wise Bauer, Het verhaal van de westerse wetenschap. Van Aristoteles tot de oerknaltheorie, vert. André Haacke en Ruud van der Helm; Uitgeverij Amsterdam University Press B.V. Amsterdam 2015;

-Bruno van Wayenburg, ‘Spookwerking: Einstein had ongelijk. Quantummechanische deeltjes communiceren over grote afstanden met elkaar, sneller dan het licht’; NRC Handelsblad donderdag 22 oktober 2015, p. 19;

-Ludwig Wittgenstein, Logisch-filosofische verhandeling; vert. Victor Gijsbers, 30 september 2005; bron: http://lilith.gotdns.org/~victor/writings/Tractatus.pdf;

-Dirk van der Wulp, ‘Pleidooi voor een existentieel-hermeneutische ethiek. Een alternatief voor moreel realisme’,

bron:https://www.academia.edu/12812903/Pleidooi_voor_een_existentieel-hermen…;

-Dirk van der Wulp, ‘De metafysische behoefte bij Schopenhauer en de logisch-positivisten’, bron:

http://www.academia.edu/13232744/De_metafysische_behoefte_bij_Schopenha…;

-Dirk van der Wulp, ‘Over het vraagstuk van de vrije wil’; bron:

http://www.academia.edu/10646127/Over_het_vraagstuk_van_de_vrije_wil;

-Nathalie Zaccaï-Reyners, ‘Menswetenschappen en de kennis van de gedeelde leefwereld’; in: Charles Taylor. Wijsgerig Perspectief, 2001, jaargang 41, nummer 13, p. 29-43;

-Carl Zimmer, Evolutie. Triomf van een idee; inleiding Stephen Jay Gould, vert. Riet Rutten-Vonk en Wietske Rutten; Uitgeverij Het Spectrum BV Utrecht 2002;

Geraadpleegde websites (voor zover niet opgenomen in bovenstaande literatuurlijst):

-https://nl.wikipedia.org/wiki/Aardbeving_Lissabon_1755;

-https://nl.wikipedia.org/wiki/Realisme_(filosofie);

-http://hemel.waarnemen.com/FAQ/Aarde/010.html;

-http://www.newscientist.nl/blogs/bestaan-deeltjes-wel/;

-http://www.uu.nl/wetfilos/bijsluiter/hoewaarom.html;

-https://www.sg.uu.nl/programma/najaar-2014/van-kern-tot-kosmos;

-https://nl.wikipedia.org/wiki/Adaptatie_(biologie)#/media/File:Whale_sk…;

-http://tiktaalik.uchicago.edu/index.html;

-https://nl.wikipedia.org/wiki/Tiktaalik#/media/File:Tiktaalik_roseae_li…;

-https://www.youtube.com/watch?v=rFxu7NEoKC8;

-http://www.nrc.nl/nieuws/2016/03/21/vind-sporen-van-de-evolutie-op-je-e…;