Retorisch nationalisme

Eva
Claessen

Retorisch nationalisme

Het recente optreden van Rusland in de Krim en de daaropvolgende crisis in Donbas heeft veel reactie uitgelokt, maar de grote schokgolf was vooral aanwezig in landen die vroeger toebehoorden aan de Sovjet Unie en een aanzienlijke Russisch bevolkingsgroep hebben. Doordat de annexatie van de Krim door Rusland werd aangekleed als een poging om de Russische bevolking aldaar te beschermen, begonnen deze landen te vrezen voor de ontplooiing van eenzelfde scenario op hun territorium.

In de internationale media werd steeds vaker over Rusland verwezen als land met expansionistische en zelfs neo-imperialistische ambities. Steeds vaker werd de mening verkondigd dat Rusland erop uit was om terug te keren naar de grenzen voor de val van de Sovjet Unie en het vroegere grootse imperium te herstellen. Kan Ruslands optreden in de Krim werkelijk gezien worden als de actie van een expansionistische agressor of is het eerder een uiting van Ruslands angst om invloed in zijn geprivilegieerde invloedssfeer te verliezen?

Nationalistische retoriek

De reden waarom het Russisch optreden in de Krim op zoveel bijval kon rekenen in Rusland is te vinden in de retoriek die er rond gevormd werd. Het Kremlin maakte namelijk gretig gebruik van nationalistische thema’s en concepten om de annexatie van de Krim te rechtvaardigen. Dit gebruik van nationalistische thema’s in officiële retoriek was niet nieuw, maar werd met de komst van Putin en zeker na de Oranje Revolutie in Oekraïne in 2004 steeds couranter. Na deze revolutie werd duidelijk dat niet alleen regeringskritische, maar ook nationalistische bewegingen de kracht hadden om snel massa’s mensen te mobiliseren tegen de gevestigde macht.

Om eenzelfde scenario in Rusland te vermijden begon Putin bepaalde thema’s en aan te passen aan zijn eigen agenda. Het gebruik van nationalistische thema’s voor politieke doeleinden in Rusland werd door Jadwiga Rogoza imperialistisch nationalisme genoemd door het gebruik maakte van heroïsche gebeurtenissen uit het imperialistische verleden en door de gelijkenissen van dit mechanisme met de strategie van Tsaar Nikolaas I.

Deze tsaar lanceerde namelijk onder druk van allerhande nationalistische bewegingen op zijn grondgebied een officieel nationalisme dat gestoeld was op een triade van nationalisme, orthodoxie en autocratie. Het Russisch nationalisme werd hierdoor verbonden met staat en de figuur van de tsaar. Ook tijdens de Sovjetperiode werd gebruik gemaakt van deze strategie met de lancering van het concept van Sovjetnationalisme dat verbonden was met de Partij.

In de context van de crisis van de jaren 90 en de oorlog in Tsjetsjenië had het Russisch publiek geen vertrouwen meer in de politiek en de staat. Daarom lanceerde Putin toen hij aan de macht kwam in zijn millenniumspeech een Russisch idee om tegemoet te komen. Dit Russisch idee omvatte een nieuwe triade die bestond uit: patriottisme, macht en etatisme. Dit werden de drie pijlers waarop zijn toekomstige politiek werd gebaseerd.

Revisionistisch Rusland

Deze drie pijlers waren ook aanwezig in officiële beleidsdocumenten. Uit onderzoek van twee recente beleidsdocumenten, het Buitenlandbeleidsdocument van 2013 en het Nationaal Veiligheidsdocument van 2015, bleek dat deze nieuwe triade een opmerkelijke evolutie had ondergaan na de annexatie van de Krim.

Het patriottistisch aspect in deze beleidsdocumenten kwam tot uiting in de verspreiding van de Russische taal en cultuur in de post-Sovjet regio. Na de annexatie van de Krim werd de verspreiding van de Russische taal en cultuur beschouwd als een instrument om de Euraziatische integratie te versnellen terwijl het daarvoor beperkt bleef tot een pr-strategie om Ruslands imago in het buitenland te verbeteren.

Ook inzake het concept macht was een duidelijke verandering merkbaar. Rusland werd in het document van 2015 namelijk voorgesteld als een grootmacht die in de voorbije paar jaar zijn status heeft laten gelden op het internationale toneel inzake Oekraïne en Syrië. Deze grootmacht status komt samen met kritiek op het Westen terug bij de uiting van het concept etatisme. Hierbij klaagt Rusland over de bemoeizucht van het Westen in binnenlandse aangelegenheden van staten. Dit zou in het geval van Oekraïne geleid hebben tot destabilisering en chaos.

Dit soort kritiek duidt op revisionisme van de Russische kant. Dit wil zeggen dat Rusland aanpassingen wil doen in de internationale politiek, beginnend bij de instelling van een multipolaire wereldorde. In deze wereldorde zou Rusland dan als grootmacht een plaats kunnen innemen naast Amerika, Europa en anderen.

Expansionistisch of defensief

Is Rusland in zijn streven naar een grootmacht status dan een expansionistische staat geworden? Als we de verschillende gebeurtenissen analyseren die tot dit conflict hebben geleid is het beter om te stellen dat de actie van Rusland eerder een defensieve kant had dan dat het kan beschouwd worden als een poging om het grondgebied verder uit te breiden.

De reden voor de annexatie van de Krim moet gezien worden in het licht van drie belangrijke doelen van het Russisch buitenlandbeleid. Deze zijn: de versteviging van Ruslands dominantie in de post-Soviet regio, de bescherming van de binnenlandse politiek tegen Westerse invloed en het behouden van Ruslands rol als veto speler. De gebeurtenissen op Euromaidan en de installering van een prowesters regime in Oekraïne deed allerlei alarmbellen luiden in het Kremlin. Alle drie deze doelen werden in gevaar gebracht.

Rusland reageerde kordaat door de Krim te annexeren en daarmee de voet aan de grond te houden in Oekraïne. Op deze manier kon Rusland aan de internationale gemeenschap duidelijk maken dat het geen inmenging duldde in zijn nabije buitenland zonder dat ze werden betrokken in overleg. Door de annexatie van de Krim en de crisis in Donbas heeft Rusland dit recht om betrokken te worden gekregen. Zo mocht het al mee doen aan het overleg rond de Minsk akkoorden en het associatieakkoord met de Europese Unie.

De annexatie van de Krim en de daarbij horende propaganda heeft voor een grote populariteitsgolf heeft gezorgd onder de Russisch bevolking voor Putin, alsook een golf van negatieve gevoelens ten opzichte van het Westen. Met behulp van de nationalistische retoriek kon Putin dus twee belangrijke doelen waarmaken: de consolidatie van zijn regime in het binnenland en Ruslands positie als grootmacht in het buitenland.

Bibliografie

  • Abušov, K. “Policing the near abroad: Russian foreign policy in the South Caucasus.” Australian Journal of International Affairs vol. 63, no. 2 (2009): 187-212.
  • Afhüpe, S. & Brüggmann, M. “Russian prime minister: Syria could trigger World War.” Handelsblatt 12 februari, 2016. https://global.handelsblatt.com/edition/367/ressort/politics/article/ru….
  • Aslund, A. “Putin’s lurch toward tsarism and Neo-imperialism: Why the US should care.” Demokratizatsiya vol. 16, no. 1 (2008): 17-24.
  • Biersack, J. & O’Lear, S. “The geopolitics of Russia’s annexation of Crimea: narratives, identity, silences and energy.” Eurasian Geography and Economics vol. 55, no. 3. (2014): 247-269.
  • Cadier, D. “Policies towards the post-Soviet space: the Eurasian Economic Union as an attempt to develop Russia’s structural power? In Russia’s foreign policy: ideas, domestic politics and external relations. 156-174. Red.: Cadier, D. & Light, M. Palgrave MacMillan. 2015.
  • Cadier, D. & Light, M. “Foreword.” In: Russia’s foreign policy: Ideas, domestic politics and external relations. VII-X. Red.: Cadier, D. & Light, M. Palgrave MacMillan. 2015.
  • Cannady, S. & Kubicek, P. “Nationalism and legitimation for authoritarianism: a comparison of Nicholas I and Vladimir Putin.” Journal of Eurasian Studies vol. 5 (2014): 1-9.
  • Chaisty, P. & Whitefield, S. “Putin’s nationalism problem”. In Ukraine and Russia: People, Politics, Propaganda and Perspectives. 165-172. Red.: Pikulicka-Wilczewska, A. & Sakwa, R. E-International Relations Publishing, Bristol, UK. 2015.
  • Chambers, L. “Authoritarianism and Foreign Policy: the twin pillars of resurgent Russia.” Caucasian Review of International Affairs vol. 4, no. 2 (2010): 112-125.
  • Cornell, S. E. & Starr, S. F. “Introduction” In: Putin’s grand strategy: the Eurasian union and its discontents. 5-13. Red.: Cornell, S. E. & Starr, S. F. Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program. 2014.
  • Čiсh, O. “Osoboje mnenie: Dmitrij Muratov (Speciale mening: Dmitrij Muratov). Echo Moskvy, 18 februari, 2015. http://echo.msk.ru/programs/personalno/1494328-echo/.
  • De Micco, P. “When choosing means losing: the Eastern partners, the EU and the Eurasian Economic Union.” Directorate-General for External Policies. Maart, 2015.
  • “Eastern Ukraine insurgents declare referendum victory, seek Russia annexation.” CBS News. 12 mei, 2014. http://www.cbsnews.com/news/russia-walks-cautious-line-eastern-ukraine-….
  • El’cin, B. “Berite stol’ko cuverineteta, ckol’ko smožete proglotit’ (Neem zoveel soevereiniteit als jullie kunnen slikken).” El’cin Centr, 6 augustus, 2015. http://yeltsin.ru/event/boris-elcin-berite-stolko-suverineteta-skolko-s….
  • Haukkala, H. “The Russian challenge to EU normative power the case of European Neighbourhood policy.” The International Spectator vol. 43, no. 2 (2008): 35-47.
  • 52
  • “Koncepcija vnešnej politiki Rossijskoj Federacii (Het buitenlandbeleidsconcept van de Russische Federatie).” Het Ministerie van Buitenlandse Zaken van de Russisch Federatie. 12/02/2013. http://archive.mid.ru//brp_4.nsf/0/6d84ddededbf7da644257b160051bf7f.
  • Horvath, R. “The Euromaidan and the crisis of Russian nationalism.” Nationalities Papers vol. 43, no. 6 (2015): 819-839.
  • Hosking, G. Russia: people and empire: 1552-1917. Harper Collins, UK. Kindle edition. 2010.
  • International Crisis Group. “Russia and the separatists in Eastern Ukraine.” Crisis Group Europe and Central Asia Briefing, no. 79 (februari, 2016).
  • “Public Opinion Survey: Residents of Ukraine.” International Republican Institute (April, 2014) http://www.iri.org/sites/default/files/2014%20April%2024%20Survey%20of%….
  • Kočerov, S. N. “Russkij mir: problema opredelenija (Russisch wereld: een definitie problem).” Vestnik Niżegorodskogo universiteta im. N. I. Lobačeskogo no. 5 (2014): 163-167.
  • Kolstø, P. “Beyond Russia, becoming local: trajectories of adaption to the fall of the SU among ethnic Russians in the former Soviet Republics.” Journal of Eurasian studies vol. 2 (2011): 153-163.
  • “Koncepcija vnešnej politiki Rossijskoj Federacii (Het buitenlandbeleidsconcept van de Russische Federatie).” Het Ministerie van Buitenlandse Zaken van de Russisch Federatie. 12/02/2013. http://archive.mid.ru//brp_4.nsf/0/6d84ddededbf7da644257b160051bf7f.
  • Krutaine, A. & Saytas, A. “Ukraine crisis stokes Baltic nerves over Russia.” Reuters, 03 maart, 2014. http://www.reuters.com/article/us-ukraine-crisis-baltics-idUSBREA221J52….
  • “Kto vojoet v Donbacce? (Wie vecht er in Donbas?).” Levada Centr, 28 juli, 2015. http://www.levada.ru/2015/07/28/kto-voyuet-v-donbasse/.
  • Laenen, R. “Russia’s near abroad policy and its compatriots (1991-2001): Former empire in search of a new identity.” PhD diss., Katholieke Universiteit Leuven. 2008.
  • Lankina, T. & Niemczyk, K. “Russia’s foreign policy and soft power” In: Russia’s foreign policy: Ideas, domestic politics and external relations. 97-116. Red.: Cadier, D. & Light, M. Palgrave MacMillan. 2015.
  • Laruelle, M. “Russia as a divided nation, from compatriots to Crimea: a contribution to the discussion on nationalism and foreign policy.” Problems of Post-Communism vol. 62, no. 2 (2015): 88-97.
  • Laruelle, M. “The Ukrainian crisis and its impact on transforming Russian nationalism landscape” In: Ukraine and Russia: People, Politics, Propaganda and Perspectives. 123-128. Red.: Pikulicka-Wilczewska, A. & Sakwa, R. E-International Relations Publishing, Bristol, UK. 2015.
  • Lassila, J. “Making sense of Naši’s political style: the bronze soldier and the counter-orange community.” Demokratizatsiya vol. 19, no. 3 (2011): 253-276.
  • Le Donne, J. The Grand Strategy of the Russian empire 1650-1831. Oxford, University Press. 2004.
  • “Predstavlenija o Rossii i nynešnej i ožidanija ot budušego (De percepties over het huidige Rusland en verwachtingen voor de toekomst)”. Levada Centrum. 30/11/2015. http://www.levada.ru/2015/11/30/predstavleniya-o-nyneshnej-rossii-i-ozh….
  • 53
  • Light, M. “Russian foreign policy themes in official documents and speeches: tracing continuity and change” In: Ukraine and Russia: People, Politics, Propaganda and Perspectives”. 13-29. Red.: Cadier, D. & Light, M. Palgrave MacMillan. 2015.
  • Lipskij, A. “Predstavljaetsja pravil’nym iniciirovat’ prisoedinenie vostočnyh oblastej Ukrainy k Rossii (Het zou goed zijn om de aansluiting van de oostelijke regio’s van Oekraïne bij Rusland te initiëren).” Novaja Gazeta. 24/02/2015. http://www.novayagazeta.ru/politics/67389.html.
  • Lutsevyč, O. Agents of the Russian world: proxy groups in the contested neighbourhood. Chatham House: Russia and Eurasia Programme. April, 2016.
  • March, L. “Nationalism for export: the domestic and foreign policy implications of the new ‘Russian Idea’.” Europe-Asia Studies vol. 64, no. 3 (2012): 401-425.
  • Matveeva, A. “No Moscow stooges: identity polarization and guerrilla movements in Donbass.” Southeast European and Black Sea Studies, vol. 16, no. 1 (2016): 25-50.
  • “Moskal’ rasskazal pravdu ob ATO i ob’’jasnil počemu Putin vskore pojdjot v nastuplenie (Moskal vertelde de waarheid over de Antiterrorisitsche operatie en verklaarde waarom Putin snel zal overgaan op een offensief).” Zakarpatsky Korrespondent. 1 mei, 2015. http://zak-kor.net/poltika/6724-moskal-rasskazal-pravdu-ob-ato-i-obyasn….
  • Mendras, M. “The rising cost of Russia’s authoritarian foreign policy” In: Russia’s foreign policy: Ideas, domestic politics and external relations. 80-96. Red.: Cadier, D. & Light, M. Palgrave MacMillan. 2015.
  • Münkler, H. Empires: the logic of world domination from Ancient Rome to the United States. Polity Press. 2007.
  • “NATO-Russia relations: the facts.” North Atlantic Treaty Organization. 17 december, 2015. http://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_111767.htm#Myths.
  • Petro, N.N. “Understanding the other Ukraine: identity and allegiance in Russophone Ukraine.” E-international Relations, 13 maart, 2015. http://www.e-ir.info/2015/03/13/understanding-the-other-ukraine-identit….
  • Putin, V.V. “Rossija na rubeže tysjačeletij (Rusland aan het begin van het millennium).” Nezavisimaja Gazeta, 30 december, 1999. http://www.ng.ru/politics/1999-12-30/4_millenium.html.
  • Putin, V.V. “Poslanie Federal’nomu Sobraniju Rossijskoj Federacii (Boodschap aan het Federaal Parlement van de Russische Federatie).” Prezident Rossii, 18 april, 2002. http://kremlin.ru/events/president/transcripts/21567.
  • Putin, V.V. “Polnyj tekst obraŝenija Vladimira Putina po povodu anneksii Kryma (De volledige tekst van het bericht van Putin over de annexatie van de Krim).” Chvilja, 18 maart, 2014. http://hvylya.net/analytics/politics/polnyiy-tekst-obrashheniya-vladimi….
  • Riabčuk, M. “Two Ukraine’s reconsidered: the end of Ukrainian ambivalence?.” Studies in Ethnicity and Nationalism vol. 15, no. 1 (2015): 138-156.
  • Rogoza, J. “Russian nationalism: between imperialism and xenophobia.” European View vol. 13 (2014): 79-87.
  • 54
  • Romašenko, S. “Glava pravitel’stva Kryma prosit Putina o pomošči (het hoofd van de regering van de Krim vraag Putin om hulp).” DW, 1 maart, 2014. http://dw.com/p/1BHpo.
  • Sakwa, R. “Dualism at home and abroad: Russian foreign policy neo-revisionism and bicontinentalism” In: Russia’s foreign policy: Ideas, domestic politics and external relations. 65-79. Red.: Cadier, D. & Light, M. Palgrave MacMillan. 2015.
  • Sredin, V. D. “Osnovnye napravlenija vnešnej politiki Rossii na sovremennom ètape (Basisrichtlijnen voor het buitenlandbeleid van Rusland in het huidige stadium).” Diplomatičeskij Vestnik, oktober, 1999. http://archive.mid.ru//bdomp/dip_vest.nsf/99b2ddc4f717c733c32567370042e….
  • “Strany zapada: vosprijatie, sankcii, gotovnost’ k sotrudničestvu (de landen van het Westen: perceptie, sancties, bereidheid tot samenwerking.” Levada Centr, 2 december, 2015. http://www.levada.ru/2015/12/02/strany-zapada-vospriyatie-sanktsii-goto….
  • Sussex, M. “Twenty years after the fall: continuity and change in Russian foreign and security policy.” Global Change, Peace & Security vol. 24, no. 2 (2012): 203-217.
  • Teper, Y. “Official Russian identity discourse in light of the annexation of Crimea: national or imperial.” Post-Soviet Affairs vol. 18 (2015): 1-19.
  • “The trilateral talks on DCFT implementation.” European Commission, 21 december, 2015. http://trade.ec.europa.eu/doclib/press/index.cfm?id=1423.
  • Trenin, D. Post-Imperium: A Eurasian Story. Carnegie Endowment for International Peace. 2011.
  • Trenin, D. “Russia’s post-imperial condition.” Carnegie Moscow Center. 18 oktober, 2011. http://carnegie.ru/publications/?fa=45753.
  • Tsygankov, A. P. “Mastering space in Eurasia: Russia’s geopolitical thinking after the Soviet break-up.” Communist and Post-Communist Studies vol. 36 (2003): 101-127.Van Herpen, M. Putin’s wars: The rise of Russia’s new imperialism. Rowman & Littlefield, e-book. 2014. Pp. 895.
  • “Vladimir Posner interviews Alexander Dugin.” 4 Political Theory: the fourth position!, 21 april, 2014. http://4pt.su/en/content/vladimir-posner-interviews-alexander-dugin.
  • “Vladimir Putin: De val van de SU was de grootste geopolitieke catastrofe van de eeuw.” Regnum, 25 april, 2005. http://regnum.ru/news/polit/444083.html.
  • “Ukaz Prezidenta Rossijskoj Federacii ot 31 dekabrja 2015 goda N 683 “O Strategii nacional’noj bezopasnosti Rossijskoj Federacii” (Decreet van de president van de Russische Federatie op 31/12/2015 n. 683: ‘Over de strategie van de nationale veiligheid van de Russische Federatie)”. Rossijskaja Gazeta. http://www.rg.ru/2015/12/31/nac-bezopasnost-site-dok.html. 31/12/2015.
  • Urnov, M. “‘Greatpowerness’ as the key element of Russian self-consciousness under Erosion.” Communist and Post-Communist Studies vol. 47 (2014): 305-322.
  • Žukov, A. “Dlja žitelej SNG uprostjat proceduru polučenija rossijskogo graždanstva (Voor burgers van het GOS wordt de procedure voor het verkrijgen van Russisch burgerschap vergemakkelijkt).” Interfax. 27 februari, 2014. http://www.interfax.ru/russia/361446.
Download scriptie (1.02 MB)
Universiteit of Hogeschool
KU Leuven
Thesis jaar
2016
Promotor(en)
Professor Lien Verpoest