Retorisch nationalisme

Retorisch nationalisme

Het recente optreden van Rusland in de Krim en de daaropvolgende crisis in Donbas heeft veel reactie uitgelokt, maar de grote schokgolf was vooral aanwezig in landen die vroeger toebehoorden aan de Sovjet Unie en een aanzienlijke Russisch bevolkingsgroep hebben. Doordat de annexatie van de Krim door Rusland werd aangekleed als een poging om de Russische bevolking aldaar te beschermen, begonnen deze landen te vrezen voor de ontplooiing van eenzelfde scenario op hun territorium.

In de internationale media werd steeds vaker over Rusland verwezen als land met expansionistische en zelfs neo-imperialistische ambities. Steeds vaker werd de mening verkondigd dat Rusland erop uit was om terug te keren naar de grenzen voor de val van de Sovjet Unie en het vroegere grootse imperium te herstellen. Kan Ruslands optreden in de Krim werkelijk gezien worden als de actie van een expansionistische agressor of is het eerder een uiting van Ruslands angst om invloed in zijn geprivilegieerde invloedssfeer te verliezen?

Nationalistische retoriek

De reden waarom het Russisch optreden in de Krim op zoveel bijval kon rekenen in Rusland is te vinden in de retoriek die er rond gevormd werd. Het Kremlin maakte namelijk gretig gebruik van nationalistische thema’s en concepten om de annexatie van de Krim te rechtvaardigen. Dit gebruik van nationalistische thema’s in officiële retoriek was niet nieuw, maar werd met de komst van Putin en zeker na de Oranje Revolutie in Oekraïne in 2004 steeds couranter. Na deze revolutie werd duidelijk dat niet alleen regeringskritische, maar ook nationalistische bewegingen de kracht hadden om snel massa’s mensen te mobiliseren tegen de gevestigde macht.

Om eenzelfde scenario in Rusland te vermijden begon Putin bepaalde thema’s en aan te passen aan zijn eigen agenda. Het gebruik van nationalistische thema’s voor politieke doeleinden in Rusland werd door Jadwiga Rogoza imperialistisch nationalisme genoemd door het gebruik maakte van heroïsche gebeurtenissen uit het imperialistische verleden en door de gelijkenissen van dit mechanisme met de strategie van Tsaar Nikolaas I.

Deze tsaar lanceerde namelijk onder druk van allerhande nationalistische bewegingen op zijn grondgebied een officieel nationalisme dat gestoeld was op een triade van nationalisme, orthodoxie en autocratie. Het Russisch nationalisme werd hierdoor verbonden met staat en de figuur van de tsaar. Ook tijdens de Sovjetperiode werd gebruik gemaakt van deze strategie met de lancering van het concept van Sovjetnationalisme dat verbonden was met de Partij.

In de context van de crisis van de jaren 90 en de oorlog in Tsjetsjenië had het Russisch publiek geen vertrouwen meer in de politiek en de staat. Daarom lanceerde Putin toen hij aan de macht kwam in zijn millenniumspeech een Russisch idee om tegemoet te komen. Dit Russisch idee omvatte een nieuwe triade die bestond uit: patriottisme, macht en etatisme. Dit werden de drie pijlers waarop zijn toekomstige politiek werd gebaseerd.

Revisionistisch Rusland

Deze drie pijlers waren ook aanwezig in officiële beleidsdocumenten. Uit onderzoek van twee recente beleidsdocumenten, het Buitenlandbeleidsdocument van 2013 en het Nationaal Veiligheidsdocument van 2015, bleek dat deze nieuwe triade een opmerkelijke evolutie had ondergaan na de annexatie van de Krim.

Het patriottistisch aspect in deze beleidsdocumenten kwam tot uiting in de verspreiding van de Russische taal en cultuur in de post-Sovjet regio. Na de annexatie van de Krim werd de verspreiding van de Russische taal en cultuur beschouwd als een instrument om de Euraziatische integratie te versnellen terwijl het daarvoor beperkt bleef tot een pr-strategie om Ruslands imago in het buitenland te verbeteren.

Ook inzake het concept macht was een duidelijke verandering merkbaar. Rusland werd in het document van 2015 namelijk voorgesteld als een grootmacht die in de voorbije paar jaar zijn status heeft laten gelden op het internationale toneel inzake Oekraïne en Syrië. Deze grootmacht status komt samen met kritiek op het Westen terug bij de uiting van het concept etatisme. Hierbij klaagt Rusland over de bemoeizucht van het Westen in binnenlandse aangelegenheden van staten. Dit zou in het geval van Oekraïne geleid hebben tot destabilisering en chaos.

Dit soort kritiek duidt op revisionisme van de Russische kant. Dit wil zeggen dat Rusland aanpassingen wil doen in de internationale politiek, beginnend bij de instelling van een multipolaire wereldorde. In deze wereldorde zou Rusland dan als grootmacht een plaats kunnen innemen naast Amerika, Europa en anderen.

Expansionistisch of defensief

Is Rusland in zijn streven naar een grootmacht status dan een expansionistische staat geworden? Als we de verschillende gebeurtenissen analyseren die tot dit conflict hebben geleid is het beter om te stellen dat de actie van Rusland eerder een defensieve kant had dan dat het kan beschouwd worden als een poging om het grondgebied verder uit te breiden.

De reden voor de annexatie van de Krim moet gezien worden in het licht van drie belangrijke doelen van het Russisch buitenlandbeleid. Deze zijn: de versteviging van Ruslands dominantie in de post-Soviet regio, de bescherming van de binnenlandse politiek tegen Westerse invloed en het behouden van Ruslands rol als veto speler. De gebeurtenissen op Euromaidan en de installering van een prowesters regime in Oekraïne deed allerlei alarmbellen luiden in het Kremlin. Alle drie deze doelen werden in gevaar gebracht.

Rusland reageerde kordaat door de Krim te annexeren en daarmee de voet aan de grond te houden in Oekraïne. Op deze manier kon Rusland aan de internationale gemeenschap duidelijk maken dat het geen inmenging duldde in zijn nabije buitenland zonder dat ze werden betrokken in overleg. Door de annexatie van de Krim en de crisis in Donbas heeft Rusland dit recht om betrokken te worden gekregen. Zo mocht het al mee doen aan het overleg rond de Minsk akkoorden en het associatieakkoord met de Europese Unie.

De annexatie van de Krim en de daarbij horende propaganda heeft voor een grote populariteitsgolf heeft gezorgd onder de Russisch bevolking voor Putin, alsook een golf van negatieve gevoelens ten opzichte van het Westen. Met behulp van de nationalistische retoriek kon Putin dus twee belangrijke doelen waarmaken: de consolidatie van zijn regime in het binnenland en Ruslands positie als grootmacht in het buitenland.